12
I.
BOB. “RAQAMLI BIZNES MODELLAR” FANIGA KIRISH
1.1 Raqamli biznes modellar fanning mazmuni, mohiyati, maqsadi va
vazifalari.
1.2 Raqamli iqtisodiyotni shakllantiruvchi asosiy unsurlar.
1.3 Internet buyumlarining raqamli iqtisodiyotdagi roli
1.1. Raqamli biznes modellar fanining mazmuni, mohiyati, maqsadi va
vazifalari.
Raqamli texnologiyalarning kundalik hayotimizga kirib borishi biznesning
odatdagi biz bilgan chegaralari va imkoniyatlarini kengaytirmoqda, ular butun bir
tarmoqlarni o'zgartirmoqda va yangi bozorlar ochmoqda. Katta kompaniyalar
raqamli texnologiyalardan foydalangan holda bozorni o'zgartira oladigan yangi
bozor ishtirokchilari paydo bo'lishini va ularga mablag’ kiritishni kutmoqdalar.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, har bir yangi texnologiya va biznes modellar yangi
bozorlarni kashf etishi va mavjudlariga qaqshatqich zarba berishi mumkin.
Gartner raqamli biznesni jismoniy va raqamli olamlarni bog'laydigan yangi
biznes modellarining paydo bo'lishi deb ta'riflaydi. Turli iqtisodiy tarmoqlar,
jumladan, bank, telekommunikatsiya sohalari va chakana savdo allaqachon o'z
bizneslarini raqamli modellar asosida o'zgartirmoqda, ta'lim, tibbiyot sohasi va
boshqa sohalarni esa raqamli texnologiyalarsiz tassavur etib bo’lmaydi.
Raqamli biznes modellari telekommunikatsiya, transport, reklama, elektron
tijorat, avtomobilsozlik, sug'urta va boshqa ko'plab sohalardagi ko’p yillik yirik
kompaniyalarga jiddiy raqobatchi bo’lmoqda. Kuni kecha O’zbekistonda yangi
raqamli Anor bank bank ochilishini misol qilishimiz mumkin. Ushbu bank
O’zbekistonda jismoniy offislarsiz xizmat ko’rsatadigan ilk bank bo’lishi
kutilmoqda.
Ushbu fanda, biz dunyoning mashhur Apple, Google, Facebook va Amazon
hamda Osiyoning Xiaomi va weChat kabi innovatsiya va dasturiy ta'minot
yaratuvchilarining biznes modellarini o'rganamiz. Biznes modellarining keltirilgan
13
bir nechta misollarida turli tahlil usullaridan foydalanamiz, shunda talabalar ushbu
usullarni o'z biznesida yoki amaliy misollariida qo'llashlari mumkin bo’ladi.
Biz dasturiy ta'minotni ishlab chiquvchilar nafaqat innovatorlar, balki
zamonaviy raqobatbardosh janglarda mobil ilovalardan bulutli texnologiyalargacha
hamda iste'mol tovarlaridan korxona dasturiy ta'minotigacha bo’lgan jarayonlarda
qarorlarni qabul qiluvchi asosiy ishtirokchilardan biri ekanliklarini ko'rib chiqamiz.
Shuningdek, dasturchilar raqamli biznes modellarining dvigatellari ekanligini, turli
sohalardagi - sog'liqni saqlashdan kosmonavtikagacha bo'lgan misollardan
foydalangan holda ko’rib chiqamiz. Ko’plab tariflarni umumlashtirib, raqamli
biznes modelni bu tashkilotning bir nechta jihatlarini yaxshilash uchun raqamli
texnologiyalardan foydalanadigan model deb ta'riflash mumkin.
Biznes model bu kompaniya mijozlarni qanday orttirishidan qanday
mahsulot/xizmatlarni taqdim etishigacha bo’lgan jarayonlarni qamrab olishi
mumkin. Raqamli biznes modellari raqamli texnologiyalar yordamida biznesning
qiymatini oshirishga xizmat qilganidagina foydali bo’ladi. Raqamli biznes modellari
to’g’risida bir nechta noto’g’ri tushunchalar mavjud. Ko’pchilik raqamli biznes
modellarini o'zlari uchun innovatsiya deb o'ylashadi. Biroq, ko'p hollarda
innovatsiyalar mavjud biznes modellaridagi jihatlarni yaxshilash va foyda
keltirishga yo’naltirish orqali sodir bo'ladi. Ma’lum bir formuladan emas, balki
sinovdan o'tkazilishi kerak bo'lgan turli jarayonlar, tarkibiy qismlardan iborat tizim
deyish mumkin.
Biznes modellarni turli unsurlar, jarayonlar, bozorlar va resurslarni hisobga
olgan holda yaratish talab etiladi. "Innovatsion" biznes model bu ko'pincha vaqt va
turli usullarninng kombinatsiyalari natijasidir va bunday biznes modellar dinamik
bo’lishni talab qiladi. Yana shuni e’tiborga olish kerakki, mahsulot/xizmat raqamli
bo’lishini o’zi kifoya emas. Oddiy misol, elektron kitob yaratib uni Internetda sotish
va bu biznesni raqamli biznes deb atash mumkinmi? Albatta, bu raqamli biznes
emas, raqamli mahsulot, ammo sizning mahsulotingiz raqamli ravishda yetkazib
berilishi uni raqamli biznesga aylantirmaydi. Yana bir nechta tarkibiy qismlarni
hisobga olish ham kerak.
14
Ko’p hollarda raqamli biznesim bor deb hisoblaydigan tadbirkolar veb sayt
yoki platforma yaratishadi va shuning o’zi muvofaqiyat olib keladi deb o’ylashadi.
