O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

Download 38,2 Kb.
Sana	04.12.2023
Hajmi	38,2 Kb.
	#110646

Bog'liq
Diyor INFO
Ims aktiv va passiv elementlari, коррекцион гурух номеклатура (1), Kiber referat, Xususiy hosilalar, to`g`ri javoblar

Kirish__________________________________
Foydalanilgan adabiyotlar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

“Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi

“INFOKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARINING ELEKTR TA’MINOTI”

fanidan

Mustaqil ish
Bajardi:Rabbimqulov Diyorbek
Dasturiy injiniring ta’lim yo‘nalishi

PSI003 319-21 guruh

Rabbimqulov Diyorbek Sayfiddin o’g’li

Qabul qildi: katta o‘qituvchi. F.M.Qodirov

Toshkent 2023

Reja:
Kirish__________________________________

Birlamchi elektr ta’minot manbalari________________________
Ikkilamchi elektr ta’minot manbalari_{_______________________________}
Chiziqli va impulsli ikkilamchi elektr ta’minot manbai_________
Xulosa.__________________________________________

Kirish.

Deyarli barcha radioelektron apparatlar bir yoki bir nechta ta’minot manbalariga zarurat sezadi. Ko‘p sonli firmalar birlamchi va ikkilamchi elektr ta’minot manbalari bo‘yicha tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar va shu bilan birga katta hajmda ishlab chiqarib, bozor talabini qanoatlantirmoqdalar. Ma’lumki, hozirgi vaqtda zaruriy elektr ta’minot manbaiga ega bo‘lish (sotib olish) qiyinchilik tug‘dirmaydi. Shu bilan birga har bir radioapparatura uchun o‘zining ta’minot manbai ishlab chiqilmoqda. Ushbu qo‘llanmaning birinchi bobi ta’minot manbalarining umumiy ma’lumotlariga bag‘ishlangan bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi ta’minot manbalari, ularning parametrlari, chiziqli va impulsli ikkilamchi elektr ta’minot manbalari va ularning afzallik va kamchiliklari, qayta tiklanuvchi energiya manbalari hamda elektr ta’minot manbalarining rivojlanish istiqbollari yoritilgan. Ikkinchi bob chiziqli ikkilamchi ta’minot manbaiga bag‘ishlangan. Boshqariladigan va boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichlar sxemotexnikasi, to‘g‘rilagichlarning asosiy sxemalari, to‘g‘rilagich filtrlari va ularning turlari keltirilgan. Uchinchi va to‘rtinchi boblar kuchlanish stabilizatorlari va ularni himoyalashga bag‘ishlangan bo‘lib, stabilizatorlarning asosiy parametrlari, parametrik va kompensatsion stabilizatorlar, shuningdek yarim o‘tkazgich elementlaridan yig‘ilgan kuchlanish stabilizatorlari, ta’minot manbalarini himoyalash masalalari va avariya holatida apparaturalarni himoyalash masalalari ham ko‘rib chiqilgan. Chiziqli, shuningdek impulsli ikkilamchi elektr ta’minot manbalarini qurishda integral mikrosxemalardan foydalanishga katta e’tibor qaratilgan. Qo‘llanmaning beshinchi bobi hozirgi vaqtda elektronikaning deyarli barcha sohalarida keng qo‘llaniladigan impulsli ta’minot manbalariga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu ta’minot manbalari o‘ziga xos afzalliklarga ega: avvalam bor foydali ish koeffitsiyentining yuqoriligi, tashqi o‘lchamlari va og‘irligining kichikligi kabilar. Shu bilan birga bunday ta’minot manbalaridan foydalanadigan radioelektron 5 apparaturalar muammolari ham e’tibordan chetda qolmagan. Elektron apparaturalar turiga bog‘liq holda ta’minot manbaini tanlash uchun tavsiyalar berilgan. Oltinchi bob kuchlanish o‘zgartirgichlari – invertorlar deb nomlangan bo‘lib, bir va ikki taktli o‘zgartirgichlar, tiristorli o‘zgartirgichlar sxemalari, ishlash prinsipi, o‘zgartirgich invertorlarining boshqarish zanjirlari sxemalari, kuchlanish o‘zgartirgichlari asosidagi impulsli elektr ta’minoti manbalari kabi ma’lumotlar keltirilgan. Ettiinchi bobda nisbatan keng tarqalgan tizimlarning kimyoviy tok manbalari va har xil turdagi radioelektron apparaturalarda qo‘llanilishida texnik-iqtisodiy masalalar ko‘rib chiqilgan. Ayniqsa ikkilamchi kimyoviy tok manbalari – akkumulyatorlar, ularning turlari, ishlashi to‘g‘risida etarlicha keng yoritilgan. Sakkizinchi bobda akkumulyator batareyalarini zaryad qilish usullari va turli zaryadlash qurilmalarining sxemotexnikasi yoritilgan. Shuningdek o‘quv qo‘llanmaning ohirida xulosa, izohli lug‘at, ilovalar hamda adabiyotlar ro‘yhati keltirilgan. O‘quv qo‘llanma mualliflar tomonidan Toshkent davlat texnika universitetining “Radiotexnik qurilmalar va tizimlar” kafedrasida “Elektr ta’minot qurilmalari” fanidan olib borilgan ko‘p yillik mashg‘ulotlarning tajribalari asosida fan dasturiga muvofiq tayyorlandi. Mualliflar o‘quv qo‘llanmaning yaxshilanishi borasidagi fikr hamda qimmatli takliflari uchun taqrizchilarga o‘z minnatdorliklarini izhor etishadi. O‘quv qo‘llanma “Radioelektron qurilmalar va tizimlar” ta’lim yo‘nalishi talabalariga mo‘ljallangan bo‘lib, keng ko‘lamda soha qiziquvchilari uchun ham foydali bo‘lishi mumkin.
Birlamchi elektr ta’minot manbalari Birlamchi elektr ta’minot manbalari guruxiga quyidagilar kiradi: 1) kimyoviy tok manbalari (galvanik elementlar, batareya va akkumulyatorlar); 2) termobatareyalar; 3) termoelektron o‘zgartirgichlar; 4) fotoelektrik o‘zgartirgichlar (quyosh batareyalari); 5) issiqlik elementlari; 6) biokimyoviy tok manbalari; 7) atom elementlari; 8) elektr mashina generatorlari. Kimyoviy tok manbalari mustaqil elektr ta’minotni talab etadigan kam quvvatli qurilmalar va apparatlarni elektr manba bilan ta’minlashda keng ishlatiladi. O‘zgaruvchi tok tarmog‘i orqali ishlovchi qurilmalarda batareya va akkumulyatorlar zaxirada turuvchi elektr energiya manbalari hisoblanadi. Bunday manbalarning chiqishidagi kuchlanish tarkibida o‘zgaruvchan tashkil etuvchi (pulsatsiya) bo‘lmaydi, ammo chiqish kuchlanishi yuklamaga berilayotgan tok qiymatiga va razryadlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Kuchlanish ta’minoti kritik (keskin o‘zgarishi mumkin) bo‘lgan qurilmalarda kimyoviy tok manbalari kuchlanish stabilizatorlari bilan birgalikda ishlatiladi. 7 Termobatareya bu qurilma ketma-ket ulangan termojuftlikdan iborat bo‘lib, kam quvvatli yuklamalarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda ishlatiladi, masalan: radio qabul qilgichni elektr energiyasi manbai bilan ta’minlashda. Termogenerator qurilmasi quyidagicha ishlaydi. Termojuft plastinkaning uchlari kavsharlangan bo‘lib, bir tamoni qizdiriladi, ikkinchi uchida juda past harorat (temperatura) hosil qilinadi. Buning natijasida termo elektr yurituvchi kuch (EYuK) hosil bo‘ladi. Natijada termojuftlikka sim orqali ulangan yuklamadan elektr toki oqib o‘tadi. Har bir termojuftlik har xil turdagi yarimo‘tkazgichli plastinkadan yoki o‘tkazgich va yarimo‘tkazgichli plastinkadan tuzilgan bo‘ladi. Metaldan tuzilgan termojuftlik plastinka uchlaridagi haroratning farqi kam bo‘lganligi uchun elektr yurituvchi kuch ham kamroq bo‘ladi, buning natijasida tok ham kam oqadi. Eng yaxshi natija ikkala termojuftlik plastinkalari yarimo‘tkazgichli materialdan yoki o‘tkazgich va yarimo‘tkazgichdan tuzilganda olinadi. Yarimo‘tkazgichli termojuftlikdan tuzilgan termogenerator batareyasini termojuftliklarini bir uchlarini qizdirilganda asosiy zaryad tashuvchilari kavak bo‘lgan p-tipli va asosiy zaryad tashuvchilari elektron bo‘lgan n-tipli plastinkalarda ko‘payadi. Diffuziya natijasida harorati yuqori bo‘lgan uchidan harorati past bo‘lgan tomonga kovaklar va elektronlar harakat qiladi. Bu harakat natijasida kovaklar harakat qilgan plastinkaning xarorati yuqori uchi manfiy zaryadlanadi, sovuq uchi esa musbat zaryadlanadi. Yarimo‘tkazgichli n tayoqchani harorati yuqori bo‘lgan tomoni musbat zaryadlanadi. Termo elektr yurituvchi kuch yarimo‘tkazgichli termojuftlikda ko‘proq hosil bo‘ladi. Termoelektron o‘zgartirgichlar bu qurilmalar vakuumli yoki gaz to‘ldirilgan asbob bo‘lib, ularda qattiq materialdan tayyorlangan qizuvchi katod bo‘ladi, issiqlik energiyasini elektr energiyasiga aylanishi katodning qizish natijasida elektron emissiya hosil bo‘lishi hisobiga bo‘ladi. Emissiya natijasida katoddan chiqqan elektronlar anodga etib borib, haroratining farqi hisobiga tok hosil qiladi. Buning uchun anodni doimiy sovitib turiladi. Katodni qizish haroratiga nisbatan past haroratli (1200÷1600 0C) va o‘rta haroratli (1900÷2000 0C) termo o‘zgartirgichlarga bo‘linadi. O‘rta haroratli o‘zgartirgichlarda foydali ish koeffitsienti 20% ga etadi. Termobatareyaning foydali ish koeffitsienti bundan 8 pastroq bo‘ladi. Fotoelektrik o‘zgartirgichlar. Bu qurilmalarda quyosh nurining issiqlik va yorug‘lik energiyasi elektr energiyasiga aylanadi. Fotoelementlarning bir nechtasini muayyan (ma’lum) tarzda ulab quyosh batareyasi hosil qilinadi. Bunday qurilmalar kam quvvatli elektron asboblarni elektr energiya manbai bilan ta’minlashda ishlatiladi, ya’ni radioapparaturalarda, Yer suniy yo‘ldoshlarining radiotexnik va telemetrik apparatlarida va avtomatlashtirilgan planetalararo stansiyalarda ishlatiladi. Quyosh batareyalari sodda, xizmat qilish muddati yuqori va harorat o‘zgarishining keng diapazonida ishlaydi. Issiqlik (yoqilg‘i) elementlari. Issiqlik (yoqilg‘i) elementlari kimyoviy reaksiya energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantiradi. Bunday elementlarning ishlashi xuddi yoqilg‘ini yonish reaksiyasiga o‘xshab moddaning (yoqilg‘ining) oksidlanishiga asoslangan. Bunday qurilmalarda yoqilg‘ining yonishidan farqli ravishda yoqilg‘ining oksidlanish va kislorodning hosil bo‘lishi boshqa-boshqa elektrodlarda hosil bo‘ladi. SHuning uchun bunday energiya boshqa turdagi energiyaga o‘zgartiruvchi oraliq o‘zgartirgichlardan foydalanmasdan, bevosita yuklamada ajratiladi. Shuning uchun bunday qurilmalarning foydali ish koeffitsienti katta. Yoqilg‘i elementlarida qattiq, suyuq yoki gaz holatida elektrodga uzluksiz kelib turadigan aktiv moddalarning o‘zaro ta’siri natijasida kimyoviy reaksiyasi amalga oshadi. Biokimyoviy tok manbai. Biokimyoviy tok manbaini yoqilg‘i elementlarining bir turi sifatida qarash mumkin, chunki ularda ham oksidlanishqayta tiklanish jarayonlariga o‘xshash jarayonlar yuz beradi. Biokimyoviy elementlarning yoqilg‘i elementlaridan farqi shundaki, aktiv moddalar (yoki ulardan biri) turli uglerod va uglevodlarning fermentlari yoki bakteriyalari yordamida hosil qilinadi. Atom elementlari. Atom elementlari kichik quvvatli qurilmalarning ta’minotida qo‘llaniladi. Bunday ta’minot manbalarining tuzilishi ularning ishlash prinsipiga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi. 