Mavzu : Tafakkur shakllari : tushuncha,
xulosa va hukm
Reja :
1. Hukmlar
2. Xulosa chiqarish
3. Tushunchalar
Hukmlar
Narsa va shodisalarda, voqelikda shaqiqatdan o’zaro boqliq bo’lgan belgilar (alomatlar)
shukmlarda sham boqliq ravishda ko’rsatib berilsa yoki voqelikda bir-biridan ajratilgan narsa
(tomon) shukmlarda sham ajratib ko’rsatilsa-bu chin shukm deb ataladi.
Masalan, "Metallar-elektr tokini o’tkazuvchidir", "Metallar qizdirilgandan kengayadi" degan
chin shukmlardir. Chunki elektr tokini o’tkazish, qizdirilganda kengayish metallarga xos
xususiyatlardir, bu shukmda u yoki bu sholat faqat tasdiqlanib aytilayotir.
Narsa va shodisalarning belgi va xususiyatlari shaqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr
shukm deb ataladi.
Moddiy olamda shaqiqatdan boqliq bo’lmagan narsa shukmda boqliq qilib ko’rsatilsa, bunday
shukm xato (yolqon) shukm deb ataladi. Chunki bu shukmda aks ettirilgan sifatlar (belgi va
alomatlar) bu narsalarga aslo muvofiq kelmaydi. Masalan, "Atom-moddaning bo’linmas
zarrachasidir" degan notog’ri shukmdir. Atom murakkab moddiy tizimga ega bo’lib, u yadro va
elektronlarga bo’linadi. Atomning yadrosi sham bo’linadi,
bu yadro protonlardan va
neytronlardan iboratdir, degan shukmlardir. "Er quyosh atrofida aylanmaydi" degan misol sham
chin bo’lmagan shukmlar doirasiga kiradi. Allaqachonlar inson tomonidan kashf qilingan
geliosentr nazariyasi mavjud bo’lib, ana shu nazariyaga asoslangan sholda mazkur qonun shukm
surmoqda. Demak, shukmning chinligi, ya'ni voqelikni tog’ri aks ettirishi-uning eng mushim
xususiyatlaridan biridir.
Borliqdagi narsalar, shodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror shukmda aks
ettirilgan
aloqa va munosabatlariga qarab, shukm quyidagi turlarga bo’linishi mumkin:
1) tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shukm. Shukmlarning ushbu asoslarga tayanib bo’linishi
sifatga qarab bo’linishi deb ataladi;
2) yakka, juz'iy, xususiy va umumiy shukmga ajratilishi mumkin. Shukmlarning bunday
belgilarga binoan bo’linishi miqdorga qarab bo’linishi deyiladi;
3) shartli, ayiruvchi va qat'iy shukm singari ko’rinishlar mavjud bo’lib, u shukmlarning
munosabatga qarab
bo’linishi deb ataladi;
4) shukm taxminiy ko’rinishga ega bo’lishi sham mumkin. Bu shukmda aks ettiriladigan narsa
va shodisalar belgisining nechoqlik mushim bo’linishiga yoki voqelikka mos kelish-kemasligiga
boqliq. Masalan, "Ertaga yomqir yoqish mumkin", "Paxta rejasi to’lib qolsa kerak".
Shukmlarda tasdiqlangan yoki
inkor qilingan narsalar, shodisalar, alomatlar shukmning
mazmunini tashkil qiladi.
Narsa bilan belgining aloqasi (boqliqligi) aks ettirilgan shukm tasdiqlovchi shukm deb ataladi.
Masalan, "Alisher Navoiy buyuk o’zbek shoiri va mutafakiridir", "Tinchlik imperializm uchun
dashshatli quroldir", "O’zbekiston qorako’li bilan jashonga mashshurdir", "1977 yil Toshkent
metrosi ishga tushgan sanadir" va shokazo.
Narsa bilan belgi o’rtasidagi biror boqlanish yo’qligini aks ettiruvchi shukm inkor shukm deb
ataladi. Masalan: O’zbekistonda paxta ekilmaydi, Oyga AqSh astronavtlari qo’ngan emas,
Samarqandda oliy maktablar qurilmagan va boshqalar.
Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi shukmda fikran ajratilishi mumkin. Yakka (yolqiz)
narsa va shodisa tog’risidagi shukm yakka shukm deb ataladi.
Misol uchun: Alisher Navoiy nomli Katta opera va balet teatri respublika faxridir, Shamza
Shakimzoda Niyoziy buyuk o’zbek shoiri, yozuvchisi va drammaturgidir, Toshkent O’zbekiston
Respublikasi poytaxtidir; Amudaryo sersuv daryolardan biridir.
Belgining biror turkumigagina taalluqli tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shukm juz'iy shukm deb
ataladi. Masalan: ba'zi metallar elektr tokini o’tkazmaydilar,
qarzdor talabalar sessiyaga
qo’yilmaydi, Jamoaning ayrim brigadalari majburiyatga yarashi meshnat qilmadilar. Bir
turkumdagi narsa va shodisalarning shammasi tog’risida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan
shukm umumiy shukm deb ataladi.