Afsuski, bunday usul orqali biznes qilish aksariyat ko’rsatkichlarning
o’zgarmayotganini ko’rishdan boshqa narsaga olib kelmaydi. Siz bundan tashqari
mijozlar oqimini yaxshilashga, hamkorlar va foydalanuvchilar oqimini ta’minlashga
hamda masshtabini kengaytirishga qaratilgan harakatlarni amalga oshirishingiz
kerak bo’ladi. Buning uchun potensial mijoz/foydalanuvchilar uchun qaysi modellar
mos kelishi mumkinligini tushunish va zarur qarorlarni qabul qilish kerak.
Biznes modellarni qurishda dastavval oddiy modelardan boshlab, uni hayotga
moslashtirib borish va rivojlantirish ko’p kompaniyalarning yondashuvlaridan
hisoblanadi.
Agar Google singari biznes modelga ega kompaniyalarga qarasak, uni boshidan
murakkab platforma bo’lgan deb o’ylashingiz mumkin. Biroq, Google hozirgi
biznes modelini yaratish uchun bir nechta innovatsion bloklarni yaratishi va
birlashtirishi kerak bo’lgan. Misol uchun Google AdWords va Adsense ishlab
chiqquniga qadar bir necha yil talab etilgan. Dastlab, Google shunchaki an'anaviy
bizneslar singari sotuvchilardan foydalanadigan model asosida qidiruv sahifalarida
reklama uchun shartnomalar tuzgan. Nihoyat, Google o'zining ikkita asosiy reklama
platformasini ishga tushirishi ortidan (AdWords, hozirda Google Ads va AdSense),
biznesining o'sishi trafik o'sishi bilan birga ko'tarildi. Yana bir misol, ko’pchilik
Netflixni bilmasligi mumkin. Bu kompaniya AQSH bozorida eng mashhur video
strimming(multimedia uzatish) platformasi hisoblanadi. Netflix yetakchi platformga
aylanishi uchun o'nlab yillar vaqt ketdi. Netflix bundan oldin asosan DVD-ijarasi
kompaniyasi edi. DVD-ijarasi, 2019 yilda, Netflix umumiy daromadlarining ikki
foizidan kamini tashkil etmoqda (Qiziqarlisi shundaki, kompaniyaning 2019 yilga
kelib ikki milliondan ortiq DVD xizmati foydalanuvchilari mavjudligi to’g’risida
xabar qilindi). Shunga qaramay, video oqimni yo’lga qo’yish texnik jihatdan imkoni
bo'lganida, Netflix o’z biznes modelini rivojlantirib, kompaniyani DVD ijaraga
emas, balki boshqa bozorga (video strimminga) transformatsiya qildi.
15
O’zbekistonda ham Mediabay.uz, Tas-ix ТВ, Allplay.uz kabi platformalar
muvofaqiyatli faoliyat yuritmoqda. Umuman olganda ushbu bozor istiqbolli bozor
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, raqamli biznes modellarni qurishning debochasi
oddiy biznes modellar hisoblanadi. Potentsial mijozlarga xizmat qiladigan oddiy
biznes model sizni birinchi o'sish bosqichiga olib chiqadi. Ushbu fanning maqsadi
ham yuqoridagi kabi holatlarni tushunish va tahlil qila olish, qolaversa yangi biznes
modellar qurish uchun yo’naltirilgan. Ushbu fanning maqsadi mavjud raqamli
biznes model va raqamli texnologiyalar bo'yicha bilimlarni shakllantirish hamda
raqamli biznes modellarni qurish va rejalashtirish bo'yicha amaliy ko'nikmalar hosil
qilishdir. Bunda raqamli biznes modellari kontseptsiyasiga asoslanib Apple, Google,
Facebook, Amazon va boshqa bir qator Internet davri yetakchilarining raqamli
biznes modellaridan ularning qiymat yaratish, yetkazish, bozorni egallash va himoya
qilish jarayonlari tahlil qilinadi. Shuningdek, talabalar turli misollar va amaliy
tajribalar orqali biznes modellari bilan tanishib boradilar.
1.2. Raqamli iqtisodiyotni shakllantiruvchi asosiy unsurlar.
Hozirgi kunda dunyoning barcha mamlakatlari uchun raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish dolzarb masalaga aylangan. Raqamli iqtisodiyot oʻzaro bogʻliq boʻlgan
ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarining zanjiridan iborat boʻlib, uning
ajralmas elementi zanjirlararo (insonlararo, mashinalararo, bulutlar orqali, maʼlumot
markazlariaro) raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan maʼlumot
almashinishdir. Raqamli iqtisodiyotda raqamli koʻrinishdagi maʼlumotlar barcha
ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi ishlab chiqarishning asosiy elementi hisoblanadi va
bunday iqtisodiyot tizimiga bosqichma-bosqich oʻtish mamlakatimizning global
miqyosdagi raqobatbardoshliligi fuqarolarning hayot sifatini yanada oshiradi, yangi
ish o’rinlarini yaratadi, jadal iqtisodiy oʻsishga imkon beradi va milliy mustaqillikni
taʼminlaydi.
16
Raqamli iqtisodiyot – bu iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni raqamli
texnologiyalarni qoʻllash asosida amalga oshirish tizimidir. Baʼzida u internet
iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki veb-iqtisodiyot degan terminlar bilan ham
ifodalanadi.
1995-yilda amerikalik dasturchi Nikolas Negroponte “raqamli iqtisodiyot”
terminini amaliyotga kiritdi. Hozirda bu terminni butun dunyodagi siyosatchilar,
iqtisodchilar, jurnalistlar, tadbirkorlar – deyarli barcha qoʻllamoqda. 2016-yilda
Butunjahon banki dunyodagi raqamli iqtisodiyotning ahvoli haqida ilk marta
maʼruza eʼlon qildi (“Raqamli dividendlar” hisobotidan).
Raqamli iqtisodiyot – bu noldan boshlab yaratilishi lozim boʻlgan qandaydir
boshqacha iqtisodiyot emas. Bu yangi texnologiyalar, platformalar va biznes
modellari yaratish va ularni kundalik hayotga joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni
yangicha tizimga koʻchirish deganidir.