𝛽-nurlanish qo‘llaniladigan elementlar ichki elektrodida stronsiy 90 (kimyoviy element, engil metall) ning radioaktiv izotopi joylashtiriladi. Metall qobiq ikkinchi elektrod hisoblanadi. Elektrodlar 9 orasida qattiq dielektrik yoki vakuum bo‘ladi. 𝛽-nurlanish ta’sirida elektrodlarda zaryad hosil qilinadi. Bunday elementlardagi kuchlanish bir nechta kilovoltga etishi mumkin, ichki qarshilik juda katta (1013 Om atrofida). Razryad toki bir milliamperdan oshmaydi. Bunday elementlarning afzalligi juda katta xizmat muddati hisoblanadi. Nurlanuvchi yarim o‘tkazgichli elementlarda radioaktiv modda yarim o‘tkazgich (kremniy) yuzasiga surtiladi. Nurlanayotgan elektronlar katta tezlikka ega bo‘lib, yarim o‘tkazgich atomidan ko‘p sonli elektronlarni urib chiqaradi. Yarim o‘tkazgich va unga payvandlangan kollektor orasida bir tomonlama o‘tkazish natijasida qiymati bir nechta o‘ndan bir voltga teng bo‘lgan EYuK yuzaga keladi. Bunday elementlarning ichki qarshiligi 100-1000 Om ni tashkil qiladi, FIK ber necha foizlarga etishi mumkin. Kamchiligi radiatsiya ta’sirida yarim o‘tkazgichning buzilishi sababli kichik xizmat ko‘rsatish muddatidir. Elektr mashina generatorlari. Bu turdagi qurilmalar mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantiradi. Ular o‘zgaruvchan tok ishlab chiqaruvchi va o‘zgarmas tok ishlab chiqaruvchi elektromashina generatorlariga bo‘linadi. O‘zgaruvchan tok mashinalari bir fazali va ko‘p fazali bo‘lishi mumkin. Ishlashi aylanuvchi magnit maydondan foydalanishga asoslangan uch fazali sinxron va asinxron generatorlar nisbatan keng qo‘llanilishga erishgan. Sinxron mashinalarda energiyani o‘zgartirish jarayoni sinxron chastotada amalga oshiriladi, ya’ni rotorning aylanish chastotasi magnit maydonning aylanish chastotasiga teng bo‘ladi. Asinxron mashinalarda energiyani o‘zgartirish jarayoni asinxron chastotada amalga oshiriladi, ya’ni rotorning aylanish chastotasi magnit maydonning aylanish chastotasiga teng bo‘lmaydi. . Ikkilamchi elektr ta’minot manbalari Ikkilamchi elektr ta’minot manbalari elektr ta’minot tizimlari yoki birlamchi ta’minot manbalaridan olingan energiyadan foydalanadigan radioelektron apparatlarning funksional uzellari yoki tugallangan qurilmalar ko‘rinishida bo‘ladi va radioapparaturaning ikkilamchi elektr ta’minotini tashkil qilish uchun 10 mo‘ljallangan bo‘ladi. Ikkilamchi elektr ta’minot manbalari quyidagi parametrlari bo‘yicha turlarga ajratiladi: 1. Tarmoq zanjirining turi bo‘yicha: a) bir fazali o‘zgaruvchan tokda ishlaydigan ta’minot manbai; b) uch fazali o‘zgaruvchan tokda ishlaydigan ta’minot manbai; d) mustaqil o‘zgarmas tokda ishlaydigan ta’minot manbai. 2. Yuklamadagi kuchlanish bo‘yicha: a) past kuchlanishli ta’minot manbai (100 V gacha); b) o‘rta kuchlanishli ta’minot manbai (100 V dan 1000 V gacha); d) yuqori kuchlanishli ta’minot manbai (1000 V dan yuqori). 3. Yuklama quvvati bo‘yicha: a) kam quvvatli ta’minot manbai (100 Vt gacha); b) o‘rta quvvatli ta’minot manbai (100 Vt dan 1000 Vt gacha); d) yuqori quvvatli ta’minot manbai (1000 Vt dan yuqori). 4. Yuklamadagi tok turi bo‘yicha: a) chiqish toki o‘zgaruvchan ta’minot manbai; b) chiqish toki o‘zgarmas ta’minot manbai; d) chiqish toki o‘zgaruvchan va o‘zgarmas ta’minot manbai. 5. Chiqishlar soni bo‘yicha: a) bir kanalli ta’minot manbai, o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas tokli bitta chiqishga ega; b) ko‘p kanalli ta’minot manbai, ikki va undan ko‘p chiqish kuchlanishiga ega. 6. Yuklama kuchlanishining stabilligi bo‘yicha: a) stabillashtirilgan ta’minot manbai; b) stabillashtirilmagan ta’minot manbai. Stabillashtirilgan ta’minot manbai o‘zining tarkibida kamida bitta kuchlanish (tok) stabilizatoriga ega bo‘ladi, va quyidagilarga bo‘linadi: a) kuchlanishni stabillash xarakteri bo‘yicha: - uzluksiz rostlanuvchi ta’minot manbai; 11 - impulsli rostlanuvchi ta’minot manbai. b) teskari bog‘lanishning xarakteri bo‘yicha: - parametrik ta’minot manbai; - kompensatsiyalovchi ta’minot manbai; - kombinatsiyalashgan ta’minot manbai. d) chiqish kuchlanishining stabillash aniqligi bo‘yicha: - chiqish kuchlanishi past stabillangan ta’minot manbai (chiqish kuchlanishining nostabillik darajasi 2 – 5 %); - chiqish kuchlanishi o‘rtacha stabillangan ta’minot manbai (nostabillik darajasi 0,5 – 2 %); - chiqish kuchlanishi yuqori stabillangan ta’minot manbai (nostabillik darajasi 0,1 – 0,5 %); - pretsizionli ta’minot manbalarida nostabillik darajasi 0,1 % gacha. . Elektr energiya ta’minoti tarmog‘ining parametrlari Elektr ta’minot tarmog‘ining asosiy elektr parametrlari quyidagilar: 1) ta’minot kuchlanishining nominal qiymati 𝑈; 2) ta’minot kuchlanishining nisbiy nostabilligi, nominal qiymatiga nisbatan o‘zgarishi mumkin bo‘lgan chegaralarini xarakterlaydi, yuqori chegara∙ 100%, pastki chegara: 100%, bunda, ௦ va– ta’minot tarmog‘i kuchlanishining maksimal va minimal qiymati; 3) ta’minot tarmog‘i va birlamchi ta’minot manbaining ichki qarshiligi; 4) ikkilamchi elektr ta’minot manbai chiqishidagi kuchlanish pulsatsiyasining sathi (o‘zgarmas tok tarmog‘i uchun). Ikkilamchi manbadagi 12 kuchlanishning o‘zgaruvchan tashkil etuvchisi birinchi garmonikasining amplitudasini chiqishdagi kuchlanishning nominal qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi; 5) ta’minot kuchlanishning chastotasi, shakli, nosimmetrikligi va fazasini o‘zgarishi. . Ikkilamchi elektr taminot manbaining parametrlari Ikkilamchi elektr ta’minot manbaining parametrlari quyidagilardir: 1) nominal chiqish kuchlanishi va toki; 2) ishlash jarayonida chiqish kuchlanishining nostabilligi; 3) ta’minot manbaining chiqish zanjiridagi maksimal, minimal va nominal quvvati. Ta’minot manbai o‘zgaruvchan tokka ishlaganda to‘liq quvvatning maksimal, minimal va nominal qiymati (volt-amperlarda)– yuklamadagi kuchlanishning ta’sir etish qiymati, 𝑍 – yuklama to‘liq qarshiligining moduli) va ularga muvofiq yuklamaning quvvat koeffitsiyentlari qiymati– yuklamaning aktiv qarshiligi) beriladi; 4) Ta’minot manbaining elektr ta’minot tarmog‘idan yoki elektr energiya ta’minotining birlamchi manbaidan iste’mol qilayotgan tokning nominal qiymati. O‘zgaruvchan yuklama rejimida ishlaydigan ta’minot manbalari uchun birlamchi ta’minot manbaidan iste’mol qiladigan quvvatning maksimal, minimal va nominal quvvatlari beriladi. 5) o‘zgaruvchan tok tarmog‘i (yoki manbai)dan ta’minlanuvchi ta’minot manbalari uchun quvvat koeffitsienti bunda– ta’minot manbaining birlamchi tarmoqdan iste’mol qilayotgan to‘liq quvvatining aktiv tashkil etuvchisi,– to‘liq quvvatning nominal qiymati. O‘zgarmas tok yuklamasi uchun cos φ = 1, chunki 𝑆 = 𝑃; 6) nominal rejimda foydali ish koeffitsiyenti:, bunda, ta’mnot manbaining chiqishlari soni; chi chiqish bo‘yicha 13 yuklamaga berilayotgan nominal quvvat,– iste’mol qilinayotgan nominal quvvat; 7) ta’minot manbaning ichki qarshiligi, chiqish kuchlanishi o‘zgarishi qiymatining ushbu o‘zgarish sababli yuzaga keladigan chiqish toki o‘zgarishi ning qiymatiga nisbati (-). -. Taminot manbaining yuklama xarakteristikasi: 1 – ta’minot manbaining ideal xarakteristikasi; 2 – ta’minot manbaining real xarakteristikasi. 8) chiqish kuchlanishining pulsatsiya sathi va/yoki pulsatsiya koeffitsiyenti chiqish kuchlanishi o‘zgaruvchan tashkil etuvchisining birinchi garmonikasi amplitudasi, chiqish kuchlanishining o‘zgarmas tashkil etuvchisi (-). . Chiziqli va impulsli ikkilamchi elektr ta’minot manbai Yuqorida qayd qilinganidek, stabillangan ta’minot manbai kuchlanishni stabillash xarakteri bo‘yicha uzluksiz (chiziqli) vaa impulsli rostlanuvchi manbalarga bo‘linadi. Shunga o‘xshash har qanday (stabillangan va stabillanmagan) ta’minot manbalarini chiziqli va impulsli manbalarga bo‘lish qabul qilingan. 