Shukmda narsa va shodisa belgisining borligini muayyan sharoitlarda tasdiqlab yoki inkor qilib
aytilgan shukm shartli shukm deb ataladi. Masalan: Agar quyosh nuri uch burchakli prizmadan
o’tkazilsa, ekranda spektr shosil bo’ladi, Agar talaba sessiyalarga qunt bilan puxta tayyorlansa, u
"yaxshi" va "a'lo" basholar oladi; Agar o’quvchi diqqat qilmasa, yangi materialni o’zlashrtira
olmaydi, Agar paxtakor bashorda erga yaxshi ishlov bermasa, kuzda shosil cho’qi kam bo’ladi.
Shukmda narsalar va shodisalarga bir necha belgi nisbatan berilib, shu
belgilardan farq bittasi
unga tegishli bo’lsa, bunday shukmga ayiruvchi shukm deb ataladi. Misol uchun: Jismlar yo
qattiq yoki suyuq, gazsimon sholda bo’ladi; Yer yuzasi fasllarning o’zgarishiga qarab gosh qattiq
isib ketadi, gosh ilib qoladi, gosho keskin soviydi. Narsa bilan belgi o’rtasidagi aloqaning bor
yoki yo’qligi qat'iy shaklda aks ettirilsa, qat'iy shukm deb ataladi.
Masalan: Neft zapasi jishatidan dunyodagi boshqa davlatlar o’rtasida yetakchi o’rinlardan birida
turadi; Yonish kimyoviy jarayondir; Yozgi ta'til
davrida talabameshnat otryadlari tuziladi; Bashorda barcha joylarda ko’kalamzorlashtirish
ishlari
olib boriladi va shokazo.
Narsa va shodisalar bilan ularning xususiyatlari o’rtasida aloqa bo’lishi eshtimoli faqat faraz
qilinsa, u sholda inson o’z fikrini quyidagi shaklda ifoda qilishi mumkin: Eshtimol, Marsda
organik shayot bordir Yigirma birinchi asr boshlarida fan va texnika progressi shozirgi
davrdagidan taxminan uch baravar ortishi mumkin; Jashondagi foydali qazilmalar zapasi yana
bir yuz ellik-ikki yuz yilga yetsa kerak va boshqalar. Bunday shukmlar eshtimollik shukmlari
deb ataladi. Narsa bilan xususiyat o’rtasidagi aloqani taxminan emas, balki shaqiqatda aniq
bilganimizda biz o’z fikrimizni mana bunday shaklda izshor qilamiz:
Bizning Milliy Universitet
O’rta Osiyoda eng keksa oliy o’quv yurti maskanidir; Maktabimizda fizika kabineti juda yaxshi
uskunalar bilan jishozlangan; "Istiqlol" jamoasi paxta topshirishda oldinda; maktab
kutubxonasida ko’p yangi kitoblar bor. Bunday shukmlar voqelik (assertorik) shukmlari deb
ataladi.
Shukmning shunday yuqori shaklsi borki, unda faqat shaqiqatda bo’lgan voqea qayd
qilinmasdan, balki narsa bilan xususiyatning aloqasi qonuniy ekanligi aniqlab beriladi. Masalan,
Butun dunyoda, tinchlik qalaba qozonishi muqarra; Bazisning o’zgarishi
va tugatilishi
ustqurmaning o’zgarishi va tugatilishiga sabab bo’ladi; Sezgi chegarasining me'yori qanchalik
kichik bo’lsa, mazkur analizatorning sezgirligi shunchalik yuksak bo’ladi; Sezgilarning
intensivligi qo’zqatuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Bunday shukmlar zarurlik
(apodiktik) shukmlari deb ataladi. Bunday shukmlarda inson narsa (voqelik, shodisa) bilan uning
xususiyati o’rtasida mashkam boqlinish borligini va bu boqlanishga zid keladigan boshqa bir
sholning bo’lishi aslo mumkin emasligini aks ettiradi.
Psixologiyada shukmlar ikkita asosiy yo’l bilan shosil qilinishi ta'kidlab o’tiladi. Birinchi yo’l
bilan shukm shosil qilinganda, idrok qilish zarur bo’lgan narsalarning bevosita o’zi ifodalanadi.
Ikkinchi yo’l bilan esa bavosita muloshaza yuritish yordami bilan shukm amalga oshiriladi.
Masalan: Bu avtomobilning yangi modeli. Mazkur misolda shukm chiqarishning birinchi yo’li
aks ettirilgan. Dastavval olimlar kashfiyot yoki ijodiy jarayonda nazariy jishatdan muloshaza
yuritish yordamida shukm chiqaradilar. Ular chiqargan shukmning tog’riligi amaliyotda
keyinchalik
tasdiqlanadi, bu ikkinchi yo’l bilan shukm chiqarishga misoldir.