Belgilari:
yuqori darajada avtomatlashtirilganlik;
elektron hujjat almashinuvi;
buxgalterlik va boshqaruv tizimlarining elektron integratsiyalashuvi;
maʼlumotlar elektron bazalari;
CRM (mijozlar bilan oʻzaro munosabat tizimi) mavjudligi;
korporativ tarmoqlar.
Qulayliklari:
1. Toʻlovlar uchun xarajatlar kamayadi (masalan, bankka borish uchun yoʻlkira va
boshqa resurslar tejaladi).
2. Tovarlar va xizmatlar haqida koʻproq va tezroq maʼlumot olinadi.
3. Raqamli dunyodagi tovar va xizmatlarning jahon bozoriga chiqish imkoniyatlari
katta.
4. Feedback (isteʼmolchi fikri) ni tez olish hisobiga tovar va xizmatlar jadal
takomillashtiriladi.
5. Tezroq, sifatliroq, qulayroq.
17
-
Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini shakllantirishning asosiy koʻrsatkichlari
va uning oʻziga xos hususiyatlarini quyidagilarda umumlashtirish mumkin:
-
Internetsiz mumkin boʻlmagan yangi turdagi xizmatlarning yuzaga kelishi.
1990-yildan hozirgi davrga qadar internet tarmogʻi va informatsion texnologiyalar
imkoniyatlaridan foydalanishga asoslangan bir qancha yangi mahsulotlar va
xizmatlar bozorlari paydo boʻldi. Masalan, messenjerlar, internet qidiruv tizimlari,
internet reklama, elektron kouching, elektron taʼlim va boshqalar. Yangi turdagi
xizmatlarning paydo boʻlishiga yaqqol misol elektron savdodir. 2017-yil
maʼlumotlariga koʻra, elektron savdo chakana savdoning Angliyada 13.6% ini,
Germaniyada 13,1% ini, Rossiyada 4,2% ini va Xitoyda 9.6% ini tashkil qilgan.
Xitoydagi internet savdosining 2016-yildagi aylanmasi esa 400 millard dollar
atrofida boʻlganligi qayd etilgan.
-
Jamiyatning rivojlanishi elektron biznes rivojlanishi va boshqarilishi uchun
yangidan-yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, maʼlumotlarni bulutli usulda
saqlash va ularni boshqarish xizmatlari biznes uchun misli koʻrilmagan imkoniyatlar
bermoqda. Endi firma va tashkilotlar ish yuritish uchun ofis maydonlari, data-
markazlar talab qilmaydilar, informatsion tizimlar yaratishga esa katta miqdordagi
investitsiyalar jalb qilishning hojati qolmaydi.
-
Elektron
biznes
sohasidagi
kompaniyalarning
kapitalizatsiyasi
foydalanuvchilar soniga va ular sonining koʻpayishiga bogʻliq boʻlib qolmoqda. Bu
esa kompaniyalarda sotuvdan katta miqdorda daromad olinishiga sabab boʻladi.
Masalan, YouTube bir kunda bir necha 100 million soʻrov oladi, Facebookda esa 2
milliarddan koʻp ishtirokchilar mavjud. Huddi shu omil juda katta foydalanuvchilar
guruhini qamrab olish nafaqat kapitalizatsiyani koʻpaytiradi, balki reklamada ham
katta miqdordagi mablagʻ ishlab olishga sabab boʻladi. Masalan, 2016-yil natijalari
boʻyicha Facebookning yillik daromadi 27,6 milliard dollarni, sof foydasi 10,2
milliard dollarni tashkil etgan. Shunday qilib, raqamli iqtisodiyot yangi iqtisodiy
muhit boʻlib, u biznes uchun yangi va juda katta imkoniyatlar yaratib beradi.
-
Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida raqobat kurashining tuzilishi va harakteri
ham butkul oʻzgarib ketadi. Aniq va ravshan qilib taʼkidlash mumkinki, raqamli
18
iqtisodiyot va elektron tijoratning yangi texnologiyalari taʼsirida biznes-modellar
ham batamom oʻzgaradi. Masalan, yoʻlovchilar tashish bozoridagi kompaniyalar
(Uber, GettTaxi, Yandex.Taxi kabilar) transport kompaniyalarini ish faoliyatiga
koʻpgina oʻzgarishlar kiritib, ularni isteʼmolchilarga ancha yaqinlashtirishga
muvaffaq boʻldilar. Oziq-ovqat yetkazib berish kompaniyalari ham sotuvchilarni
isteʼmolchilarga yaqinlashtirib, raqobatli bozorda katta muvaffaqiyatlarga
erishdilar. Natijada anʼanaviy offlayn kompaniyalar oʻz bizneslarini transformatsiya
qilishga yoki onlaynga oʻtishga majbur boʻladilar. Bu holat esa tadbirkorlarni
internetda oʻz bizneslarini tashkil qilishga undaydi. Hozirgi davrda elektron tijorat
kanallarining qandayligiga bogʻliq ravishda Amazon.com yoki Ozon.ru singari toʻla
onlayn kompaniyalar, ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar, eBay, OLXlar yohud
anʼanaviy oflayn biznesga oʻz elektron tijorat kanallarini joylashtirgan savdo
tarmoqlari, internet do’konlar va logistik kompaniyalar mavjud.
-
Raqamli iqtisodiyot tezkor biznes-analitika asosida biznes uchun yangi
gʻoyalar topish hamda mijozlar bilan teskari aloqani amalga oshirish imkoniyatini
beradi. Bu esa mijozlarning innovatsiyaga bo’lgan ehtiyojlariga nisbatan tezkor
ravishda taʼsir qilish imkonini beradi. Bunday xizmatlarga talabning oshishi
natijasida GoogleAnalitics va Yandeks.Metrika kabi bepul servislar hosil boʻldi.