14 -. Ta’minot manbai chiqish kuchlanishning vaqt diagrammasi Chiziqli ta’minot manbaida ta’minlayotgan tarmoqning o‘zgaruvchan kuchlanishi transformator yordamida o‘zgartiriladi, to‘g‘rilagich yordamida to‘g‘rilanadi, past chastotali filtlash va stabillash amalga oshiriladi (-). -. Chiziqli stabillangan taminot manbaining funksional sxemasi Stabillanmagan ta’minot manbaida yuklama bevosita past chastotali filtrning chiqishiga ulanadi. Chiziqli ta’minot manbai stabilizatorlarida uzluksiz rostlash amalga oshiriladi: teskari bog‘lanish signali bilan boshqariluvchi rostlovchi element (tranzistor) yuklama bilan ketma-ket yoki parallel ulanadi, natijada chiqish kuchlanishi o‘zgarmas sathda ushlab turiladi. Chiziqli kuchlanish stabilizatorlarining alohida ajralib turadigan farqi shundaki, ularning chiqish kuchlanishi har doim kirishdagi nostabil kuchlanishdan kichik bo‘ladi. Bundan tashqari chiqish kuchlanishi kirish kuchlanishi bilan bitta qutbda bo‘lib, stabilizator uzluksiz quvvatni tarqatadi, bunda– chiqish toki (yuklama toki). Impulsli ta’minot manbai o‘zgaruvchan tok ta’minot tarmog‘ining kuchlanishini birlamchi kuch transformatoridan (50 Hz chastota uchun katta og‘irlik va tashqi o‘lchamlarga ega) foydalanmasdan bevosita to‘g‘rilaydi va filtrlaydi. Transformator To‘g‘rilagich Past chastotalar filtri Chiziqli stabilizator O‘zgaruvchan chiqish tok tarmog‘i 15 To‘g‘rilangan va filtrlangan o‘zgarmas tok katta quvvatli elektron kalit bilan ulanadi, so‘ngra yuqori chastotali transformator yordamida o‘zgartiriladi, yana to‘g‘rilanadi va filtr orqali tekislanadi (- ). -. Impulsli ta’minot manbaining funksional sxemasi: T1, T2 – to‘g‘irlagichlar; PCHF1, PCHF2 – past chastotali filtrlar; KRE – kalitli rostlovchi element; Tr – transformator. Elektron kalit boshqaruvchi sxema shakllantiruvchi maxsus signal orqali boshqariladi. Chiqish kuchlanishini stabil ushlash uchun teskari bog‘lanish ham o‘rnatiladi (boshqaruvchi signal chiqish va tayanch kuchlanishlari farqiga bog‘liq ravishda shakllantiriladi). Qayta ulash chastotasining yuqoriligi (20 kHz va undan yuqori) sababli transformatorlar va filtrlarning kondensatorlari ularning past chastotali (50 Hz) ekvivalentiga qaraganda ancha kichik o‘lchamlarga ega bo‘ladi. Impulsli ta’minot manbaining afzalligi foydali ish koeffitsientining yuqoriligi (60– 80%) hisoblanadi (chiziqli ta’minot manbalarida 40–50% dan ko‘p emas). Radioelektron apparatlarni taminlash uchun ta’minot manbai sifatida qo‘llaniladigan uchta turdagi impulsli elektron qurilmalardan foydalaniladi: - o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirgichlar (AC-DC konvertorlar); - o‘zgarmas tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirgichlar (DC-DC konvertorlar); - o‘zgarmas tokni o‘zgaruvchan tokka o‘zgartirgichlar (DC-AC o‘zgartirgich yoki invertorlar); O‘zgarmas tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartiruvchi qurilmalar (DC-DC konvertorlar) xuddi shunday chiziqli o‘zgartirgichlardan farqli ravishda: 1) chiqishdagi kuchlanish kirishdagi kuchlanishdan katta bo‘lishini taminlashi; T1 PChF1 KRE Tr T2 PChF2 O‘zgaruvchan tok tarmog‘i chiqish 16 2) kirish kuchlanishini invertorlash (chiqishdagi kuchlanish qutbi kirishdagi kuchlanish qutbiga teskari bo‘lishi) ni ta’minlashi mumkin. DC-DC konvertorlar impulsli ta’minot manbaining ishlash prinsipiga o‘xshab ishlaydi, ammo bir o‘zgarmas kuchlanishni boshqasiga, odatda yaxshi stabillanganiga o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Bunday o‘zgartirgichlar radioelektron qurilmalar kimyoviy tok manbai yoki mustaqil o‘zgarmas tok manbai bilan ta’minlanishi zarur bo‘lganda ishlatiladi. Integral DC-DC konvertorlar tarmoq ta’minot manbaidan yoki batareyadan tizimga keluvchi o‘zgarmas kuchlanishni o‘zgartirish va taqsimlashda keng ishlatiladi. DC-DC konvertorlarning boshqa bir keng tarqalgan qo‘llanilishi bu batareya (1,5; 2; 3; 4,5; 9; 12; 24 V li) kuchlanishini boshqa kattalikdagi kuchlanishga o‘zgartirishdir. Bunda chiqish kuchlanishi batareya kuchlanishining katta tebranishida ham etarlicha stabil holda qolishi mumkin. Masalan, 12 V li avtomobil akkumulyatordagi kuchlanish ish jarayonida 6 V dan 15 V gacha oraliqda o‘zgarishi mumkin. Impulsli va chiziqli ta’minot manbalarini taqqoslash. Chiziqli ta’minot manbalari ko‘p afzalliklari: soddaligi, chiqish kuchlanishining kichik pulsatsiya sathi va shovqini, kuchlanish va tok bo‘yicha nostabilligining qiymati, yuklama tokining sakrab o‘zgarishidan keyin chiqish kuchlanishi meyoriy sathining qayta tiklanish vaqti kichikligiga qaramasdan, ularning qo‘llanilishini cheklaydigan asosiy kamchiligi FIKning pastligi, og‘irliq va tashqi o‘lchamlarining kattaligidir. Impulsli ta’minot manbalarining keng ko‘lamda ishlatilishiga sabab, juda katta solishtirma quvvati va yuqori samaradorligidir. Impulsli ta’minot manbalarining muhim afzalliklari ushlab qolish vaqtining ko‘pligi, ya’ni kirish kuchlanishi kamayganda uzoq vaqtgacha chiqish kuchlanishi ruxsat etilgan kattalikda saqlanib turadi. Bu esa raqamli hisoblash texnikasida va kompyuterlarda alohida ahamiyat kasb etadi. Ta’minot manbalarining elementlar bazasi. Ta’minot manbalarining asosiy (bazaviy) elektro-radioelementlari sifatida quyidagilar qo‘llaniladi: 1) elektrovakuum asboblari (diodlar, triodlar, ko‘p setkali lampalar); 2) yarim o‘tkazgichli diodlar, stabilitronlar, tiristorlar, tranzistorlar; 17 3) transformatorlar va g‘altaklar (past chastotali, yuqori chastotali); 4) sig‘imlar (asosan solishtirma sig‘imi katta bo‘lgan oksidli sig‘imlar); 5) chiziqli integral mikrosxemalar (operatsion kuchaytirgichlar va past chastotali kuchaytirgichlar); 6) integral kuchlanish va tok stabilizatorlari (chiziqli va impulsli); 7) impulsli ta’minot manbalari tarkibiga kiruvchi integral mikrosxemalar (AC-DC va DC-DC konvertorlar, bir taktli va ikki taktli KIM-kontrollerlar, quvvat koeffitsiyenti korrektorlari, impulsli ikkilamchi elektr taminot manbalarini boshqaruvchi maxsus sxemalar); 8) ko‘rsatkichli (indikatsiyali) elementlar (cho‘g‘lanma lampa, yorug‘lik diodi, anolog va raqamli indikatorlar); 9) saqlagichlar (eruvchan, bimetal va elektron). Ta’minot manbalarining zamonaviy rivojlanish istiqbollari shundan iboratki, ular asosan integral mikrosxemalarda quriladi, diskret faol elementlarning ulushi muntazam kamaymoqda. -jadval Impulsli va chiziqli ta’minot manbalarini solishtirish Parametri (imkoniyati) Chiziqli ta’minot manbai Impulsli ta’minot manbai FIK, % 40 – 55 60 – 80 O‘rtacha solishtirma quvvat, Vt/dm2 30 130 – 150 Kirish kuchlanishi bo‘yicha nostabilligi, % 0,02 – 0,05 0,05 – 1 Yuklamadagi tok bo‘yicha nostabilligi, % 0,02 – 0,1 0,1 – 1 Chiqish kuchlanishi pulsatsiyasi, mV 0,5 – 2 25 – 100 Qayta tiklanish vaqti, mks 50 300 Ushlab qolish vaqti, ms 2 30 – 35 Kirish kuchlanishining qutbini o‘zgartirish imkoniyati yo‘q bor DC-DC o‘zgartirgichlarida kirish kuchlanishini oshirish imkoniyati yo‘q bor 18 Hozirda sanoatda o‘rnatilgan kuchlanish qiymatiga mo‘ljallangan, shuningdek chiqish kuchlanishi qiymatini etarlicha keng diapazonda rostlashga mo‘ljallangan ko‘plab chiziqli integral stabilizatorlar ishlab chiqarilmoqda. Masalan KR142EN12A turidagi stabilizator +1,25 V dan +36 V gacha kuchlanishni stabillab berish xususiyatiga hamda 1,5 A tokda ishlovchi yuklamani ta’minlash xususiyatiga ega. . Qayta tiklanuvchi energiya manbalari Qayta tiklanuvchi energiya manbalari bu atrof-muhitda doimo bo‘ladigan va davriy ravishda vujudga keladigan energiya oqimlari asosidagi manbalardir. Qayta tiklanuvchi energiya quyosh energiyasi, er qobig‘idan keladigan issiqlik geotermal energiyasi, oqim quyilishdan foydalaniladigan gidravlik energiya va Yer, Oy va Quyoshning o‘zaro gravitatsion ta’sirlanishi natijasida vujudga keladigan shamol energiyasi hisoblanadi. Erga tushadigan quyosh nurlanishi oqimining eng katta zichligi 0,3-2,5 mkm to‘lqin uzunliklari diapazonida taxminan 1 kVt/m2 ni tashkil qiladi. Bu nurlanish qisqa to‘lqinli hisoblanadi va ko‘rinadigan spektrni o‘z ichiga oladi. Aholi yashaydigan joylar uchun joyga, kunning vaqtiga va ob-havoga bog‘liq ravishda erga tushadigan quyosh energiyasi oqimlari kun davomida 3 dan 10 mJ/m2 gacha o‘zgaradi. Quyosh nurlanishi quyosh sirtida 6000 °K harorat bo‘lganida aniqlanadigan tarqalish maksimumida fotonlar energiyasi (taxminan 2 eV) orqali xarakterlanadi. Yer sirtini atmosfera bilan bog‘lovchi nurlanish energiyasi oqimlari ham taxminan 1 kVt/m2 ga teng, lekin ular 10 mkm atrofidagi maksimumli, uzun to‘lqinli deyiladigan 5-25 mkmli boshqa spektral diapazonni yopib qo‘yadi. Spektr bo‘yicha qisqa to‘lqinli va uzun to‘lqinli nurlanishlar bir-biridan etarlicha uzoqda joylashgan va ularni oson ajratish mumkin. Maqbul sharoitlarda, ya’ni ekvatorga yaqin joylarda quyosh tikkada bo‘lib, havo esa ochiq bo‘lganida 1 m2 sirtga 1 kVt gacha nurlanish energiyasi tushishi mumkin. Quyosh energiyasini o‘zgartirishning ikki usuli mavjud: 19 1) quyosh energiyasini elektr energiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish (fotoo‘zgartirgichlar yordamida); 2) quyosh nurlanishini issiqlik energiyasiga o‘zgartirish (quyosh kollektorlari yordamida). Quyosh nurlanishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish uchun yarim o‘tkazgichli materiallardan foydalaniladi. Quyosh batareyalari barcha radioelektron apparaturalarda keng qo‘llaniladi. Atrof-muhit ta’siriga barqarorligi uchun ular ochiq koinotda harorat +80 ℃ dan – 150 ℃ gacha bo‘lgan sharoitlarda ishlashi mumkin. Yarim o‘tkazgichli quyosh elementlarining tashqi sirti radiatsiya ta’siridan va issiqlikdan himoyalovchi optik qatlam bilan qoplanadi. Quyosh nurlanishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish uchun yarim o‘tkazgichli materiallardan foydalaniladi. Quyosh elementlari tayyorlanadigan yarim o‘tkazgichli elementlar 10-2….102 Om/sm solishtirma qarshilikka ega. Yarim o‘tkazgichlar r-turli va n-turli bo‘ladi. Quyosh enegiyasini elektr energiyasiga o‘zgartirish jarayoni fotoelektrik effekt orqali amalga oshriladi. U yarim o‘tkazgich sirt qatlamlarida 2-3 mkm qalinlikdagi erkin elektronlar ko‘rinishida vujudga keladi. Yarim o‘tkazgich sirtida erkin elektronlarning paydo bo‘lishi va elektr potensiallar farqi yuzaga kelganida unda elektr toki vujudga keladi. Potensiallar farqi yarim o‘tkazgichning nurlanadigan sirti va soya tomoni orasida uning sirt qatlamlariga maxsus qo‘shimchalarni kiritish hisobiga yuzaga keladi (-). L Lp Ln Lp Ln L n p -. p-n o‘tishning sxemasi 20 Qo‘shimchalardan biri (n-turli) qo‘shimcha elektronlarni va sirtning manfiy zaryadini hosil qiladi, ikkinchisi esa (r-turli) elektronlarning etishmasligini, ya’ni musbat zaryadni hosil qiladi. Chegarada elektronlarning diffuziyasi tufayli kontakt potensiallar farqi vujudga keladi. Agar teshikli o‘tishli (r-turli) yarim o‘tkazgich yoritilsa, u holda uning elektronlari yorug‘lik kvantlarini yutib elektron o‘tishli (nturli) yarim o‘tkazgichga o‘tadi. Bunda yopiq zanjirda elektr toki hosil bo‘ladi. Ko‘pincha kremniyli quyosh elementlaridan foydalaniladi. Kremniy erda eng ko‘p tarqalgan elementdir. Elementlar kremniyni eritish va keyin 5-10 sm diametrli sterjen shaklidagi kristalli kremniyni o‘stirish yo‘li bilan olinadi. Bevosita yarim o‘tkazgichlarni olish uchun bu sterjenlar 300 mkm atrofidagi qalinlikdagi yupqa plastinkalarga bo‘linadi. Ular fotoelektrik elementlarning asosiy qismi hisoblanadi. Fotoelement yoritilganda 0,5 V qiymatli kuchlanishni hosil qiladi. Chiqish toki esa yorug‘lik intensivliligiga va elementning ishchi sirtiga bog‘liq. Shuningdek tok kuchi yorug‘likning to‘lqin uzunligiga va uning intensivliligiga bog‘liq bo‘lib, yorug‘likning nurlanish intensivliligiga to‘g‘ri proporsionaldir. Yorug‘lik qanchalik yorqin bo‘lsa, shunchalik katta tok hosil bo‘ladi. Yorug‘lik intensivligi 1 kVtm2 li er sharoitlarida bu elementlarning foydali ish koeffitsienti 22-26 foizga, ishlab chiqarish namunalarida esa 10-14 foizga etishi mumkin. