Intuitiv va analitik tafakkur
Tafakkur aktivligiga qarab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur turlariga ajratiladi.
Intuisiya deb, mantiqiy tafakkur yordamida ko’p vaqtlar davomida shal qilinmagan aqliy
vazifalarning to’satdan, kutilmaganda shal qilinib qolishi jarayoni ataladi. Shaxsning muayyan
soshadagi shayotiy yoki ilmiy tajribalariga asoslangan intellektual sezgirligidan iborat
faoliyatdir.
Ko’picha ixtiyoriy tafakkur jarayoni muloshaza, mushokama, isbotlash, gipoteza qilish kabi
shakllarda namoyon bo’ladi. Mamavzutika, fizika, kimyo, psixologiya va boshqa fanlardagi
muammo va masalalarni yechish jarayonlari bunga yorqin misol bo’la oladi. Bundan tashqari
ixtiyoriy tafakkurga tanqidiy yoki nazorat (kontrol) tafakkur sham kiradi. Moddiy borliqni
adekvat aks ettirish fikr yuritishni tanqidiy va sinchkov bo’lishini taqozo etadi. Binobarin, narsa
va shodisalarni atroflicha bilish uchun, ob'ektiv basho berish zaruriyati tuqiladi, bu esa o’z
navbatida, fikr yuritish ko’lami keng, analitik-sintetik faoliyat doirasi mustashkam bo’lishini
talab qiladi.
Tafakkur jarayonlari ixtiyorsiz yuz berishi sham mumkin. Lekin bu sholda ular ixtiyoriy
tafakkurga suyangan tarzda vujudga keladi. Jumladan, odamning amaliy, maishiy va shokazo
faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda qator savollar paydo bo’lishi va ularga beixtiyor javoblar
axtarish shollari uchrab turadi. Bunday paytlarda inson fikr yurityaptimi yoki yo’qmi, buni bilish
juda qiyin, vasholanki u o’zicha go’yo savollarga javob topganday, shirin shis-tuyqularni
boshdan kechirayotganday bo’ladi, shuning uchun ko’pincha "tilimning uchida turibdi" odamlar
qandaydir tekst yoki muammo, masala ustida bosh qotirib o’tirganlarida (biror narsaning
bevosita ta'siri natijasida) fikr yuritish mutlaqo beixtiyor o’y berib qoladi va ularni asosiy
topshiriqni bajarishdan uzoqlashtiradi. Ba'zan amalga oshirilishi maqsad qilib qo’yilgan
topshiriqni ixtiyoriy ravishda bajarish jarayonimizda bu rejaga kiritilmagan (favqulodda vujudga
kelgan) ayrim vazifalarni sham bajaramiz, bu jarayon biz uchun ixtiyorsiz ravishda o’tadi.
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti tarixidan shu narsalar ma'lumki, yirik ilmiy kashfiyotlar sham
ko’pincha xuddi shunday beixtiyor fikr qilib turgan mashalda to’satdan ochilgan. Jumladan,
yunon olimi Arximed solishtirma oqirlik qonunini zo’r berib aqliy meshnat qilish paytida emas,
balki shech kutilmagan jarayonda, vannada cho’milib turgan paytida kashf etgan. Uluq rus olimi
D. I. Mendeleevning shikoya qilishicha, u elementlar davriy tizimsi jadvalini tuzish vaqtida uch
kechayu uch kunduz betinim meshnat qilgan, ammo bu vazifani nishoyasiga yetkaza olmagan.
Undan so’ng charchagan olim ish stoli ustida uyquga ketgan va tushida bu elementlar tartibli
joylashtirilgan jadvalni ko’rgan. Shunda D. I. Mendeleev uyqudan uyqonib, bir parcha qoqozga
tushida ayon bo’lgan jadvalni ko’chirib qo’ygan.
Ko’pincha psixolog va fiziologlar ta'kidlashlaricha, muammoning bunday oson ravishda
yechilishi shech kutilmagan yuqoridagi kabi beixtiyor shal qilinishi shu kashfiyotlar olam yuzini
ko’rganicha bo’lgan davr ichida oylab, yo’llab qilingan meshnatning yakuni, ya'ni tugallanmay
qolgan tafakkur jarayonining nishoyasiga yetishdir, deb basholamoqdalar.