-
Raqamli iqtisodiyot innovatsiyalarning hayotiy sikli ancha kamayishi bilan
ham tavsiflanadi. Bu esa koʻplab yangi smartfonlar modellarining,
kompyuterlarning, mobil ilovalarning, kompyuter oʻyinlarining yangi versiyalari
tezkorlik bilan paydo boʻlishiga turtki boʻladi. Olimlar va mutahassislarning
fikrlaricha, transportda ham yangi innovatsion transport tizimlari paydo boʻlishi
kutilmoqda. Masalan, magnit-levitatsion vositalar, vakuumli transport vositalari,
Giperloop tizimlar va boshqalar bularga yaqqol misol boʻlishi mumkin.
-
Jamoaviy bilimlardan foydalangan holda innovatsion gʻoyalarni generatsiya
qilish (mass collaboration, sharing economy), mahsulot va xizmatlar ishlab
chiqarish, yangi innovatsion loyihalarni moliyalashtirsh (kraudfunding).
-
Moddiy boyliklarni birgalikda isteʼmol qilish imkoniyatlari (sharing
economy) jamiyatning koʻpchilik aʼzolarida moddiy boyliklarga egalik qilishga
19
boʻlgan munosabatni oʻzgartirib yubordi. Masalan, rivojlangan mamlakatlardagi
koʻpchlik yoshlar oʻzlari uchun xususiy mulk sotib olish va unga egalik qilishga
katta qiziqish bildirmayaptilar. Chunki ular uchun hayotiy erkinlik, maʼnaviy hatti-
harakatlar erkinligi va hissiyotlarga berilish, dunyo mamlakatlariga sayohatlar,
ekologik turizm tadbirlari koʻproq ahamiyatga ega boʻlib qoldi.
-
Isteʼmolchilarda mahsulot yoki xizmat haqida fikr hosil qilishda ijtimoiy
tarmoqlarning ahamiyati tobora oshib borishi. Chunki hozirgi kunda ijtimoiy
tarmoqlarda ishlash va muloqot qilish barcha yoshlar hayotining ajralmas qismi
boʻlib qolgani hech kimga sir emas.
-
Intellektual mulkka egalikning yangi litsenziya turlari (halq litsenziyalari –
Public License) paydo boʻlishi. Bunda yaratilgan mahsulot yoki xizmatga
koʻpchilikning egalik qilish qoidasi amal qiladi. Masalan, xalq tomonidan
intellektual mulkka egalik qilishga imkon beradigan Creative Common (CC)
turidagi litsenziyalar, ochiq dasturiy taʼminot uchun jamoaviy litsenziyani koʻzda
tutadigan General Public License (GPL).
-
Biznes-modellarning transformatsiyasi. Raqamli iqtisodiyot yangi biznes-
modellarda namoyon boʻladi va bu bozorning boshqa ishtirokchilarda oʻziga xos
boʻlgan zanjirli reaksiya hosil qiladi. Bular ichida eng ommaboplari –
moslashtirilgan mahsulot va xizmatlarga boʻlgan intilish, personallashtirilgan
hizmatlar olish istagi, kompaniyaning rivojlanish strategiyasiga elektron tijorat
vositalarini jalb qilish hamda Freemium Model, Free to Play, Print on Demand,
Kraudsorsing, Donation kabi raqamli biznes arxitekturalaridan foydalanishdir.
Ishlab chiqaruvchi firmalarning internet orqali bevosita sotuvlarni tashkil qilishi,
elektron vitrinalardan foydalanish, tarmoq va tarmoqlararo virtual birjalarni tashkil
qilish, omborlarsiz ishlash imkoniyati (drop shopping) va zahiralarni talabga binoan
qondirish (on-demand).
-
Oliy taʼlim muassasalari tayyorlab bergan mutaxassislarning bilimini
zamonaviy talablar darajasida oshirishga erishish. Chunki hozirgi davrda oliy taʼlim
olgan mutaxassislarning bilim darajasi oliy maktabni tugatgandan soʻng, atigi ikki
yildagina 50% ga eskirib qolmoqda.
20
-
Hozirgi vaqtda anchagina ommaviy boʻlib ketayotgan uy-ofislarda ishlash
imkoniyati, yaʼni, raqamli iqtisodiyot koʻpchilikni uydan ketmagan holda,
kompaniya, firma yoki tashkilotlarda toʻlaqonli ishlash imkonini yaratadi
(gigeconomy, freelancing kabilar).
Koʻrinib turibdiki, raqamli iqtisodiyot deganda, koʻplab mamlakatlar iqtisodiy
munosabatlar va boshqaruvning yangi shakllarini emas, balki, isteʼmolchilar bilan
kommunikatsiya qilish va toʻlovlarning yangi elektron raqamli shakllarinigina
tushunishadi, xolos. Aftidan, koʻpchilik mamlakatlar raqamli iqtisodiyotni ongli
ravishda tashkil etmaydi, balki mavjud iqtisodiy munosabatlarni raqamlashtirish
jarayoni bilan shugʻullanadi, xolos. Bu faoliyat, eskirganlik darajasi yaqqol koʻzga
tashlanib turganiga qaramay, raqamli iqtisodiyot tuzishning maqsadli yoʻnaltirilgan
jarayoni hisoblanmaydi. Iqtisodiyotni raqamlashtirish jarayonining baʼzi yetakchi
mamlakatlari esa qarama-qarshi yondashuvlarni tanlab olishgan. Masalan, AQSH
bozor yoʻnalishini, Xitoy esa rejali iqtisodiyotni tanlab olgan. Qolgan mamlakatlar
maʼlum bir oraliq variantlarga rioya qilishadi. Shuni alohida aytib oʻtish kerakki,
xuddi Xitoy kabi, AQSH dasturi nuqtai nazaridan ham iqtisodiyotni raqamlashtirish
jarayonida biz globallashuvning yangi bosqichini koʻramiz. Dunyodagi eng kuchli
ikkita iqtisodiyot sifatida AQSH va Xitoy uchun globallashuv foydali, chunki
iqtisodiy jihatdan kuchliroq boʻlgan oʻyinchi doimo oʻz ustunligini namoyish etish
imkoniyatiga ega boʻladi. AQSHning bu sohadagi strategiyasi raqamli iqtisodiyotni
tashkil qilish jarayonini toʻrt asosiy blokka ajratish mumkinligini koʻrsatadi:
1. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish shart-sharoitlarini yaratish (yaʼni,
tegishli normativ-huquqiy baza tashkil qilish);
2. Bu sohaga transformatsiya qilinishga eng tayyor iqtisodiyot subyektlarida
raqamli iqtisodiyot platformalarining vujudga kelishi va global miqyosda ishga
tushishi;
3. Raqamli iqtisodiyot platformalarining oʻzaro raqobat kurashi va asta-
sekinlik bilan ularning integratsiyalashuvi amalga oshishi;
4. Raqamli iqtisodiyot sohasidagi eng istiqbolli yechimlarni butun
iqtisodiyotga joriy qilish.