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda, xususan O‘zbekistonda ham noan’anaviy energiya resurslarini o‘zlashtirishni maqsadli dasturlari qabul qilingan va tatbiq qilinmoqda. Shamol Quyosh va Yer aylanishi ta’siri natijasida kelib chiqadigan tasodifiy boshqarilmaydigan tabiat jarayoni hisoblanadi. Energiya manbai sifatida, shamolning xususiyati, avvalambor, asosan tezlikning katta o‘zgaruvchanligi orqali uning doimiy emasligidir, bunda u asosan tezlikning katta o‘zgaruvchanligi orqali aniqlanadi. Bu shamol oqimi kinetik energiyasining vaqtning nisbatan kichik oraliqlarida ham katta chegaralarda o‘zgarishga olib keladi. Turli hududlarda shamolning yo‘nalishi va kuchi Yer sirtidan balandlikka bog‘liq ravishda turlicha o‘zgaradi. Masalan, shimoliy yarim sharda Yer sirtiga yaqin (10....50 m) joylarda o‘rtacha tezlik 7-9 ms ni tashkil qiladi. 25-30 ms tezlikdan ortiq shamol tezligi xalq xo‘jaligiga jiddiy zarar etkazishi mumkin, 21 shuning uchun shamol energiyasini mexanik yoki elektr energiyasiga o‘zgartirish uchun shamol tezligi 3-25 m/ bo‘lganda samarali hisoblanadi. ko‘ndalang kesimli havo oqimining energiyasi quyidagiga teng: orqali tezlikda oqib o‘tuvchi havoning sekunddagi massasi mos ravishda quyidagiga teng bo‘ladi:, u holda bunda,havoning zichligi, normal sharoitlarda 1,23 kg/m3 ga (15 ℃, 1,3 kPa yoki 760 mm.sim.ust.) teng bo‘ladi. Shunday qilib, shamol energiyasi uning tezligining kubiga proporsional o‘zgaradi. Shamol g‘ildiragi faqat shamol energiyasi foydalanish koeffitsiyenti orqali baholanadigan energiyani ma’lum qismini foydali ishga o‘zgartirishi mumkin. Zamonaviy shamol dvigatellari normal ish rejimida shamol orqali kinetik energiyasining 45-48% dan ortiq bo‘lmagan qismini mexanik energiyaga o‘zgartiradi. I.E.Jukovskiy nazariyasi bo‘yicha ideal hol uchun 0,593, ya’ni shamol g‘ildiragi qabul qilgan to‘la energiya oqimining bir qismini shamol dvigateli mexanik energiyaga o‘zgartiradi. 1 m2 ko‘ndalang kesim oqimda 15 ℃ va1,3 kPa bo‘lganida solishtirma quvvat (sekund energiya) quyidagini tashkil qiladi: Shamol tezligi, ms 4 Oqim quvvati, Shamol g‘ildiragi hosil qiladigan sekundli ishi yoki quvvat quyidagi formula orqali aniqlanadi: 22 Havo oqimi ham, istalgan harakatlanuvchi jism ham harakat energiyasiga ega bo‘ladi. Bu kinetik energiya shamol parragi yoki boshqa ishchi organ yordamida mexanik energiyaga o‘zgartiriladi. Shamol qurilmalariniyu vazifasiga ko‘ra, mexanik energiya ijrochi mexanizmlar (generatorlar, kompressorlar, elektrolizlar va boshqalar) yordamida elektr, issiqlik, mexanik, shuningdek, siqilgan havo energiyasiga o‘zgartirilishi mumkin. Havo oqimi kinetik energiyasini mexanik energiyaga o‘zgarishi uchun turli shamol dvigatellaridan foydalanish mumkin. 1.7. Quyosh elementlari asosidagi elektr ta’minoti manbalari Istiqbolli quyosh elementlariga foydali ish koeffitsiyenti 10 foizdan yuqori bo‘lgan sulfid kadmiy asosidagi geterostrukturani kiritish mumkin. Yana bir istiqbolli yarim o‘tkazgichli material arsenid galliy hisoblanadi. U nur energiyasini elektr energiyasiga o‘zgartirishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lib, foydali ish koeffitsienti 27 foizgacha etishi mumkin. Bu quyosh fotoelektrik o‘zgartirgichlarining eng yuqori foydali ish koeffitsientidir. Bundan tashqari 100 0C dan yuqori haroratlarda barqarorlikka ega. Odatda quyosh batareyalari uzluksiz elektr ta’minoti manbalarida akkumulyator batareyalar bilan birgalikda ishlatiladi. -da quyosh elementining va akkumulyator batareyasining o‘zaro ulanish sxemasi ko‘rsatilgan. -. Quyosh elementi va akkumulyator batareyasining o‘zaro ulanish sxemasi Sxemada akkumulyator batareyasini quyosh elementidan zaryadlanishining VD2 AB VD1 QE Uchiq 23 oldini olish uchun VD1 diod qo‘yilgan. Elektr energiyasini to‘plagich sifatida qo‘sh elektr qatlami kondensatorlar qo‘llanilishi mumkin. Bunday turdagi kondensatorlar akkumlyatorlardan qimmat, lekin apparaturaning xizmat muddati davrida almashtirilishni talab qilmaydi. Quyosh elementlari zarur bo‘lgan kuchlanishni yoki tokni olish uchun parallel yoki ketma-ket ulanadi. Quyosh batareyalarining solishtirma xarakteristikalari quyosh elementlari orqali aniqlanadi va taxminan 100…1200 V/m2 ni tashkil qiladi. «Elektronika M1» modeli ketma-ket ulangan 30 ta quyosh elementidan tashkil topgan. Akkumulyator batareyasi ketma-ket ulangan ettita D-0,26 disksimon batareyalardan iborat. Ajratuvchi diod sifatida KD106A diod qo‘llaniladi. «Elektronika M1» modeli kirish kuchlanish 9 V bo‘lgan va olib yurishga mo‘ljallangan apparaturalar uchun ishlatiladi. «Elektronika MN» modeli portativ magnitafonlarni, pleyerlarni va boshqa (2,5…3 V kirish kuchlanishga mo‘ljallangan) radioelektron apparaturalarni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. Quyosh batareyasi ketma-ket va parallel ulangan 27 ta elementdan iborat. Akkumulyator batareyasi esa NKGS-0,5 turdagi ikkita ketma-ket ulangan va A316 galvanik elementlar bilan almashtirish mumkin bo‘lgan akkumulyatorlardan iborat. «Elektronika M5» modeli 5,5…6 V kirish kuchlanishga mo‘ljallangan radioqabullagichlarda va boshqa radioapparaturalarda ishlatiladi. Quyosh batareyasi 20 ta ketma-ket ulangan quyosh elementlaridan iborat. 5 ta D-0,26 turdagi akkumulyatorlardan tashkil topgan. Turli nominaldagi chiqish kuchlanishlarni olish uchun SB-9M turdagi birlik moduldan foydalanish qulay. Nominal kuchlanishi 1,5 V bo‘lgan modul ketma-ket ulangan 4 ta quyosh elementidan iborat. Birlik modullarning bir necha xil ulanish sxemalari 1.7-da keltirilgan. 24 1.7-. SB-9M turdagi birlik modullarning ulanish sxemalari 1.8. Elektr ta’minoti manbalarining rivojlanish istiqbollari Ma’lumki, hozirgi vaqtda elektron apparaturani miniatyurizatsiyalash uning taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Lekin bu elektr ta’minot manbalariga kam ta’sir etmoqda. So‘nggi yillarda shunday holat yuzaga keldiki, elektr ta’minot manbalarining hajmi va og‘irligi boshqa funksional qismlarga (bloklarga) qaraganda ancha katta bo‘ldi va 20...30 foizni tashkil qildi, ayrim hollarda esa, elektron apparaturani butun hajmi va og‘irligidan katta bo‘ldi. Buning asosiy sabablari quyidagilar hisoblanadi:  ta’minot manbalari quvvatli yarim o‘tkazgichli asboblarda, katta hajmli transformatorlarda, kondensatorlarda, drossellarda va boshqa elementlardan yig‘ilgan kuch qurilmasi hisoblanadi. Bunday elementlar bazasi elektr ta’minot manbalarini miniatyurizatsiyalashni amalga oshirishga imkon bermaydi. 3 V, 150 mA 12 V, 50 mA 3 V, 100 mA 4,5 V, 50 mA 6 V, 50 mA 9 V, 50 mA 3 V, 50 mA 4,5 V, 100 mA 6 V, 100 mA 25  elektr ta’minot manbalaridagi quvvat isrofi sababli uncha yuqori bo‘lmagan foydali ish koeffitsiyenti tranzistorlar, tiristorlar va diodlardan issiqlikni yo‘qotish uchun katta o‘lchamlardagi sovutkichlarni (radiatorlarni) qo‘llanilishini talab qiladi. Bunda elektr ta’minot manbalarini miniatyurizatsiyalash elementlarning hajmi kamaytirilganda ulardan ajralib chiqadigan issiqlikning ruxsat etilmaydigan qiymatlarga ortishiga sabab bo‘ladi. Elektr ta’minot manbalarining hajmi va og‘irligini transformatorsiz to‘g‘rilash sxemalariga o‘tish, silliqlovchi filtrlarni esa tranzistorlarda yig‘ish orqali oson kamaytirish mumkin. Biroq, bu muammoning yarim yechimi hisoblanadi. Bunday muammoning asosiy echimi butun elektr ta’minot manbaini miniatyurizatsiyalashdan iborat. Mutaxassislarning fikricha elektr ta’minot manbalari tarkibiga kiradigan barcha elementlarning hajmi va og‘irligini kamaytirish kerak. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin: to‘g‘rilanadigan o‘zgaruvchan kuchlanish chastotasini sezilarli oshirish kerak, bu transformatorlar, drossellar va kondensatorlar hajmi va og‘irligini keskin kamaytirishga olib keladi; qobiqsiz (korpussiz) quvvatli yarim o‘tkazgichli asboblar, kuch integral mikrosxemalari, to‘plamlarini va boshqalarni ishlab chiqish va keng qo‘llash orqali kichik hajmli kuch qismlariga birlashtirish imkonini yaratish; issiqlikni uzatuvchi katta o‘lchamlardagi sovutkichlardan voz kechib, issiqlikni uzatishning yangi samarador usullarini yaratish va joriy etish; uzluksiz rostlovchi chiziqli ikkilami elektr ta’minot manbalarini impulsli ikkilamchi elektr ta’minot manbalariga almashtirish (bir vaqtda impulslar chastotasini orttirgan holda). Elektr ta’minot manbalarini miniatyurizatsiyalash muammosini echish elektron qurilmalar chiqish parametrlari ko‘rsatkichlarini keskin yaxshilashga va ularning ishonchliligini oshirishga imkon beradi.