Yirik fiziolog shamda psixolog V. M. Bexterevning izoshlicha, bunday kutilmagan
jarayonlarning ro’y berishiga asosiy sabab- bu o’rganilayotgan masala tog’risidagi uxlashdan
oldin zo’r berib bosh qotirish o’ylash (fikr yuritish) va butun zeshni, shuning bilan birga diqqat-
e'tiborining tortilishi, kashf qilinishi zarur masalaga to’la-to’kis yo’nalishdan iborat maqsadga
muvofiqlashtirilgan murakkab, barqaror psixik sholatning shukm surishidir. Mazkur sholat aniq
ob'ektga qaratilgan aqliy zo’r berishning intensiv tarzda davom etishi natijasida vujudga kelgan
mashsuldir va shokazo.
Fikr yuritilishi lozim bo’lgan narsa va shodisalarni idrok yoki tasavvur qilish mumkin bo’lsa,
bunday tafakkur konkret tafakkur deb ataladi. U o’z navbatida yaqqol-predmetli tafakkur va
yaqqol- obrazli tafakkur nomi bilan ikki turga ajratiladi. Agar fikr yuritish ob'ekti bevosita idrok
qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-predmetli tafakkur deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va
shodisalar faqat tasavvur qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi.
Tafakkurning bir turi xotira yoki xayol tasavvuriga asoslangan sholda namoyon bo’ladi.
Abstrakt tafakkur narsalarning moshiyatini aks ettiruvchi va so’zlarda ifodalovchi
tushunchalarga tayanib, fikr yuritishdir. Algebra, trigonometriya, fizika, chizma, geometriya,
oliy matematika masalalarini yechish mashalida fikr yuritish, muloshaza bildirish abstrakt
tafakkurga xos misollardir.
Algebraik miqdorlarini konkret narsalarga taqqoslab, nisbatan berib konkretlashtirilsa bo’ladi,
lekin bu erda bizning maqsadimiz konkret miqdor tog’risida fikr yuritish emas, balki shu narsalar
o’rtasida mavjud umumiy miqdor aloqalari ustida muloshaza yuritishdir. Chunonchi, bu sholda
biz faqat umumlashgan tushunchalarga tayanib fikr yuritamiz.
Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan qoyat keng ma'no anglatishi bilan voqelikni chuqurroq
bilishga olib borishi bilan farq qiladi. Shuning uchun biz yakka shukm vositasi bilan qator narsa
va shodisalarga taalluqli ichki qonuniyatlar tog’risida fikr yurita olamiz. Idrok va tasavvur qilish
mumkin bo’lmagan narsa va shodisalar tog’risida abstrakt tafakkur yordamida muloshaza yuritsa
bo’ladi. Shu sababli jamiyat va tabiat qonunlari shaqida, borliq tog’risida, cheksizlik, sifat,
miqdor, tenglik tog’risida, go’zallik yuzasidan mavshum abstrakt muloshaza yuritish mumkin,
xolos.
Biroq konkret tafakkur bilan abstrakt tafakkur o’zaro uzviy boqlangandagina bir butun inson
tafakkurini vujudga keltiradi, chunki predmetning tashqi va ichki xususiyatlarini atroflicha
ochish aloshida olingan tafakkurning u yoki bu turi yordamida ifodalab berish ancha mushkuldir.
Abstrakt tafakkur konkret tafakkur zamirida vujudga kelgan, uning poydevori ustida o’sgan va
rivojlangan. Chunki tafakkurning genetik jishatdan kelib chiqishi analiz qilib chiqsak, konkret
tafakkur amaliy tafakkur bilan parallel ravishda namoyon bo’la boshlagan, abstrakt tafakkur esa
tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida shosil bo’lgan. Shunga qaramasdan, shamma vaqt
shar qanday konkret fikr, muloshaza abstrakt fikr, mushokama ichiga ma'lum darajada singib
ketgan bo’ladi.
Shodisalarni izoshlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi.