21
Baʼzilar raqamli iqtisodiyot nega kerak va nima beradi, deb oʻylashi mumkin.
Raqamli iqtisodiyot deganda, faqatgina Blokcheyn (Blockchain) texnologiyasini va
ulardan xalqaro moliya bozorlarida foydalanish masalalarini yoki kriptovalyutalarni
tushunish kerak emas. Albatta, Blokcheyn texnologiyasi, kriptovalyutalar ham
raqamli iqtisodiyotning bir boʻlagi. Lekin raqamli iqtisodiyot (Digital Economy)
deganda, raqamli kommunikatsiyalar, IT yordamida olib boriladigan iqtisodiyot
tushuniladi. Bunda, yashirin iqtisodiyotga barham berish vositasi sifatida ham
qarash mumkin. Chunki birinchidan, barcha operatsiyalar elektron roʻyxatdan
oʻtilishiga, ikkinchidan shaffof boʻlishiga erishiladi. Qolaversa, ishlab chiqarishda
yangi IT texnologiyalar qoʻllanilishi tufayli mahsulot va xizmatlarning tannarxi
pasayadi.
Jahon bankining “Raqamli dividendlar” nomli tadqiqoti xulosalari mamlakatlar
iqtisodiyotini rivojlantirishda raqamli iqtisodiyotning naqadar dolzarb va muhim
masala ekanligini koʻrsatadi. Xususan, internet tezligining 10 foizga oʻsishi
mamlakat YAIM oʻsishiga olib keladi. Rivojlangan davlatlarda bu koʻrsatkich 1,21
foizni tashkil etsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 1,38 foizga teng. Demak, internet
tezligi 2 barobar oshadigan boʻlsa, YAIM hajmi 13-14 foiz ortishiga erishish
mumkin.
Ekspertlarning fikricha, 2020-yildan boshlab yirik banklarning qariyb 30
foizidan ortigʻi oʻzlarining ish faoliyatida blokcheyn texnologiyasidan foydalanishni
boshlab yuborishdi. Bunga blokcheyn texnologiyasining nisbatan endigina
yaratilganiga qaramasdan, uning mavjud biznes jarayonlardagi inqilobiy
oʻzgarishlarni qamrab olgani moliya bozorlari ishtirokchilari orasida ulkan qiziqish
uygʻotganini sabab qilib koʻrsatish mumkin. Oʻzbekiston Respublikasida raqamli
iqtisodiyot dasturini hayotga tatbiq qilish quyidagilarga erishishga imkon beradi:
- yangi texnologiyalar yaratishga halal berayotgan huquqiy toʻsiqlarni yangi
normativ-huquqiy baza yaratish yordamida toʻliq bartaraf qilish;
- raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini yaratish va rivojlantirish, shu jumladan,
tarmoqlar, maʼlumotlarni qayta ishlash markazlari, texnik va dasturiy taʼminotning
zamon talablariga mos ravishda rivojlanishiga;
22
- taʼlim tizimining har tomonlama rivojlanishi va yangilanishi taʼminlanishiga;
- mamlakatdagi turli-tuman kompaniyalar, firmalar, davlat korxonalari hamda
biznesning rivojlanishiga puxta asos yaratilishiga;
- raqamli iqtisodiyot sohasida koʻplab tashkilotlar vujudga kelishiga.
Shu oʻrinda Oʻzbekistonda 2020-yil 28-aprelda qabul qilingan “Raqamli
iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”
Prezident Qarorini koʻrib chiqishimiz mumkin. Unda quyidagilar raqamli iqtisodiyot
va elektron hukumatni yanada rivojlantirishning qoʻshimcha vazifalari etib
belgilansin deb koʻrsatilgan:
2023-yilga kelib raqamli iqtisodiyotning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi
ulushini 2 baravarga koʻpaytirishni nazarda tutgan holda, shu jumladan ishlab
chiqarishni boshqarishda axborot tizimlari kompleksini joriy qilish, moliyaviy-
xoʻjalik faoliyatda hisobot yuritishda dasturiy mahsulotlardan keng foydalanish,
shuningdek, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish orqali uni jadal shakllantirish;
2020-2021-yillarda barcha sogʻliqni saqlash muassasalari, maktablar va
maktabgacha taʼlim tashkilotlarini, shuningdek, qishloqlar va mahallalarni yuqori
tezlikdagi Internet tarmogʻiga ulash hamda aloqa xizmatlari sifatini oshirishni
koʻzda tutgan holda mamlakatning raqamli infratuzilmasini toʻliq modernizatsiya
qilish va zamonaviy telekommunikatsiya xizmatlaridan barcha hududlarda
foydalanish imkoniyatini taʼminlash;
2022-yilga qadar elektron davlat xizmatlari ulushini 60 foizgacha yetkazishni
nazarda tutgan holda davlat axborot tizimlari va resurslarini yaratish hamda
integratsiya qilish, davlat maʼlumotlar bazalaridagi axborotlarni unifikatsiya qilish,
shuningdek, davlat xizmatlarini koʻrsatish tartibotlarini optimallashtirish va tartibga
solish orqali elektron hukumat tizimini rivojlantirish;
dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqarish va texnologik maydonchalar yaratish
orqali “raqamli tadbirkorlik”ni rivojlantirish, 2023-yilga kelib ushbu sohadagi
xizmatlar hajmini 3 baravarga oshirish va ularning eksportini 100 million dollarga
yetkazish;
23
taʼlim tizimining barcha bosqichlarida raqamli texnologiyalarni keng joriy
etish va zamonaviy iqtisodiyot uchun zarur boʻlgan raqamli bilimlarning darajasini
oshirish, taʼlim infratuzilmasini takomillashtirish, shuningdek, “Besh tashabbus”
loyihasini amalga oshirish doirasida 2022-yilga qadar respublikaning barcha
hududlarida raqamli bilimlarga oʻqitish markazlarini ochish.