Qurilmaning asosiy elementlari quyidagilardir: kuch transformatori, to‘g‘rilash bloki, F2 past chastotali filtri va o‘zgarmas tok stabilizatori. Qurilmadagi qolgan boshqa funksional elementlar ta’minot manbaining xarakteristikasini yaxshilaydi va qo‘llanish jarayonida havfsizligini ta’minlaydi. Qurilma elementlarining vazifalari bilan tanishib chiqamiz. O‘tish jarayoni so‘ndirgichi Bu qurilma chiqishidagi kuchlanish aniq bir qiymatga etganda kerakli miqdorda tok o‘tkazadi (ikki tomonlama yuqori kuchlanishli stabilitron vazifasini bajaradi). O‘JS qulay, arzon va shu bilan birga o‘nlab, yuzlab amper havfli tok impulslarini so‘ndiradi. Masalan, Siemens firmasining 500 va 4000 A ga mo‘ljallangan va chiqishidagi kuchlanishning ta’sir etish qiymati 130 V dan oshganda o‘tkazish holatiga o‘tadi. Filtrlar. F1 filtr sifatida oddiy chiziqli LC-filtrdan foydalanilgan. F1 filtri radionurlanishlardan himoyalab, ta’minot manbaining kirish zanjiridagi tarmoq xalaqitlari sathini so‘ndiradi. Shu bilan birga F1 filtr va O‘JS o‘zgaruvchan tok tarmog‘idagi impulsli o‘takuchlanishdan himoyalaydi. Amaliyotdan bizga ma’lumki, 110 va 220 V 50 Hz tarmoqda qisqa muddatli 1-5 kV gacha kuchlanish sakrashi (keskin o‘zgarishi) ro‘y berishi mumkin. F1 filtrning namunaviy sxemasi keltirilgan. 2.2-. Corcom firmasining chiziqli tarmoq filtri sxemasi Odatda bunday filtrlar bir nechta amper tok qiymatiga mo‘ljallangan bo‘ladi va o‘nlab detsibel xalaqitlarni so‘ndiradi. Corcom firmasining 2 filtri 30- 40 dB xalaqitlarni so‘ndiradi va undan faqat 3 A gacha tok oqib o‘tishi mumkin. Sprague firmasining filtri 6 A tokgacha mo‘ljallangan, ammo xalaqitlarni so‘ndirishi nisbatan yomonroq past chastotalar filtri o‘zgarmas kuchlanish pulsatsiyasini so‘ndirish uchun xizmat qiladi. Odatda bu eng oddiy RC-filtrlar bo‘lib, bir gers atrofida kesish chastotasiga ega. Filtrlar to‘g‘risida keyingi 2.2-“Boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichlar” bo‘limida kengroq to‘xtalamiz. Stabilizatorlar. St1 stabilizatori o‘zgaruvchan kuchlanishni stabillab beradi. St2 stabilizatori o‘zgarmas chiqish kuchlanishini stabillash uchun mo‘ljallangan. Parametrik stabilizatorlar eng oddiy qurilma bo‘lib, nochiziqli elementlardan (stabilitronlardan) yig‘iladi. Eng yaxshi parametrlarga kompensatsion stabilizatorlar ega bo‘lib, uzluksiz ravishda chiqish kuchlanishini rostlab beradi. Bunday stabilizatorlar sifatida juda yaxshi parametrlarga ega integral sxemalar ham ishlatiladi. Kuch tranformatori. Ko‘pincha ta’minot manbalarida bir yoki bir nechta transformatorlar ishlatiladi. Kuch transformatorlari ta’minot manbaida ikkita asosiy 29 vazifani bajaradi: o‘zgaruvchan kuchlanishni o‘zgartiradi va tarmoq bilan yuklama orasida galvanik bog‘lanishni ta’minlaydi. Transformatorsiz ta’minot manbai sxemani xavfli yuqori kuchlanish ta’siri ostida qoldirishi mumkin. Masalan, tashqi erga ulanish, suv uzatish tizimi va markaziy isitish tizimlarini yuqori kuchlanish ta’siri ostida. Bu esa qurilmada ishlayotgan inson uchun o‘ta havfli holatni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ta’minot manbaini loyihalashtirayotganda tayyor unifikatsiyalangan transformatorlarni tanlash maqsadga muvofiq. Sanoatda quyidagi turdagi ta’minot transformatorlari ishlab chiqarilmoqda: Chet el firmalarining tayyor transformatorlaridan foydalanish ham mumkin, masalan Signal Transformer Company. Yarim o‘tkazgichli qurilmalar ta’minotiga mo‘ljallangan keng qo‘llaniladigan transformatorning prinsipial elektrik sxemasi keltirilgan. 127 va 220 V kuchlanishga YaO‘T prinsipial sxemasi Prinsipial sxemadan ko‘rinadiki, transformatorda oltita ikkilamchi cho‘lg‘am bo‘lib, to‘rtta ishchi va ikkita qo‘shimcha cho‘lg‘amdan iborat. Birlamchi cho‘lg‘am ikkita seksiyaga ajratilgan, ulardan har birining beshta chiqishi bor. Birlamchi cho‘lg‘amning 220 V kuchlanishli elektr tarmog‘iga ulanish sxemasi keltirilgan. Sxemadan ko‘rinadiki, cho‘lg‘amning ma’lum bir o‘ram chiqishlari ochiq holatda qoladi. Qo‘shimcha o‘ramlardan transformatsiya koeffitsiyentini o‘zgartirish uchun foydalaniladi. Birlamchi cho‘lg‘am o‘ramlarining sonini oshirish hisobiga (transofrmatsiya koeffitsiyentini oshirib), ikkilamchi cho‘lg‘am 30 kuchlanishini ma’lum oraliqda kamaytirish mumkin bo‘ladi. Transformatorlar turining soni ko‘p bo‘lishiga qaramasdan (YaO‘Tlar uchun ikki yuzdan ortiq) ta’minot manbaini yaratishda (ishlab chiqishda) ko‘pincha ikkilamchi cho‘lg‘amni ketma-ket va parallel ulanishidan foydalaniladi. YaO‘Tni 220 V kuchlanishli o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulanishi a) – birinchi variant; b) – ikkinchi variant YaO‘Tning ishchi va kompensatsion cho‘lg‘amlarini ketma-ket ulanish sxemasi Bunda keyingi o‘ram boshlanishi (nuqta bilan belgilanadi) oldingi o‘ram oxiriga ulanadi. Tokni oshirish uchun esa, bir xil kuchlanishga ega bo‘lgan o‘ramlar parallel ulanadi. Transformator o‘ramlarining parallel ulanishi 31 Ko‘pgina YaO‘T transformatorlarda barcha uchta juft ikkilamchi cho‘lg‘amlar (11-12, 13-14, 15-16, 17-18, 19-20, 21-22) parallel (juft-juft bo‘lib) ulanadi. Kuch transformatorlarini tanlashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 1) kuch transformatorining quvvati yuklama talab etadigan quvvatdan kam bo‘lmasligi kerak (bir muncha zahira quvvat ham nazarda tutilishi kerak); 2) birlamchi cho‘lg‘am kuchlanishi ta’minot tarmog‘i kuchlanishi bilan mos kelishi zarur, ya’ni bir xil bo‘lishi kerak; 3) stabillangan ta’minot manbaida ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishi shunday bo‘lishi kerakki, bunda St2 stabilizator kirishidagi doimiy kuchlanishning minimal qiymati chiqish kuchlanishi qiymatidan katta bo‘lishi (minimum 3-5 V ga) kerak. Bu shu bilan bog‘liqki, birinchidan chiziqli stabilizatorda kuchlanishning pasayishi 0,6-3 V; ikkinchidan tarmoq kuchlanishining yuz berishi mumkin bo‘lgan davriy (takrorlanib turuvchi) o‘zgarishi. Shu bilan birga zahira kuchlanishi katta bo‘lmasligi kerak, chunki bu holatda chiziqli stabilizatorning ajratadigan foydasiz quvvati oshadi, natijada FIK kamayadi; 4) chiqish kuchlanishini rostlash zaruriyati tug‘ilganda bir nechta ikkilamchi cho‘lg‘amdan iborat kuch transformatoridan foydalanish mumkin strukturaviy sxemadan ko‘rinadiki, to‘g‘rilagich bloki (TB) kirishiga ikkilamchi cho‘lg‘amning diskret o‘zgaruvchi kuchlanishi beriladi. Kuchlanishni qayta ulash K kommutator orqali amalga oshiriladi, bunda kommutatorni qo‘lda boshqarish, shuningdek chiqish kuchlanishining talab etiladigan sathiga bog‘liq holda maxsus boshqarish sxemasi orqali shakllantiriladigan signal yordamida boshqarish ham mumkin. To‘g‘rilagich bloki. To‘g‘rilagich sifatida bir yo‘nalishda tok o‘tkazadigan ventil qurilmadan foydalanish mumkin. Nisbatan keng tarqalgan ventil sifatida yarim o‘tkazgichli doiddan foydalanish mumkin. O‘zgaruvchan tok to‘g‘rilagich sxemasi bilan “Boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichlar” deb nomlangan 2.2-bo‘limda batafsil to‘xtalamiz. 32 2.7-. To‘g‘rilagich bloki kirishida kuchlanishni diskret o‘zgartirishli ta’minot manbaining strukturaviy sxemasi Saqlagichlar. Saqlagichlar ta’minot manbaini qisqa tutashuvdan, yuklamaga kuchli toklar o‘tib ketishidan va ta’minot manbaini ishdan chiqishidan himoyalaydi. Saqlagichlar sifatida eruvchan metall qo‘shimcha (bir martalik), bimetall (qo‘shmetall) va elektron (ko‘p martalik) saqlagichlardan foydalaniladi. Ta’minot manbaining eng ko‘p tarqalgan ishdan chiqishiga F2 filtrining kondensatori sabab bo‘ladi. Bunda transformatorning birlamchi cho‘lg‘amidagi tok bir necha amperga etishi mumkin (meyoriy rejimdagi 0,1-0,5 A o‘rniga). Bunda 220 V o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulangan kuch transformatori maishiy elektrisitkich quvvatiga teng bo‘lgan quvvatni ajratadi (sochadi). Saqlagichlarning nisbatan keng tarqalganlari bu eruvchan metll qo‘shimchalardir. Saqlagichlarni shunday tanlash maqsadga muvofiqki, tok nominal qiymatidan deyarli 50 % ga katta bo‘lishi kerak. Bu birinchidan ulanishda o‘tish jarayoni tokining davriy yuzaga keluvchi sakrashlari bilan (F2 filtr kondensatorining zaryadlanishi), ikkinchidan saqlagichning “charchaganligi” bilan bog‘liq. Yuklama. Yuklama ta’minot manbai tarkibiga kirmaydi. Ammo ta’minot manbaiga qo‘yiladigan ko‘pgina talablarni, birinchi navbatda quyidagilarni aniqlashga imkon beradi: - chiqish kuchlanishi (lari); - chiqish toki (lari); - chiqish kuchlanishi (lari) ning stabilligi va pulslanishi; - ta’minot manbai chiqishini himoyalash turlari. 33 2.2. Boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichlar To‘g‘rilagichlar o‘zgaruvchan kuchlanishni o‘zgarmas kuchlanishga aylantirib berishga mo‘ljallangan elektrotexnik qurilmalardir. To‘g‘rilagichlarning asosiy elementlari transformator va ventillar hisoblanadi, ular yordamida yuklama zanjiriga bir yo‘nalishda tok oqib o‘tishi ta’minlanadi, natijada o‘zgaruvchan kuchlanish bir qutbli pulslangan kuchlanishga o‘zgaradi. To‘g‘rilangan kuchlanish pulslanishini silliqlashda filtrdan foydalaniladi. To‘g‘rilangan kuchlanishni rostlash va (yoki) stabillash uchun to‘g‘rilagich chiqishiga rostlagich yoki stabilizator ulanadi. Chiqish kuchlanishi rostlanmaydigan to‘g‘rilagichning strukturaviy sxemasi 2.8-da keltirilgan. Boshqarilmaydigan to‘g‘rilagichning strukturaviy sxemasi KT – kuch transformatori; TB – to‘g‘rilagich bloki; F- filtr. Bunday to‘g‘rilagichlardan quyidagi hollarda foydalaniladi: - ta’minlayotgan kuchlanish tebranishiga va pulslanish sathiga nokritik bo‘lgan (keskin bog‘liq bo‘lmagan) elektron qurilmalarning ta’minoti uchun; - stabillangan ta’minot manbalarining, shu jumladan etarlicha murakkab va qimmat bo‘lgan manbalarning funksional tugunlari sifatida. 