Tushunchalar o’rtasidagi boqlanishlarni, munosabatlarni, ichki boqlanishlarni yoritib borish va
shu boqlanishlarni nazariy jishatdan fikr yuritish yo’li bilan izoshlash kabi jarayonlarni nazariy
tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. Izoshlash paytida izoshlanayotgan narsa va
shodisalar, xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, umuman butun voqelik ma'lum turkumdagi
tushunchalar qatoriga kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va alomatlari fikran ajratib
ko’rsatiladi. Bundan tashqari muayyan ob'ektlarning moshiyati, mazmuni, mavjud bo’lishlik
sabablari, kelib chiqishi, taraqqiyoti, o’zgarishi, shuningdek, ularning ashamiyati va funksiya
shamda vazifalari izoshlab beriladi.
Nazariy tafakkur jarayonlarda "Negaq", "Nima uchunq", "Nima sababdanq", "Buning o’zi
nimaq", "Bu shodisa yoki sholatlar, yoxud tushunchalar o’rtasida qanday o’xshashlik va
tafovutlar mavjudq" kabi qator savollar vujudga keladi. Berilgan savollarga atroflicha o’ylab,
mantiqan oqilona tuzilgan javoblar sham topiladi. Jumladan, "quyosh botdi-qoronqi tushdi",
"Sovuq tushdi-suvlar muzladi",
"Olmaxon-shayvondir", "Kit-sut emizuvchidir", "15q2 va 20-3 miqdorlari o’zaro teng", "TAT
mavzutik appersepsiya ochib berish apparatidir", "Xarakter-ijtimoiy turmush mashsulidir" va
boshqalar. Bu keltirgan misollarda o’quvchi va talabalar narsa va shodisalardagi boqlanishlarni,
ichki qonuniyatlar va xossalarni, o’zaro muntazam munosabatlarni ta'kidlab o’tadilar,
izoshlaydilar va tushuntirib berishga sharakat qiladilar.
Nazariy tafakkurni ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb atashlik an'ana tusiga kirib qolgan.
Bunday nom bilan atashga asosiy sabab nazariy tafakkurning umumiy shukmlarda
ifodalanishidir. Misol uchun, Metallar elektr tokini yaxshi o’tkazadi, Jismlar ishqalanishdan
qiziydi, Shamma shayvonlar o’zi yashayotgan mushitga moslashadi, Narsa va predmet nomini
bildirib kelgan so’zlar ot deb ataladi.
Diqqat barcha psixik jarayon va sholatlarning muvafaqqiyatli amalga oshirish garovidir, O’tish
(o’smirlik) davri sham jismoniy, sham jinsiy jishatdan intensiv o’sish davridir, Shaxs taraqqiyoti
nasliy (irsiy) belgi, ijtimoiy mushit va ta'lim tarbiyaga boqliqdir, qiziqish va eshtiyoj inson
shaxsining mushim jishatidir va shokazo.
Abstrakt tafakkur maktab o’quvchilarida dastavval elementar shakldagi abstrakt tushunchalarga
suyangan sholda rivojlanadi, so’ngra murakkab tabiiy-mamavzutik fan asoslarini egallash
jarayonida ma'lum tizimsidagi abstrakt tushunchalarni o’zlashtirish evaziga yuqoriroq bosqichga
ko’tariladi. Oliy maktablarda tashsil olish davomida abstrakt tafakkur o’zining eng yuqori ilmiy
dialektik nazariy bosqichiga ko’tariladi. Bunda ijtimoiy fanlar aloshida ashamiyat kasb etadi,
jumladan filosofiya, psixologiya va boshqalar. Talabalar sham ko’lam, sham daraja jishatidan
murakkab bo’lgan tushunchalar bilan tanishadilar. Masalan: materiya, ong, xususiyat,
umumiylik, reallik, makon, zamon, sharakat, psixika, sifat, krizis, bosqich va shokazo.
Abstrakt tafakkur muammosi qator sobiq sovet psixologlari tomonidan izchillik bilan tadqiq
etilgan. Sobiq sho’ro psixologiyasining dastlabki rivojlanishi pallasida ushbu masala bilan L. S.
Vigotskiy, P. P. Blonskiylar, keyinchalik S. L. Rubinshteyn, B. G. Ananev, A. N. Leontev, N. A.
Menchinskaya, G. S. Kostyuk, P. Ya. Galperin, R. G. Natadze, D. B. Elkonin, V. V. Davidov, A.
M. Matyushkin va boshqalar shuqullanganlar. Shozirgi mazkur muammo yuzasidan yetarli
darajada empirik va nazariy bilimlar to’plangan. Fan va texnikaning taraqqiyoti abstrakt
tafakkurni yanada rivojlantirishni taqozo etmoqda.