Oʻzbekistondagi ayrim rivojlanish holatlarni koʻrib chiqamiz:
- Toshkent shahar Mirzo Ulugʻbek tumanidagi Dasturiy mahsulotlar va
axborot texnologiyalari texnologik parkida axborot texnologiyalari, moliya
texnologiyalari, logistika, elektron tijorat, elektron taʼlim, biotexnologiya va boshqa
yoʻnalishlardagi ilk loyihalar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Masalan,
AQSHdagi transport korxonalariga logistika hamda kafe va pisseriyalarga
autsorsing boʻyicha texnologik xizmat koʻrsatish yoʻlga qoʻyilgan. Texnoparkning
bu kabi xizmatlari arzonligi, sifati qolishmasligi bilan xorijliklarga maʼqul
boʻlmoqda. Soha rivojiga yanada keng sharoit yaratish maqsadida bu yerda yana
yettita lotda qurilish qilinib, IT-ofislar, biznes markazi, mehmonxona va boshqa
binolar barpo etish rejalashtirilgan. Texnoparkda yillik ishlab chiqarish quvvati
2020-yilda 10 million dollardan ortishi, 2025-yilda esa 100 million dollarga yetishi
koʻzda tutilgan.
- kelgusi 5 yil ichida dasturiy mahsulotlar eksportini 10 barobarga oshirish,
mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidagi axborot texnologiyalari sektorining
ulushini kamida 4 foizga koʻtarish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, “Big data”,
yaʼni katta hajmli maʼlumotlarga ishlov berish va “buyumlar interneti”, aqlli
videokuzatuvlar va jamoat joylarida monitoring tizimini joriy etishni oʻz ichiga
olgan “aqlli” va “xavfsiz” shaharlar texnologiyalarini joriy etish boʻyicha bir qator
loyihalarni amalga oshirish davom ettirilmoqda. Ushbu zamonaviy binolarda
boshqarishning turli vositalarini – kirish/chiqish, isitish va ventilyatsiya tizimlarini
birlashtiruvchi toʻliq integratsiyalashgan, kiberxavfsiz, bulutli boshqarish tizimi
(BMS) oʻrnatilgan. “Xavfsiz shahar” loyihasi doirasida butun respublika boʻylab
yoʻl harakati qoidalari buzilishi holatlarini videoqayd etish, turar-joy binolari va
24
ijtimoiy ahamiyatga ega obyektlarning xavfsizligini monitoring qilish,
avtoturargohlar va toʻxtash joylarini tartibga solish kabi ishlar olib borilmoqda.
- Oʻzbekiston va BAA ixtisoslashtirilgan onlayn portal orqali aholiga bepul
masofaviy taʼlim olish imkoniyatini beruvchi “Bir million oʻzbek dasturchisi” (One
Million Uzbek Coders) loyihasi ishga tushirildi. Dasturning asosiy maqsadi –
raqamli texnologiyalar boʻyicha mutaxassislar avlodini tayyorlash va dasturlash
boʻyicha ularga kerakli bilim va koʻnikmalarni berish hisoblanadi.
- Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari-ni rivojlantirish vazirligi
tomonidan “Raqamli Oʻzbekiston-2030” dasturi konsepsiyasini tasdiqlash boʻyicha
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni loyihasi ishlab chiqilib, manfaatdor
vazirlik va idoralar bilan kelishilgan holda Vazirlar Mahkamasiga kiritilgan.
1.3. Internet buyumlarining raqamli iqtisodiyotdagi roli.
Hozirgi kunda dunyoda katta texnologik o'zgarishlar yuz bermoqda va ular
internet buyumlari (IB) atrofida sodir bo’lmoqda. Internet buyumlari - bu bir-biriga
bog'liq bo'lmagan narsalarni bog’lashdir. Hozirda dunyodagi aksariyat ob'ektlar
kompyuter tarmog'iga ulanmagan, ammo bu paradigma tez o'zgarib turadi.
Atrofimizdagi ilgari bir-biriga bog'lanmagan ob'ektlar boshqa narsalar va odamlar
bilan aloqa qilish qobiliyatiga ega bo'lib, bu o'z navbatida kundalik hayotda yangi
xizmatlar va samaradorlikni keltirib chiqaradi. Bu Internet buyumlarning asosiy
sharti hisoblanadi.
Nafaqat insonlar, balki insoniyatning kashfiyoti hisoblanmish turli xil maishiy
texnikalar ham hozirgi kunda Internetdan foydalanmoqda. Shu sababli ham axborot
texnologiyalari sohasiga «Internet buyumlari» atamasi kirib keldi.
«Internet buyumlari» - bu texnologik o'tish, bu esa moslamalarni aqlli qilib,
ularni tarmoqqa ulash orqali dunyoni sezish va boshqarishimizga imkon beradi.