2.2.1. To‘g‘rilagichning asosiy sxemalari To‘g‘rilagichlar o‘zgaruvchan kuchlanish ta’minot manbaining fazalar soniga bog‘liq holda bir fazali va uch fazali to‘g‘rilagich sxemalariga bo‘linadi. Amaliyotda keng qo‘llaniladigan bir fazali to‘g‘rilagichlarning asosiy sxemalari quyidagilardir: 1) bitta diodli bitta yarim davrli sxema (2.9-) asosan yuklamada quvvat KТ TB F Tarmoq ~ toki Vt gacha bo‘lganda, hamda kichik pulsatsiya koeffitsiyenti talab etilmagan holatlarda qo‘llaniladi. Sxemaning afzalligi elementlarning soni kam, narxi arzon. Kamchiligi pulslanish chastotasi past (ta’minlayotgan tarmoq chastotasiga teng), transformatordan foydalanish sifati past, magnit o‘tkazgichda o‘zgarmas tok magnitlanishi;. Bitta yarim davrli to‘g‘rilagich sxemasi 2) o‘rta nuqtali ikki yarim davrli to‘g‘rilagich sxemasi 100 Vt gacha bo‘lgan quvvatlarda keng qo‘llaniladi. Ushbu sxemadan yig‘ilgan to‘g‘rilagichlar yuqori pulslanish chastotasi bilan xarakterlanadi, diodlardan umumiy anod yoki katoddan foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lib, ikkita diodni umumiy radiatorda qo‘llash qulay hisoblanadi. O‘rta nuqtali ikki yarim davrli to‘g‘rilagich sxemasi 35 O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilashni quyida ko‘rib chiqamiz. Transformator ikkilamchi cho‘lg‘amining kuchlanishi o‘rta nuqtaga nisbatan 180° ga siljigan. Ya’ni tarmoq kuchlanishining istalgan yarim davrida o‘zgarishi transformator ikkilamchi cho‘lg‘amining birinchi va ikkinchi seksiyasida qarama-qarshi fazada bo‘ladi. tarmoq kuchlanishining musbat yarim davrida diod ochiq (uning anodida musbat potensial), diod esa yopiq bo‘ladi; manfiy yarim davrida diod ochiq, diod yopiq bo‘ladi. Ikkilamchi cho‘lg‘amdan oqib o‘tayotgan tokning sxematik tasviri quyidagicha. Tarmoq kuchlanishining har bir yarim davrida tok yuklama orqali faqat bir yo‘nalishda, bitta diod orqali oqib o‘tadi. Ventillar komplektida quvvat yo‘qotilishi to‘g‘rilagichning ko‘priksimon sxemasiga qaraganda ikki marotaba kam, chunki ko‘priksimon sxemada tarmoq kuchlanishining har bir yarim davrida yuklama toki ikkita ketma-ket ulangan diod orqali oqib o‘tadi. Sxemaning kamchiligi sifatida transformatorning ikkilamchi cho‘lg‘amida o‘rta nuqtaning albatta mavjud bo‘lishini keltirish mumkin. Agar transformatorning ikkilamchi cho‘lg‘amida bir xil ikkita cho‘lg‘am bo‘lsa o‘rta nuqtani olish (tanlash) mumkin bo‘ladi Transformatorning ikkilamchi cho‘lg‘amida o‘rta nuqtani olish 3) ikki yarim davrli ko‘priksimon sxemada transformator quvvatidan yaxshi foydalaniladi va bu sxema yuklama quvvati 1 kVt va undan yuqori bo‘lganda keng qo‘llaniladi Ushbu sxemada yig‘ilgan to‘g‘rilagichning afzalligi pulslanish chastotasi yuqori, to‘g‘rilaydigan diodlarda teskari kuchlanishi past. Kamchiligi to‘g‘rilagich blokida kuchlanishning o‘ta pasayishi, bir turdagi diodlarni bitta radiatorda elektr izolyasiyasiz joylashtirishning imkoni yo‘qligi. Ikki yarim davrli ko‘priksimon to‘g‘rilagich sxemasi Ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishi 𝑈 ning musbat yarim davrida (musbat potensial sxemaning yuqori qismida bo‘ladi) VD2 diod ochiq holatda bo‘ladi (uning anodida musbat potensial bo‘ladi). Ikkilamchi cho‘lg‘amdagi tok VD2 diod, kondensator hamda yuklama orqali oqib o‘tib, VD3 diod orqali ikkilamchi cho‘lg‘amga qaytadi. Kuchlanishi ning manfiy yarim davrida (musbat potensial sxemaning pastki qismida bo‘ladi) tok diod, va orqali oqib o‘tib, VD1 diod orqali ikkilamchi cho‘lg‘amga qaytadi. Ikkilamchi cho‘lg‘am toki ning oqib o‘tishini sxematik tasviri quyida keltirilgan. Bundan shuni ko‘rish mumkinki, ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishi istalgan yarim davrda tok yuklamadan faqat bitta yo‘nalishda (A nuqtadan B nuqtaga) oqib o‘tadi. 4) ikki qutbli to‘g‘rilagich sxemasi yordamida har xil qutbli ikkita to‘g‘rilangan kuchlanish olish mumkin Sxemaning ahamiyatli tomoni shundaki, unda umumiy chiqish (erga ulanish) ga nisbatan sxemaning chiqishida ikkita har xil qutbli kuchlanish olish mumkinligidadir. Ushbu sxemani o‘ziga xos shaklda ulangan ikkita ikki yarim davrli 37 ko‘priksimon to‘g‘rilagich sifatida qarash mumkin. Sxema ikki qutbli ta’minot manbalarida keng qo‘llaniladi. 2.13-. Ikki qutbli to‘g‘rilagich sxemasi Kuchlanishni ikki marta oshirishga asoslangan simmetrik sxema asosan kam quvvatli ta’minot qurilmalarida ishlatiladi, ya’ni yuqori kuchlanish hamda bir yoki o‘nlab milliamper tok iste’mol qiladigan qurilmalarda foydalaniladi. Masalan, bunday qurilmalarga rentgen trubkalari, varikapli matritsa, elektron lampa va elektron-nur trubkalarini misol qilish mumkin.. Kuchlanishni ikki marta oshiruvchi simmetrik sxema (Latur sxemasi) Sxemaning ishlash prinsipi (boshqa kuchlanishni ko‘paytiruvchi analog sxemalar kabi) bir nechta kondensatorlardan foydalanishga asoslangan bo‘lib, har bir kondensator transformatorning ikkilamchi cho‘lg‘ami orqali tegishli ventil (diod) yordamida zaryadlanadi. Kondensatorlar yuklamaga nisbatan ketma-ket ulangan, 38 ularning kuchlanishlari qo‘shiladi. Ko‘rib chiqilayotgan sxema bitta yarim davrli ikkita to‘g‘rilagichdan iborat. Ikkilamchi cho‘lg‘amdan oqayotgan tokini quyidagi sxema ko‘rinishida tasvirlash mumkin Shunday qilib, yuklamadagi kuchlanish to‘g‘rilagich diodining to‘g‘ri yo‘nalish kuchlanishi. ∞ da sxemaning chiqish kuchlanishi deyarli ga teng bo‘ladi. Yuklamaning real qarshiligi cheklangan qiymatga ega bo‘ladi, shuning uchun bitta kondensatorning zaryadlanishi orqali ikkinchi kondensatorning razryadlanishi bilan bir vaqtda ro‘y beradi, natijada chiqish kuchlanishi dan kichik bo‘ladi. Chiqish kuchlanishining qiymati ga maksimal yaqin bo‘lishi uchun sig‘imlari tengsizlikni qanoatlantiradigan kondensatorlarni tanlash lozim, bunda– tarmoq kuchlanishining davri. kuchlanishni ikki marta oshiruvchi nosimmetrik sxema tasvirlangan. n ko‘rinadiki, bitta yarim davrli ikkita to‘g‘rilagich qiymati turlicha bo‘lgan kuchlanishlar orqali ta’minlanadi. kuchlanish o‘zgarishining manfiy yarim davrida kondensator ochiq diod orqali zaryadlanadi. kuchlanish qutblanganligi qarama-qarshisiga o‘zgarganda (musbat yarim davrda) kondensator ochiq diod orqali zaryadlanadi, bunda kondensator transformator ikkilamchi cho‘lg‘ami kuchlanishi amplituda qiymatining ikki barobariga teng kuchlanishgacha, 39 ya’ni 2gacha zaryadlanadi. ma’lumki, kondensator ikkilamchi cho‘lg‘am va oldingi yarim davr oralig‘ida taxminan kuchlanishgacha zaryadlangan kondensator kuchlanishlarining yig‘indisi (summasi) ta’sirida zaryadlanadi. Transformator ikkilamchi cho‘lg‘amidan oqayotgan tokni quyidagi sxema ko‘rinishida tasvirlash mumkin bunda, kondensator kuchlanishi. Kuchlanishni ikki marta oshiruvchi nosimmetrik sxema Kondensatorlarni tanlashda quyidagini e’tiborga olish kerak: kondensatorning ishchi kuchlanishi kondensatorning ishchi kuchlanishidan ikki marta katta bo‘lishi lozim. Sxemaning afzalligi transformator ikkilamchi cho‘lg‘amining bitta chiqishi yuklamaning manfiy qutbiga ulanganligi va uni erga ulash mumkinligidir. To‘g‘rilagich filtrlari To‘g‘rilagich filtrlari to‘g‘rilangan kuchlanish pulsatsiyasini berilgan qurilma (yuklama) dan foydalanish shartlari bo‘yicha maqbul qiymatgacha silliqlash uchun 40 mo‘ljallangan. Filtrning muhim ko‘rsatkichi silliqlash koeffitsiyenti hisoblanadi va u quyidagicha aniqlanadi va chiqish kuchlanishining (birinchi garmonika bo‘yicha) pulsatsiya koeffitsiyenti kirish va chiqish kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisi;– kirish va chiqish kuchlanishi birinchi garmonikasining amplitudasi;– filtrning kuchlanish doimiy tashkil etuvchisi bo‘yicha uzatish koeffitsiyenti; filtrlash koeffitsiyenti. Agar filtrdagi yo‘qotishlarni hisobga olmasak hamda filtrgacha va filtrdan keyingi to‘g‘rilangan kuchlanishlar o‘rtacha qiymatini teng deb olsak, u holda silliqlash koeffitsiyenti filtrlash koeffitsiyentiga teng bo‘ladi. Chiqish kuchlanishining talab etiladigan pulsatsiya koeffitsiyenti (bundan keyin ifodada indeks 1 ni tushirib qoldiramiz va shu bilan birga asosiy garmonika ekanligini nazarda tutamiz) har xil turdagi qurilmalar uchun 0,001 dan 0,2–0,5 gacha diapazonda bo‘ladi. Sxemani va filtr parametrlarini tanlashda silliqlash koeffitsiyentidan tashqari) yuklama xarakterini va uning ishlash sharoitini ham e’tiborga olish zarur. Masalan, agar to‘g‘rilagich “B” yoki “AB” rejimda ishlaydigan past chastota kuchaytirgichining kollektor zanjirini ta’minlash uchun xizmat qilsa, filtrning chiqish qarshiligi kuchaytirgichning chastota diapazoni chegarasida tok chastotasi uchun minimal bo‘lishi kerak. Aks holda kuchaytirilayotgan signalda buzilish ro‘y beradi. Shuningdek yuklama o‘zgarishida filtrdagi o‘tish jarayoniga bog‘liq bo‘lgan holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘takuchlanishni va tok sakrashlarini bartaraf qilish lozim. Barcha filtrlar ikki guruhga: passiv RLC elementli filtrlar va aktiv elementli filtrlarga bo‘linadi. RLC-filtrlar oddiy va qo‘llanish jarayonida ishonchli 41 hisoblanadi, ammo radioelektron apparaturalarning ta’minotida ularning og‘irligi va tashqi o‘lchamlari to‘g‘rilagichning, shuningdek ta’minlanayotgan apparaturaning umumiy og‘irligi va tashqi o‘lchamlariga juda katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin (og‘irroq va ko‘proq joy egallaydi). Bu kondensator va drossel (g‘altak) reaktiv elementlari tashqi o‘lchamlarining keskin oshishi bilan tushuntiriladi. Bunda drossel o‘zagining to‘g‘rilangan tok doimiy tashkil etuvchisi bilan to‘yinishi natijasida uning induktivligi kamayadi, va filtrning filtrlash xususiyati yomonlashadi. Ta’minlanayotgan radioelektron apparaturaga drossel magnit maydonining tarqalishi salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aktiv elementli (tranzistorli) filtrlarda silliqlovchi drossellar ishlatilmaydi va shuning uchun ularda yuqorida kamchiliklar kuzatilmaydi. Bundan tashqari tranzistorli filtrlarda parametrlari bo‘yicha o‘xshash bo‘lgan passiv elementli filtrlardagi kondensator sig‘imiga qaraganda ancha kichik sig‘imli kondensatorlar ishlatiladi. Hozirgi vaqtda aktiv elementli filtrlar alohida mustaqil funksional uzellar sifatida kam uchraydi. Bu pulslanishni silliqlash vazifasini aktiv elementlardan yig‘ilgan kuchlanish stabilizatorlari samarali bajarayotganligidan dalolat beradi. Passiv filtrlarning asosiy turlarini ko‘rib chiqamiz Silliqlovchi passiv filtrlarning asosiy turlari) cho‘lg‘amining to‘g‘rilangan kuchlanishi musbat qutbli impulslar (yarim to‘lqin) ketma-ketligi shakliga ega bo‘ladi kondensatorning vazifasi shundan iboratki, ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishining musbat yarim davrida energiyani yig‘adi va uni impulslararo oraliqda yuklamaga beradi Natijada yuklamadagi kuchlanishning pulslanishi sezilarli kamayadi (yuklamadagi kuchlanishning o‘zgarishi silliqlovchi kondensator bo‘lmagan holatdagi 0 dan gacha o‘zgarish oralig‘i o‘rniga dan gacha oraliqda o‘zgarishi amalga oshadi). Sig‘imli filtr kichik yuklamada katta) ko‘proq samarali hisoblansa, induktivli filtr aksincha katta yuklamada (kichik) samarali hisoblanadi. Sig‘imli filtrdan farqli ravishda induktivli filtrda to‘g‘rilangan tok impuls shaklida emas, balki uzluksiz oqib o‘tadi, bu esa transformator va diodlarning ishlash rejimlarini engillashtiradi. Bitta yarim davrli to‘g‘rilashda berilgan pulsatsiya koeffitsiyentini ta’minlash maqsadida sig‘imli filtr kondensatori sig‘imining qiymati quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: ∙ bunda, to‘g‘rilagichni ta’minlayotgan tarmoq kuchlanishining aylanma chastotasi. Ikki yarim davrli to‘g‘rilagich uchun pulsatsiyaning asosiy garmonik tashkil etuvchisining amplitudasi taxminan ikki marta kichiklashishi va uning chastotasi ikki marta oshishi sababli sig‘im deyarli to‘rt marta kichik bo‘lishi mumkin, ya’ni ∙ 100 Bir fazali ikki yarim davrli to‘g‘rilagich induktiv filtri uchun va ning hisoblangan qiymatlari juda katta bo‘lgan holatda Г va П shakldagi filtrlar qo‘llaniladi (2.16s,d-lar). Г-shakldagi filtr kondensatorining sig‘imi shartini qanoatlantirishi kerak, bunda = -shakldagi filtr yanada yuqori silliqlash koeffitsiyentiga ega, ya’ni uning ikkita sig‘im va Г-shakldagi zanjir zvenolarining silliqlash koeffitsiyentlarining ko‘paytmasiga teng. Katta quvvatli to‘g‘rilagichlarda П-shakldagi filtrlarni qo‘llash maqsadga muvofiq emas, chunki to‘g‘rilagich faqat sig‘imga ishlaydi, natijada transformator va diodlarning ishlash sharoiti yomonlashadi. Katta quvvatli to‘g‘rilagichlarda yuqori silliqlash