faoliyatidan kelib chiqqan sholda amalga oshirilgan. Narsa va shodisalar yuzasidan nazariy fikr
bildirish esa tarixiy taraqqiyotning bir muncha keyingi davriga tog’ri keladi. Yer yuzasida
fanlarning kelib chiqishi shaqidagi bizgacha yetib kelgan ma'lumotlar mazkur muloshazamizga
dalil bo’la oladi. qadimgi avlod va ajdodlarimizda yer maydonini qadam bilan o’lchash, ko’z
bilan chamalash bo’yicha amaliy bilimlarning to’planishi natijasida geometriya fani
kashf
qilingan. Kishilarning barmoq bilan shisoblash turmush talabini qondira olmagandan so’ng-
mamavzutika, narsa va shodisalarning tasviri, shartli belgilarni qoldirilishi yakuni sifatida tarix
fani kabilar vujudga kelgan. Yer yuzasida amaliy bilimlar to’planishi asosida asta-sekin nazariy
umumlashmalar barpo bo’la boshlagan, turli soshaga taalluqli inshaklsiyalarning tizimlashishi
natijasida fanlar shosil bo’lgan. Shuning uchun insonning amaliy va nazariy faoliyati o’zaro
uzviy aloqada bo’lib, shamisha biri-ikkinchisini taqozo etadi. Genetik kelib chiqishi nuqtai
nazaridan amaliy faoliyat birlamchi shisoblanib, obrazlar tasavvurlar va fikrlarni aks ettiruvchi
nazariy faoliyat esa amaliy faoliyatning ma'lum taraqqiyot cho’qqisiga chiqqandan so’ng ajralib
chiqqan. Mazkur jarayon bir necha o’ng ming yo’llar davomida yuzaga kelgan.
Agarda insoniyatning tarixiy taraqqiyoti muammosidan chetlanib,
ushbu masalani olib qarasak, u
sholda amaliy faoliyat birlamchi ekanligiga qanoat shosil qilamiz. Buning uchun insonning
ontogenetik taraqqiyotini dastlabki fazasiga murojaat qilamiz. Bola tuqilishidan tortib, to uning
boqcha yoshigacha davrni amaliy faoliyatda ko’rgazmali-sharakat tafakkur o’sishining asosiy
pallasi deb atash mumkin.
Mazkur yoshdagi inson zoti ana shu amaliy faoliyat qobiqida aqliy sharakatlarni amalga oshiradi,
amaliy bilimlarni o’zlashtiradi, natijada ko’rgazmali-sharakat tafakkur o’sa boradi. Ushbu
yoshdagi kichkintoylar o’zlari o’ynayotgan narsalar, o’yinchoqlarni qo’llari
bilan bevosita
ushlab ko’rish orqali ular bilan tanishadilar, shuning bilan birga ularni idrok qilishga intiladilar.
Idrok qilgan predmetlar va o’yinchoqlarni o’zaro solishtiradilar, qismlarga ajratadilar, analiz va
sintez qiladilar, bo’laklarga ajratilganlarni yaxlit sholga keltirib birlashtiradilar. Kattalar
tushuntirishiga ishonch shosil qilmasdan, ayni choqda ularni ob'ektlarni sindirib yoki buzib
bo’lsa sham ularning ichki tuzilishi bilan tanishish ishtiyoqi (mayli) kuchli bo’ladi. Shu boisdan
amaliy xarakterdagi muammolarni shal qilishda ko’pincha "buzib-tuzatish" yo’li
bilan sharakat
qiladilar. Ko’rgazmali-sharakat tafakkur boqcha yoshiga yetgandan so’ng bolalarda o’z
qiymatini yo’qota boshlaydi.
5.2 Ko’rgazmali obrazli tafakkur
Inson tomonidan bevosita idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki faqat tasavvur qilinayotgan
narsa va shodisalar shaqida fikrlashdan iborat tafakkur turi ko’rgazmali-obrazli-tafakkur deb
ataladi. Tafakkurning mazkur ko’rinishi 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda namoyon bo’ladi.
Boqcha yoshidagi bolalarda ko’rgazmali sharakat tafakkurning amaliy elementlari ko’rgazmali
obrazli tafakkur bosqichiga o’tgandan so’ng sham saqlanib qoladi, lekin u o’zining yetakchi
rolini yo’qota boshlaydi. Ushbu yoshdagi kichkintoylar jism va predmetlar bilan tanishayotganda
analitik-sintetik faoliyatdan foydalanib ish ko’rayotganda ularni qo’l bilan ushlab ko’rishga,
ichki tuzilishi bilan amalda tanishishga intilmaydilar. Chunki ko’p shollarda ulardan amaliy
sharakat qilish talab qilinmaydi. Lekin bu ular jism va predmetlarni, ob'ektlarni aniq va to’liq
idrok qilish, yaqqol tasavvur etish imkoniyatidan mustasno
qilinadi, degan so’z emas, albatta.
Boqcha yoshidagi bolalar ilmiy tushunchalarga ega bo’lmaganliklari uchun bilish faoliyatida
asosan ko’rgazmali-obrazlarga suyanib fikr yuritadilar, muloshaza bildiradilar, shukm
chiqaradilar. Yuqoridagi fikrimizni tasdiqlash uchun shveysariyalik psixolog Jan Piaje
tajribalariga murojaat qilamiz. U 6-7 yoshdagi bolalarga xamirdan bab-baravar qilib yasalgan
ikkita zuvalachani ko’rsatadi, shu zashotiyoq tekshiriluvchilar ularning bir-biriga teng ekanligiga
ishonch shosil qiladilar.
Tajribaning ikkinchi bosqichida zuvalachaning bittasi
non shakliga keltiriladi, bu sholatni o’z
ko’zlari bilan kuzatib turgan bolalardan so’ralganda, ular zuvalacha shajmining o’zgarishiga
qarab tenglik buzilgan deb javob erganlar. Ushbu sholat boqcha yoshidagi bolalarda
ko’rgazmali- obrazli tafakkur bevosita va batamom ularning idrok jarayonlariga boqliq
ekanligini ko’rsatadi. Shuning uchun ular narsa va shodisalarning, jism va predmetlarning ko’zga
yaqqol tashlanib turuvchi alomatiga, xususiyatiga, tashqi belgisiga e'tibor qiladilar. Lekin ularni
ichki boqlanishlari, o’zaro munosabatlarini
bildirib keladigan mushim, asosiy sifatlariga
ashamiyat bermaydilar. Ob'ektlarni fazoda joylashgan o’rni, tashqi nomushim belgisi ularning
ko’rgazmali-obrazli tafakkurini vujudga keltiradi. Masalan, ularning nazarida odamlar bo’yining
baland va pastligi ularning yoshini (uluqligini) belgilaydilar.