Internet buyumlarining asosiy sharti va maqsadi "aloqasizlarni bog'lash" dir. Bu
shuni anglatadiki, hozirda kompyuter tarmog'iga qo'shilmagan ob'ektlar odamlar va
25
boshqa narsalar bilan aloqa qilishlari va o'zaro aloqada bo'lishlari uchun internetga
ulanadi.
«Internet buyumlari» konsepsiyasi hamda atamasi dastlab, 1999-yil
Massachusets texnologiya instituti xodimi Kevin Ashton tomonidan ilgari surilgan.
Uning fikriga ko‘ra, biz kundalik turmushda foydalanadigan eng oddiy ro‘zg‘or
buyumlari: choynak, muzlatgich, dazmol singari maishiy texnikalardan tortib,
ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan texnikalar: ko‘cha chiroqlari, avtomobil to‘xtash
joylari va shahar xavfsizlik xizmatlari hamda tibbiyotda qo‘llanilib kelayotgan
zamonaviy texnologik qurilmalargacha bo‘lgan sohalarni ham Internet bilan qamrab
olish ko‘zda tutilgan. Mazkur sohalarning Internet qamrovi deganda, inson
ishtirokisiz buyumlarning o‘zaro Internet orqali muloqot qila olishi nazarda tutilgan.
1-rasm. Buyumlarning Internet tarmog’i orqali o’zaro muloqoti.
1
Buyumlar orasidagi ilk Internet orqali muloqotni amalga oshirgan maishiy
texnika bu – tosterdir. Bu texnologiyani ilk bor Massachusets texnologiya instituti
bitiruvchisi Jon Romkin amalda sinab ko‘rgan. U 1990-yilda TCP/IP protokoli
orqali tosterni tarmoqqa ulagan va undan masofadan turib foydalangan.
1
http://uz.infocom.uz/2019/02/15/internet-ashyoning-rivojlanish-istiqbollari
Internet
buyumlari
26
1999-yil Massachustes texnologiya institutida «Avtomatik identifikatsiya
Markazi» (Auto-ID Center) radiochastotali identifikatsiya va yangi sensor
texnologiyalari tashkil qilindi. Ushbu markaz bo‘limlaridan biri Cisco IBSG
(Internet Business Solutions Group) fikricha: «Shunday vaqt bo‘ladiki, Internetga
ulangan buyumlar soni insonlardan ham ko‘p bo‘ladi». 2003-yilda Yer yuzida 6,3
mlrd. aholi, Internetga ulangan, buyumlar esa 500 mln.ga yaqin edi. Har bir aholiga
0,08 tadan texnikalar to‘g‘ri kelgan. 2004-yil «Scientific American» ilmiy jurnalida
«Internet ashyo» haqida maqola chop etilgan. Unda maishiy mahsulotlar (budilnik-
soat, konditsioner), uy tizimi (xavfsizlik, o‘simliklarni sug‘orish, yoritish),
datchiklar (issiqlik, yoritish) va boshqa turli texnikalarning o‘zaro tarmoq orqali
kommutatsiyasi va to‘liq avtomatik boshqarilishi haqida ma’lumotlar berilgan.
2010-yilga kelib haqiqatdan ham Internet orqali boshqariladigan buyumlar soni
aholi sonidan oshdi. Yer yuzi aholisi 6.8 mlrd.ni tashkil etgan bo‘lsa, «Internet
buyumlari» esa 12,5 mlrd., ya’ni har bir kishiga 1,84 ta shunday texnikalar to‘g‘ri
kelgan. Rob Van Kranenburg mashhur nazariyotchi fikriga ko‘ra, «Internet
buyumlari» o‘zining to‘rt avlodidan iborat bo‘lib, uning bosqichlari quyidagilardir:
1-bosqich: har bir obyektning identifikatsiya aloqasi;
2-bosqich: har bir insonning o‘z ehtiyojlarini qondiruvchi tizim, misol uchun:
«aqlli uy»;
3-bosqich: shahar hayotining urbanizatsiyasi, misol uchun: «aqlli shahar»;
4-bosqich: sensorli sayyora. Bir nechta tarmoq orqali alohida megapolislar
orasidagi tarmoq muloqoti.
Insoniyat uchun buyumlarni Internet orqali boshqarishni yo‘lga qo‘yishga
quyidagi ikki omil sababchi bo‘lsa kerak. Birinchi va eng dolzarbi – erinchoqlik.
Tasavvur qilib ko‘ring: o‘rningizdan turmagan holda nonushta tayyorlash. Buning
uchun oshxona jihozlaringizni Internetga ulaysiz va ularning har birini o‘z mobil
telefoningiz orqali istaganingizcha boshqarasiz. Ikkinchi omil esa – xavfsizlikka
bog‘liqdir. Ko‘pincha uydan chiqqandan so‘ng dazmolni tokdan uzdimmi, gaz va
suvni o‘chirdimmi, eshikni quluflab chiqdimmi kabi savollar o‘z-o‘zidan
hammaning xayoliga kelishi mumkin. Shu kabi hayollarga chek qo‘yish maqsadida
27
uydagi har bir texnikani Internet tarmog‘iga ulagan holda ularni boshqarish har bir
insonga qulaylik tug‘diradi, albatta. Misol uchun, dazmolga ikki daqiqadan so‘ng
undan foydalanilmayotgan holatda avtomatik tarzda o‘chishi kerakligi haqidagi
ma’lumotni kiritib qo‘yish, suvni o‘chirmagan holda esa suvni nazorat qiluvchi
datchiklar avtomatik tarzda ishga tushib suvni o‘chirishi hamda bu haqda uy egasiga
Internet orqali xabar berishi. Uyingizning xavfsizligi maqsadida uydan chiqilgandan
so‘ng oynalarning avtomatik tarzda yopilishi hamda kimdir o‘g‘irlikka tushmoqchi
bo‘lsa, uydagi kameraning rasmga yoki video tasvirga olish funksiyasi orqali uy
egasiga xabar berishi, uydagi signalizatsiya tizimini ishga tushishi va hattoki bu
haqida militsiya xizmatiga ham xabar berishi qanday qulayliklarni yaratadi.