koeffitsiyentini olish uchun Г-shakldagi filtrlarni kaskadli ulanishidan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda natijaviy silliqlash koeffitsiyenti alohida zvenolar silliqlash koeffitsiyentlarining ko‘paytmasiga teng bo‘ladi. To‘g‘rilangan kuchlanishning katta qiymatlarida (5-10 kV) yoki to‘g‘rilangan tokning kichik qiymatlarida (10-20 mA) induktivlik o‘rniga aktiv qarshilik ishlatilgan Г-shakldagi RC-filtrlar qo‘llaniladi. Bunday filtrlar elementlarining parametrlari quyidagi formula orqali aniqlanadi: bunda,– filtr kirishi va yuklamadagi kuchlanish; yuklama toki. 44 Bunday filtrlar kichik tashqi o‘lchamlarga ega va narxi arzon. Rezonans filtrlar birinchi garmonika chastotasiga sozlangan konturdan tashkil topgan. Agar tok rezonansi hodisasi ro‘y beradigan parallel rezonans konturni yuklama bilan ketma-ket ulasak, birinchi garmonika yuklama zanjiriga berilmaydi, chunki bunday tok uchun rezonans konturning qarshiligi juda katta. Bunday filtr juda katta yuklama qarshiligida samarali hisoblanadi. Kichik Omli yuklama uchun unga parallel ulangan ketma-ket rezonans konturi (rejektorli filtr) ishlatiladi. Rejektorli filtrda kuchlanish rezonansi hodisasidan foydalaniladi. Bunda filtr yuklama qarshiligini shuntlaydi va u orqali to‘g‘rilangan tokning birinchi garmonikasi o‘tadi. To‘g‘rilangan tokni bir nechta garmonik tashkil etuvchilar bo‘yicha filtrlash uchun har biri ma’lum rezonans chastotaga sozlangan elementar rezonans zvenolarni ketma-ket va (yoki) parallel ulanishiga asoslangan ko‘p zvenoli filtrlar qo‘llaniladi. Kuch transformatorlari. Ta’minot transformatorlarining turi va ularning ulanishi 2.1-bo‘limda ko‘rib chiqilgan edi. Shuningdek qayd etish kerakki, ma’lumotnomalarda filtr kondensatori (2.16a-) kuchlanishning amplituda qiymatigacha zaryadlangan vaqtidagi kuchlanish va tokning ta’sir etuvchi qiymati keltirilgan bo‘ladi. 2.18-da filtr kondensatoridagi kuchlanishning yuklama tokiga (kondensator sig‘imi 200 mkF dan kam bo‘lmaganda) bog‘liqligi keltirilgan. 2.18-. Sig‘imli filtr chiqish kuchlanishining yuklama tokiga bog‘liqligi 2.18-dagi grafikdan ko‘rinadiki, salt yurish rejimida (yuklama toki nolga teng) kondensatordagi kuchlanish transformator ikkilamchi cho‘lg‘ami kuchlanishining amplitudaviy qiymatiga teng bo‘ladi, ya’ni 𝑈௠ = 𝑈 ∙ √2 (to‘g‘rilovchi diodlardagi kuchlanish pasayishi hisobga olinmagan holda). Yuklama 45 toki oshishi bilan kuchlanish kamayadi va nominal (ma’lumotnomada keltirilgan) qiymatga teng bo‘lgan tokda ikkilamchi cho‘lg‘amning ta’sir etuvchi kuchlanishiga tenglashadi. Masala. Ma’lumotnomada transformatorning nominal ta’sir etuvchi kuchlanish va tok qiymati keltirilgan bo‘lsin .Agar yuklama toki 0,5 A ga teng bo‘lsa, filtr kondensatoridagi kuchlanishni aniqlash talab etilsin. Ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishining amplitudaviy qiymati = 1,4 ∙ 24 = 34 V. grafikka asosan, bo‘lganda 0,85 ∙ 34 = 29 V ga teng bo‘ladi. Boshqariladigan to‘g‘rilagichlar Qator yarim o‘tkazgichli to‘g‘rilagich qurilmalari chiqish elektr parametrlarini (kuchlanish va tok stabillanishi, chiqish elektr parametrlarini masofaviy va dasturiy o‘zgartirish va boshqalar) avtomatik rostlash tizimlariga ega bo‘ladi. To‘g‘rilagich kuchlanishlarini rostlash usullari. To‘g‘rilagichning to‘g‘rilangan kuchlanishi boshqarilmaydigan vintellar orqali: o‘zgarmas tok tomonida – reostat yoki potensiometr yordamida; o‘zgaruvchan tok tomonida – to‘g‘rilagichga kelgan o‘zgaruvchan kuchlanishni o‘zgartirish yo‘li bilan rostlash mumkin. Transformator yoki avtotransformator cho‘lg‘amining tarmog‘i orqali rostlash. Ushbu kuchlanishni rostlash usuli nisbatan foydali hisoblanadi, chunki rostlashning barcha bosqichida quvvatning nisbatan yuqori koeffitsiyenti saqlanib qoladi. Ushbu usul asosida amalga oshirilgan to‘g‘rilagichning ishlash prinsipini 2.19-da keltirilgan sxema asosida ko‘rib chiqamiz. Ta’minot tarmog‘ining kuchlanishi avtotransformator yordamida pasaytiriladi, cho‘lg‘am tarmoqlarida qiymat bo‘yicha turlicha bo‘lgan kuchlanishlar shakllantiriladi. Avtotransformator o‘rnida sxemani ta’minot tarmog‘i bilan galvanik ajratishni ta’minlaydigan transformatordan ham foydalansa bo‘ladi. Avtotransformator cho‘lg‘ami tarmog‘idan foydalanilgan boshqariladigan to‘g‘rilagichning strukturaviy sxemasi Boshqarish sxemasining signali orqali boshqariluvchi kommutator cho‘lg‘amning u yoki bu tarmog‘ini yarim o‘tkazgichli diodlardan yig‘ilgan to‘g‘rilash bloki kirishiga ulaydi. Cho‘lg‘am tarmog‘ining kommutatsiyasi mexanik turdagi kommutatsiyalovchi apparat yordamida yoki tiristorli qayta ulagichlar yordamida amalga oshiriladi. Mexanik turdagi kommutatorlar yordamida rostlash qator kamchiliklarga ega: rostlash ohista emas, pog‘onali; inersiyali; ishonchliligi kam; Tiristorli qayta ulagichlar yordamida rostlash yuqoridagi kamchiliklardan holi va kuchlanishni pog‘onalar orasida ohista rostlashni amalga oshirish imkonini beradi. Keltirilgan to‘g‘rilagichda chiqish kuchlanishini stabillash amalga oshiriladi. Boshqarish sxemasi boshqarish signalini ishlab chiqadi, tiristorli kommutator orqali chiqishdagi kuchlanish qiymatiga bog‘liq holda to‘g‘rilash blokining kirishiga o‘zgartirilgan kuchlanish beriladi. Chiqish kuchlanishini rostlash boshqarish sxemasiga qo‘shimcha boshqaruvchi signal (o‘zgaruvchan qarshilik yoki kuchlanish uchun) berish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. To‘yinish drosseli yordamida rostlash. To‘yinish drosseli kuch transformatorining yoki birlamchi cho‘lg‘amiga ketma-ket ulangan, yoki ikkilamchi cho‘lg‘amiga ulangan ham bo‘lishi mumkin. To‘yinish drosseli kuch transformatorining birlamchi cho‘lg‘amiga ketma-ket ulangan to‘g‘rilagich sxemasi keltirilgan.To‘yinish drosselili boshqariladigan to‘g‘rilagich To‘g‘rilagichning ishlash prinsipi quyidagicha, Dr to‘yinish drosselining ishchi cho‘lg‘ami hamda Tr kuch transformatorining birlamchi cho‘lg‘ami ta’minot tarmog‘ining kuchlanish bo‘lgichini tashkil qiladi, bunda ushbu bo‘lgich ikkala elkasining qarshiligi induktiv xarakterga ega bo‘ladi. Tr transformatorning birlamchi cho‘lg‘amidagi kuchlanish va demak to‘g‘rilagichning chiqish kuchlanishi Dr drossel induktiv qarshiligining qiymatiga bog‘liq bo‘ladi, bu qarshilikni boshqaruvchi cho‘lg‘amdagi kuchlanish o‘zgarishi hisobiga rostlash mumkin. Boshqarish cho‘lg‘amidagi o‘zgarmas kuchlanishning qiymati qanchalik katta bo‘lsa, drossel qarshiligi shuncha kichik bo‘ladi va demak to‘g‘rilagichning chiqish kuchlanishi katta bo‘ladi. Boshqariladigan ventillar (tiristorlar) yordamida kuchlanishni rostlash. Boshqariladigan ventillar yordamida kuchlanishni rostlash bir nechta usullar orqali amalga oshirilishi mumkin: bevosita to‘g‘rilagich tarkibiga kiruvchi ventillarning parametrlarini o‘zgartirish yo‘li bilan; transformator birlamchi cho‘lg‘amiga ulangan ventillarning parametrlarini o‘zgaritirish yo‘li bilan (o‘zgaruvchan tok tomonida fazaviy rostlash); impulslar kengligini o‘zgartirish yo‘li bilan (o‘zgarmas tok tomonida kenglik-impulsli rostlash) yo‘li bilan. bevosita to‘g‘rilagich tarkibiga kiruvchi ventillar parametrini o‘zgartirish hisobiga chiqish kuchlanishini rostlovchi to‘g‘rilagichning tuzilishi keltirilgan. 48 Boshqariluvchi ventillar bilan rostlanuvchi to‘g‘rilagich: KT – kuch transformatori boshqariluvchi ventillarli to‘g‘rilash bloki; F – silliqlovchi filtr; IG – impulslar generatori; FQ – faza suruvchi qurilma. IG impulslar generatori kuchlanishni ishlab chiqaradi va tiristorning boshqaruvchi elektrodlariga uzatadi (ko‘rilayotgan to‘g‘rilagichda alohida kanallar va kuchlanishlari orqali boshqariladigan ikkita tiristordan foydalanilgan). Boshqaruvchi impulslar tarmoq kuchlanishi o‘zgarishi bilan sinxronlashadi va ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishining qiymati nolga nisbatan burchakka siljiydi. Faza burchagi ni masalan potensiometr yordamida o‘zgartirib, o‘tkazish holatida ventillarning o‘tish momentini boshqarish mumkin bo‘ladi, ya’ni to‘g‘rilagichning kuchli qismi ishlash rejimini boshqarish mumkin bo‘ladi. Natijada to‘g‘rilangan kuchlanish shakl bo‘yicha o‘zgaradi, demak to‘g‘rilangan kuchlanishning qiymati ham o‘zgaradi to‘g‘rilagichning ishlash vaqt diagrammasi 49 burchak oshishi bilan chiqish kuchlanishi kamayadi, ammo bunda to‘g‘rilangan kuchlanishning pulsatsiyasi oshadi va to‘g‘rilagichning quvvat koeffitsiyenti yomonlashadi, bu esa barcha oddiy boshqariladigan to‘g‘rilagichlarning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Faza suruvchi qurilma va impulslar generatori boshqarish tizimlari asosiy elementlaridan prinsipial sxemada foydalanish to‘g‘rilagich quvvatiga, chiqish kuchlanishini rostlash diapazonining chuqurligiga, ta’minot tarmog‘i kuchlanishining chastotasiga va boshqa faktorlarga bog‘liq. Boshqariluvchi ventillar bilan rostlanuvchi to‘g‘rilagichni amalga oshirish. Rostlanuvchi to‘g‘rilagichning sodda sxemasi mos holdagi rostlanmaydigan to‘g‘rilagichlar sxemasidagi yarim o‘tkazgichli to‘g‘rilovchi diodlarni tiristorlarga to‘liq yoki qisman almashtirish yo‘li orqali hosil qilinadi. Boshqariladigan to‘g‘rilagichni amalga oshirish variantlaridan biri - uning ishlash vaqt diagrammasi keltirilgan. Tr kuch transformatorining birlamchi cho‘lg‘ami boshiga ixtiyoriy tanlangan boshlang‘ich vaqt momentida musbat potensial berilgan bo‘lsin, oxiriga esa manfiy potensial (kuchlanish nol qiymatidan garmonik o‘zgaradi) berilgan bo‘lsin. tiristor anodida musbat potensial bo‘lishiga qaramasdan u yopiq holda bo‘ladi, chunki uning boshqaruvchi elektrodida ochish kuchlanishi bo‘lmaydi.. Ikkilamchi cho‘lg‘am o‘rta tarmog‘i mavjud bo‘lgan transformatorli boshqariluvchi to‘g‘rilagich sxemasi 50 tarmoq kuchlanishining faza burchagi qiymatga o‘zgargan vaqt momentida boshqaruvchi kuchlanish impulsi tiristorga beriladi. tiristor ochiladi va undan yuklama toki oqishni boshlaydi, silliqlovchi filtr elementlari –induktivlikli drossel va kondensator ta’minot tarmog‘idan elektr energiyasini zahiralaydi. Ta’minot kuchlanishining qutblanganligi o‘zgargandan keyin tiristor yopiladi. Navbatdagi vaqt oralig‘i davomida (kuchlanish impulsini tiristorning boshqaruvchi elektrodiga berilguniga qadar) yuklama tarmoqdan uzilgan (ajratilgan) bo‘ladi, ammo u orqali diodidan qaytayotgan drossel toki oqadi. Boshqaruvchi kuchlanish impulsi tiristorga berilgandan keyin u ochiladi va yuklama tokini o‘tkazishni boshlaydi. Bunda diodi yopiladi (uning katodida musbat potensial bo‘ladi). tiristor kuchlanishining qutblanishi navbatdagi o‘zgarishiga qadar tokni o‘tkazadi. Rostlanuvchi to‘g‘rilagich sxemasidagi ushbu jarayon keyin yana takrorlanadi Ko‘rinib turibdiki, va tiristorlarning ochilish momentini ta’minot kuchlanishining o‘zining nollik qiymati orqali o‘tish momentiga nisbatan vaqt bo‘yicha o‘zgartirib, yuklamada kuchlanish effektiv qiymatini rostlashni amalga oshirish mumkin. Ushbu rostlashning xususiy holi sifatida chiqish kuchlanishini stabilllashni keltirish mumkin, bunda chiqish kuchlanishining qiymati to‘g‘rilagichning barcha ishlash rejimi va sharoitlarida ma’lum aniqlik bilan o‘zgarmas saqlanadi.

