499
OBLIGATSIYALARNING YANGI O’ZBEKISTONDAGI ISTIQBOLLARI
Eshtemirov To’lqin Jovli o’g’li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti talabasi
iamtulkinjovliyevic@gmail.com
Annatotsiya
Obligatsiyalarning turlari, baxolash va ularning o’ziga xos xususiyatlari ko’rib
chiqildi. Mamlakatda obligatsiya chiqargan kompaniyalar tilga olindi.
Qimmatli
qog’ozlarga oid qonunchiligimizdagi hujjatlar ustida fikr olib borildi.
Kalit so`zlar: Obligatsiya, davlat, iqtisodiyot, investor, emissiya, qimmatli
qog’ozlar, savdo maydonlari
Ma’lumki, mamlakatimiz o’zining o’sish su’ratlarini jadal davom ettirmoqda,
birgina iqtisodiyot tarmog’iga e’tibor qaratadigan bo’lsak, qator iqtisodiy indekslarda
sezilarli natija, samaradorlikni ko’rishimiz mumkin.
Erishilgan yutuqlarimiz zamirida esa oldimizga
belgilab olgan oliy
maqsadlarimiz yotadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”
farmonida “milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini
ta’minlash” deb belgilangan vazifalar bajarilishi ta’minlanayotganligini bilishimiz
mumkin. Milliy bozor shakllantirishda ham bu vazifa bajarilishi ta’minlanishi kerak
nazarimda. Mamlakatimizni rivojlantirishning Taraqqiyot strategiyasida eng ko’p
urg’u berilgan jihatlardan biri bu “inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik
jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish” albatta
davlatimizning iqtisodiy salohiyati qudratli darajaga yetsa inson manfaatlariga xizmat
qiladi shubhasiz.
Mamlakatimizda iqtisodiyot, moliya va bank tarmoqlari doirasida qator
o’zgarishlar
yangi qonun loyihalari, yangiliklar amalga oshirilmoqda, lekin
iqtisodiyotimizning eng og’riqli nuqtalaridan biri hisoblanadigan fond bozori, uning
savdo maydonchali bo’lib hisoblanadigan aksiya, obligatsiyalar ommabop ko’rinishga
kelib ulgurgani yo’q. Aslida fond bozori kabi tushunchalar yuqorida sanaganlarimiz
iqtisodiyot, moliya va banklar bir qatorda tilga olinishi kerak.
Mamlakatimizda fond bozori faoliyatini, savdo maydonlarini to’g’ri tashkil
etishda samarali chora tadbirlar, qonun loyihalari
imzolanib amaliyotga joriy
etilayotganligi
jumladan
bildirgan
fikrimizni
isbotlovchi
O‘zbekiston
Respublikasining ““Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida” qonuni misol
sifatida keltirib o’tishimiz mumkin. Unga ko’ra korporativ va infratuzilma
obligatsiyalarini chiqarish “emitentning bunday obligatsiyalar chiqarish to‘g‘risida
qaror qabul qilingan sanadagi o‘z kapitali miqdori doirasida. Agar korporativ
obligatsiyalar summasi emitentning o‘z kapitali miqdoridan oshsa, emitent oshgan
summa uchun ta’minot berishi shart” kabi shartlarga amal qilishi kerak. Korporativ
obligatsiyalar chiqaruvchi emitent yuqoridagi shartga qo’shimcha
tarzda
“investorlarga tegishli mablag‘larning emitentlar tomonidan to‘lanishi bo‘yicha to‘lov
500
agentlari vazifasini bajaruvchi tijorat banklari ishtirokida chiqariladi” bo’ysunishi
lozim.
Amaliyotga tatbiq etilgan qonun va hujjatlardan yana bir misol keltiradigan
bo’lsak, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Emissiyaviy qimmatli
qog‘ozlar chiqarilishini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, avval davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar chiqarilishiga o‘zgartirishlar va (yoki) qo‘shimchalar
kiritish, avval davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar chiqarilishini bekor
qilish bo‘yicha davlat xizmatlarini ko‘rsatishning ma’muriy reglamentini tasdiqlash
to‘g‘risida” qarori ham qimmatli qog’ozlar, fond bozoriga bag’ishlangan normativ
hujjat hisoblanadi. Uning maqsadi “Mazkur Ma’muriy reglament O‘zbekiston
Respublikasi hududida emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar chiqarilishini davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish, avval davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar
chiqarilishiga o‘zgartirishlar va (yoki) qo‘shimchalar
kiritish hamda avval davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar chiqarilishini bekor qilish bo‘yicha davlat
xizmatlarini (keyingi o‘rinlarda — davlat xizmatlari) ko‘rsatish tartibini belgilaydi”
hamda “Ushbu Ma’muriy reglament talablari davlat qimmatli qog‘ozlariga nisbatan
tatbiq qilinmaydi” quyidagichadir.