Bu aytib o’tilgan muloshazalar nazariy va abstrakt tafakkurga yorqin misol bo’la oladi. Nazariy
tafakkur tufayli voqelikdagi umumiy va mushim boqlanishlarni xossalarni, qonuniyatlarni anglab
olamiz. Shuning uchun quyosh va oy tutalishini, yulduzlar tizimsining sharakatini, ob-shavo
ma'lumotlarini, yer qimirlash o’choqlarini voqea sodir bo’lishini ancha ilgari aytib berishimiz
mumkin. Shu sababdan nazariy tafakkurni oldindan ko’rish imkoniyatini yaratadigan
umumlashgan tafakkur deb sham ataydilar.
Shunday qilib, abstrakt tafakkur orqali narsa va shodisalarni bevosita idrok qilish mumkin
bo’lmagan xususiyatlari, o’zaro munosabatlari aniqlanadi, u yoki bu soshaga oid qonuniyatlar
ochiladi, sabab-oqibat boqlanishlari aks ettiriladi.
Voqelikni o’zgartirishga yoki inson eshtiyojlari uchun zarur bo’lgan real narsalar yaratishga
qaratilgan tafakkur turi konstruktiv, texnikaviy, tasviriy san'at singari kasb soshalarini tadqiq
etadi. Voqelikni o’zlashtirish vositasi bilan real narsa va shodisalarni yaratishga yo’naltirilgan
fikr yuritish amaliy tafakkur deb ataladi. U qo’yilgan amaliy va nazariy vazifalarni yangi usullar
bilan shal qilish, ongimizda yangi tasavvur, tushuncha va shukmlar shosil qilish, muayyan yangi
narsalar yaratish bilan boqliq murakkab tafakkur jarayonidir.
Amaliy tafakkur jarayonida sham nazariy tafakkurga o’xshash savollar tuqiladi. Amaliy tafakkur
jarayonining davomi ish-sharakatlarni, aqliy sharakatlarni tasavvur qilishda, fikrlashda namoyon
bo’ladi. Maktab shayotidan o’quvchilarning diktant, bayon yoki insho yozish jarayonini misol
qilib keltirish mumkin. Talabalar faoliyatidan konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va
diplom ishi ustida ishlash, seminarga shozirlik ko’rish, laboratoriya mashqlotlarida amaliy
vazifalarni bajarish kabilar amaliy tafakkurga yorqin misoldir.
Psixologiyada tafakkurning o’ndan ortiq turlariga xarakteristika berib o’tilgan. Psixologiya
tarixidan bizga ma'lum bo’lgan muallifitar tafakkur turi sham o’ziga xos xususiyatlari bilan
boshqalardan keskin ajralib turadi. Muayyan fikrning chin yoki yolqonligini ob'ektiv dalillar
bilan isbotlash o’rniga inson shaxsning ijobiy yoki salbiy sifatlari bilangina cheklanib qolishdan
iborat tafakkur turi muallifitar tafakkur deb ataladi. U ko’pincha odamlarning muayyan sosha
bo’yicha bilim saviyasining, darajasining cheklanganligidan va mustaqil fikr yuritish murakkab
bilish faoliyatidan biri bo’lib, tadrijiy ravishda, izchil o’zaro boqlangan jarayonlardan tashkil
topadi: dastavval savollar tuqiladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish yoki savollarga javob
qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala-bu bajarilishi yoki
shal qilinishi zarur bo’lgan savolning ifodasidir. Namoyon bo’lgan vazifa (masala) ko’pincha
ifodalanishi shart bo’lgan maqsadni sham o’ziga aks ettirib keladi. Maqsad esa insonning
izlanayotgan noma'lum voqelikni topishga gumon va shayajon, shubsha shislardan xorij etishga
qaratilgan maylidir.
Tafakkurning izlanish bosqichlarida vujudga kelgan masalaning ifodalanishi shar xil darajada
bo’lishi mumkin. Jumladan, voqelikning nimalari ma'lumki, nimalari yana noma'lum, ularni
aniqlash, qay sholatda va qaysi yo’l bilan yechilishi mumkin, uning turmush uchun qanday
ashamiyati bor, singari jishatlarini aniqlashga tog’ri keladi.