2-rasm. «Internet buyumlari» arxitekturasi.
2
Buning yana bir qulayligini aytadigan bo‘lsak, uyga kirgan zahoti chiroqning
avtomatik yonishi hamda uydagi haroratni me’yorlashtirish uchun konditsionerning
o‘zi ishga tushishi, biror-bir ko‘rsatuvni avvaldan ko‘rishni o‘zingiz uchun belgilab
olgan bo‘lsangiz, aynan o‘sha paytda televizorning o‘zi yonib bu haqda sizga xabar
berishi qanday yaxshi. «Internet buyumlari» ni xonadonda qo‘llash «Aqlli uy»
texnologiyasi hozirgi kunda rivojlanib bormoqda. Agarda bu texnologiyani uydan
2
: http://uz.infocom.uz/2019/02/15/internet-ashyoning-rivojlanish-istiqbollari
28
ham kattaroq bo‘lgan hududda, misol uchun, shaharda amalga oshirish orqali «Aqlli
shahar» termini vujudga keladi. Bu terminning ham o‘ziga yarasha qulayliklari
mavjuddir. Jumladan, avtomobilingizga o‘tirishingiz bilan shaharning qaysi
ko‘chasida tirbandlik bo‘layotgani va qaysi ko‘chada nisbatan mashinalar qatnovi
kamroq ekani haqida ma’lumotga ega bo‘lish. Ofisingiz ham «Aqlli ofis» tizimida
loyihalashtirilgan bo‘lsa, ya’ni mashinangiz ofisga yetishiga ikki daqiqa qolganda
o‘zi Internet orqali xonangizdagi chiroqqa, konditsionerga va noutbukka xabar
berib, siz kirguncha ularning hammasi ishga tushib tayyor holda bo‘lishi qanday
ajoyib.
Shunday ekan, yaqin kelajakda buyumlarning Internet orqali o‘zaro muloqoti
«aqlli buyumlar» texnologiyasi nomi ostida rivojlanishiga va shu zamon kelishiga
guvoh bo‘lamiz. Hozirda «Internet buyumlari» rivojlanish bosqichida bir qancha
muammolarga duch kelmoqda. Bulardan ikkitasi yaqin vaqtlarda o‘z yechimini
topishiga oz qoldi. Birinchisi yagona muloqot tilining mavjud emasligi bo‘lsa,
ikkinchisi muloqot qilish uchun yagona xalqaro standartning ishlab
chiqarilmaganligi. Buning natijasida, ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini
xavfsizligi maqsadida, mahsulotlarini faqatgina o‘zlariga xos bo‘lgan protokollar
orqali ishlashga mo‘ljallab chiqarishlari, oqibatda butun uydagi Internet
buyumlarining hammasini faqatgina o‘sha firma tomonidan olishga majbur
qilmoqda. Bu o‘z navbatida, xaridor uchun qimmatga ham tushmoqda. Yaqin
kelajakda xalqaro standartning ishlab chiqarilishi, bunday texnologiyalar
raqobatining oshishiga va buyumlar narxining ham arzonlashishiga olib keladi.
Bundan tashqari, texnologiyaning xavfsizligi ham muhim omillardan biri
hisoblanib, agarda xavfsizlik yetarli darajada ta’minlanmagan bo‘lsa, bunday
texnologiyadan hech kim foydalanmaydi. Jinoyatchilar ham uyning xavfsizlik
tizimini bemalol buzib kira olmasligi uchun xavfsizlik juda muhimdir. Aynan shu
sababdan shaxsni tanish funksiyasining har tomonlama rivojlanishi va xavfsizlik
tizimining ham mukammallashgan tarzda ishlashi muhim omillardan biri
hisoblanadi.
29
Zamon tez suratlar bilan rivojlanib bormoqda ekan, «Internet buyumlari»
texnologiyasining rivoji ham ko‘plab qulayliklar keltirishi shubhasiz. Kelajakda
uyg‘onishingiz bilan o‘z uyingiz bugungi ob-havo qanday bo‘lishi haqida ma’lumot
berishi, mazali nonushta tayyor holda va bugungi qilishingiz kerak bo‘lgan ishlarni
eslatishi, oynaga qaraganingizda sizning sog‘lig‘ingiz haqida axborot berishi,
qayeringizda qanday kasallik yuzaga kelishi mumkinligi va hattoki, sizni doktor
qabuliga ham yozdirib qo‘yishi mumkinligi, kerakli dori-vositasini o‘zingizga yaqin
bo‘lgan dorixonadan qanchaga sotib olishingiz mumkinligi va oldindan buyurtma
qilishi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish, uyingizda qanday mahsulot tugayotgani
va siz uchun kerakli barcha narsalar xaridi haqida ham ma’lumotlarni olib turish
qanchalar yaxshi.
Bularning hammasi hozirda fantastika bo‘lib tuyilishi mumkin, biroq yaqin
kelajakda bu sohaning rivoji inson hayotiga ulkan bir o‘zgarish olib kelishi aniq.
Axir hamma texnologiyani Internet orqali avtomatik boshqarish orqali inson uchun
qimmatbaho bo‘lmish vaqtini o‘zi va yaqinlari bilan birgalikda o‘tkazishiga,
ko‘proq sevimli ishi bilan shug‘ullanishiga sarf bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida yangi
imkoniyatlar yaratilishiga zamin yaratadi.
Nazorat savollari
1.
Raqamli biznes modellari fanining mazmuni nima?
2.
Raqamli biznes modellari fanining maqsadi va vazifalari nimalardan
iborat?
3.
Raqamli iqtisodiyotni shakllantiruvchi asosiy unsurlar nimalardan
iborat?
4.
Internet buyumlarining raqamli iqtisodiyotdagi roli qanday?
| 