Mavzu yuzasidan xalqaro adabiyotlar ustidan tahlil amalga oshirildi, natijada
xorij Artur J. Keoun, Jon D. Martin, J. Uilliyam Petty professor-olimlari ham
muallifligida chop etilgan “Moliya asoslari-Moliyaviy menejment mantiqi va
amaliyoti” kitobida yuqorida tilga olingan olimlar obligatsiyalarni turlarga bo’lishgan
va ajratilgan barcha turlarinini izohlar orqali yoritilgan ushbu qo’llanmada, binobarin,
subardinatsiya qilingan qarzlar,
ipoteka obligatsiyalari, yevroobligatsiyalar va
konvertatsiya qilingan obligatsiyalar kabilarga ajratilgan. Unda yuritilgan
“subardinatsiyalangan obligatsiya talablari faqat da’volardan kiyin qanoatlantiriladi”,
“Ipoteka obligatsiyasi - ko'chmas mulk garovi bilan ta'minlangan obligatsiya”,
“Yevroobligatsiyalar boshqa turdagi qimmmatli qog’ozlar emas. Bu oddiy qimmatli
qog’ozlar, obligatsiya valyutasi denominatsiya qilingan. Bir mamlakatdan boshqa bir
mamlakatda chiqarilgan obligatsiyalardir. Masalan, AQSh kompaniyasi tomonidan
Yevropa yoki Osiyoda chiqarilgan obligatsiya hisoblanadi. Kreditorga asosiy qismi va
foizlar AQSh dollarida to’lanadigan bo’lsa yevroobligatsiya hisoblanadi.”,
“Konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar - bu oldindan belgilangan narxda firmaning
aktsiyalariga aylantirilishi mumkin bo'lgan qarz qimmatli qog'ozlari.” ushbu kitob
mualliflari shu tarzda fikr yuritishadi.
Iqtisodiyotimiz rivojlanishi jadalligini ta’minlash, davlatimizning asosiy
vazifasi sifatida qaraladi. Iqtisodiyot
mamlakatning yuragi, banklar esa, uning qon
tomiridir qabilada fikr yuritishadi. Agar shunday tasavurda fikr yuritsak, qimmatli
qog’ozlar bozori, aksiya va obligatsiya savdo maydonlari haqida ham huddi shu kabi
mulohaza yuritilishi kerak. Iqtisodiyotimizda muhim pozitsiyaga ega bo’lishi kerak.
Hozirgi kunda buni amalga oshirish uchun sohada juda ko’p yangiliklar amalga
oshirildi.
Jumladan, Respublika Fond bozori raisligiga sobiq Gruziya Markaziy
qimmatli qog‘ozlar depozitariysi Kuzatuv Kengashining raisi Georgi Otarovich
Paresishvilini tayinlashdi. Ko’zlangan maqsad milliy bozorimizning chet tajribasi bilan
uyg’unlashuvi, kadrlar malakasini oshirish kabilarga xizmat qiladi. Undan tashqari
Respublika Fond Birjasining egalik ulushining 25 foizi Koreyaga tegishli ekanligiga
501
e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2012 yil qabul qilingan ushbu qaror milliy fond birjamiz
uchun zomonaviy texnik jihozlar bilan ta’minlanishiga xizmat qilgan.
Mamlakatimizda “Ma’suliyati Cheklangan Jamiyat” shaklida faoliyat yurituvchi
subyektlar ham obligatsiya joylashtirish imkoniyatiga ega. Qonunchiligimiz bunga
monelik qilmaydi. Hozirgi kunda Respublika fond birjasida obligatsiyalar
joylashtirgan kompaniyalar mavjud ulardan “artel” va “biznes
finans mikromoliya
tashkiloti” M.CH.J lardir.
Qonunchiligimizda imzolangan normativ hujjatlar obligatsiya savdo
maydonlari, umuman emitentlar uchun tor doirada erkinlarga ega ekanliklari. Ushbu
tarmoq iqtisodiyotda eng muhim ro’l o’ynashi faol pozitsiyaga ega bo’lish davri yetib
kelganligini anglatmoqda. Qonunlar orqali imkon qadar erkinlik berilsa, ushbu tarmoq
aytish mumkin bo’lsa “gullashiga guvoh bo’lamiz. Obligatsiya kompaniyaning
foaliyati uchun ayniqsa, inqiroz yoqasiga kelib qolgan kompaniyalar faoliyati uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. O’zini inqirozdan qutqaradi, sodda qilib aytadigan bo’lsak
faoliyat yurituvchi sohasi qamrovini kengaytiradi.