Ijodiy tafakkurning navbatdagi komponentlari quyidagicha aks ettiriladi: qo’yilagn savollarga
javob izlash, masalani yechishga yordam beradigan yo’llar, usullar, vositalar, qoidalar va
ko’nikmalarni qidirish, ularni tanlash shamda mazkur faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar.
Odam ushbu konkret sholdagi vazifani bajarish uchun qo’yilgan savollarga beriladigan
javoblarni ayrim paytlarda tevarak-mushitdagi ob'ektlardan topishlarga sharakat qiladi. Mazkur
sholatning samaradorligi ko’p jishatdan uning kuzatuvchanligi va sinchkovlik sifatlariga boqliq.
Ayrim shollarda berilgan savollarga javoblarni to’plangan tajriba va yiqilgan bilim fondidan
topish ko’zga tashlanadi Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning fikr yuritishi, muloshazasi
va xulosa chiqarishi xuddi ana shunday tarzda namoyon bo’ladi.
Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada bo’ladi. Shuning uchun inson amaliy faoliyatida
bir talay savollarga javoblarni xayol yordami bilan topadi. Jumladan, shar xil taxminlar, farazlar,
ilmiy gipotezalar, kashfiyotlar, texnika soshasidagi ixtirolar sham ana shu yo’sinda amalga
oshadi, ya'ni xayol yordami bilan zarur natijalarga erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafakkur
jarayonida ba'zi bir vazifalarni shal qilish, bajarish, mushokama yuritish, muloshaza qilish,
fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar mantiqiy fikr yuritish usullari va vositalarini qo’llash yo’li
bilan nishoyasiga yetkaziladi. Masalan, mamavzutika, fizika kabi fan asoslarini o’zlashtirishda
xuddi shunday sholat ro’y beradi.
Ijodiy fikr yuritish jarayonida gosho kamchilik va xatolarga yo’l qo’yiladi. Natijada olingan
javoblar yoki qo’llanilgan vositalarda shubshalanish shissi paydo bo’ladi. Oqibatda natijalarni
tanqidiy tekshirish masalani shal qilish bilan parallel ravishda namoyon bo’lishi mumkin.
Odatda, ushbu kezlarda fikr yuritishning mantiqiy jishatlari shukm va xulosa chiqarish, isbotlash,
dalillash, asoslash, rad qilish, inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi.
Ijodiy tafakkur jarayonida inson masalani shal qilishda o’zgalarning yordamiga tayanib ish
ko’radi. Ayrim shollarda masala yoki topshiriqni shal qilish, echish paytida ijodiy tafakkur
shaxslararo munosabatda, muloqotdagi voqe bo’ladi. Muloqot esa fikr almashish, sushbatlashish,
mushokama qilish, bashslashish, isbotlash, dalillash kabi mantiqiy usullardan tashkil topadi. Fan
va texnika taraqqiyoti tarixining ko’rsatishiga qaraganda, yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafiy
mushoshadalar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning aksariyati uluq kishilar tomonidan
ijtimoiy tafakkurning mashsuli sifatida, kollektiv tafakkuri natijasi tariqasida dunyo yuzini
ko’rgan. Demak, ijodiy tafakkur avlodlarning aql-zakovati durdonalarining tizimlashishi
natijasida voqelikni yangilik elementi bilan boyitadi, xolos.
Ijodiy tafakkur bilan masala yechish o’zaro uzviy boqlangan bilish jarayonlaridir. Lekin ijodiy
tafakkurni masala vositasiga aylantirib yuborish mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun ularning
nozik jishatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, masalani shal qilish, yechish
faqat tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi, chunki bunda shech qanday o’zgacha yo’l
bo’lishi mumkin emas va bo’lmaydi sham. O’z navbatida tafakkur masala echish vaqtidagina
vujudga keladi. Shu boisdan yangi masala qo’yishda, yangi muammolarni barpo qilishda,
ularning inson tomonidan (o’zgalar) anglab etishida va boshqa shollarda asosiy rol o’ynaydi.
Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala (muammo) shal qilish bilangina boqliq bo’lmasdan, balki
bilimlarni egallash, tekstlarni tushunish, narsa shamda shodisalarni tanqidiy jishatdan analiz
qilish va shokazolarda sham juda zarurdir.
| 