XULOSA
Ta’minot manbai turli radioelektron apparatlarning asosiy ajralmas qismi hisoblanadi. Radioelektron apparatning turiga qarab ta’minot manbaiga turli talablar qo‘yilishi mumkin. Ko‘pgina hollarda yuqori stabillikka ega va ishonchli ta’minot manbai talab etiladi, ularning narxi ba’zan ta’minlanayotgan apparatlar narxiga teng yoki yuqori bo‘lishi mumkin. Radioelektron apparatni loyihalashtirayotgan ishlab chiqaruvchi uning elektr ta’minotini tashkil etish masalasini ham echishi kerak. Bunda uchta variant bo‘lishi mumkin: faqat ikkilamchi yoki faqat birlamchi ta’minot manbaidan va ushbu ikki turdagi ta’minot energiyasidan birgalikda foydalanishi mumkin. Bunda asosiy ikkita muqobil variantdan bittasi tanlanishi kerak: bozorda keng taqdim etilayotgan tayyor modullar va ta’minot blokidan foydalanish yoki aniq radioelektron apparat uchun ta’minot manbaini ishlab chiqish (yaratish). Albatta, ayrim holatlarda sotib olingan uzellar asosida o‘zi tomonidan yaratilgan ta’minot manbaidan foydalanish ham mumkin, agar bu iqtisodiy va texnik tomondan o‘zini oqlasa. Radioelektron apparatni ishlab chiqarishda kimyoviy tok manbalarini tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda, qoidaga ko‘ra har xil turdagi elementlar va batareyalarning bitta yoki bir nechtasini loyihalashtirilayotgan tizimda qo‘llash mumkin. Shu bilan birga iqtisodiy ko‘rsatkichlarni ham tahlil qilish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar
“ELEKTR TA’MINOT QURILMALARI”
A.M. Nazarov, A.A. Yarmuhamedov, Sh.K. Xudayberganov,
Ya.T. Yusupov, A.B. Jabborov, F.M. Qodirov

Download 38,2 Kb.