o’rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan: Temir elektr tokini o’tkazadi,
Mis elektr tokini o’tkazadi, Kumushda sham elektr tokini o’tkazuvchanlik qobiliyati,
xususiyati
bor va shokazo. Inson yuqoridagi shukmlardan yangi umumiy shukm (xulosa) chiqarib, demak,
"Metallarning shammasi elektr tokini o’tkazadi" degan yangi shukm chiqariladi. Shuningdek,
Toshkent Davlat madaniyat instituti talabalari qishki sessiyaga puxta shozirlik ko’rmoqdalar.
Shashardagi boshqa oliy o’quv yurti talabalari sham qishki sessiyaga tayyorgarlikni
kuchaytimoqdalar. Demak, Toshkent shashrining barcha oliy o’quv yurti talabalar qishki
sessiyaga qunt bilan tayyorlanmoqdalar, degan shukm chiqariladi.
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Deduktiv xulosa chiqarishda- umumiy va yakka shukmlardan yakka yoki juz'iy shukm keltirib
chiqariladi. Misol uchun:
Shar qanday metall-element. Vismut metall. Demak, vismut-element. Shamma planetalar maxsus
shakldadir. O’zbekiston kamolot a'zolari shijoatli yoshlardir. Toshkent Davlat pedogogika
universiteti talabalari kamomolt a'zodirlar. Demak, ular sham shijoatlidirlar.
Ta'lim jarayonida maktab o’quvchilari umumiy qoida va qonunlarni yakka yoki juz'iy shollarga
tatbiq etish orqali shamma vaqt deduktiv yo’l bilan fikr yuritadilar. Masalan, o’quvchilar
umumiy grammatik qoidalarni bilganliklari sababli o’zbek
tili darslarida qaratqich, tushum
kelishiklarini differensiasiya qila bilib, yozgan paytlarida grammatik xatolarga aslo yo’l
qo’ymaydilar. Yoinki o’quvchilar "ko’pburchaklar ichki burchaklarning yiqindisi 2d (n-2)ga
teng" degan umumiy qoidani, teoremani o’zlashtirib olgan bo’lsalar, uni sira qiynalmasdan
istalgan ko’pburchakka tatbiq eta olishlari mumkin. Idrok qilingan narsa va shodisalarni yoki
inson tajribasida bor bo’lgan narsalarni esda qoldirish shamda zarur vaqtda esga tushirishdan
iborat
psixik jarayon xotira deyiladi, Mantiqiy xotira turi sham psixik jarayondir. Demak, u sham
esda qoldirish va esga tushirish xususyaitiga egadir. Demak, o’qish jarayonida oliy va o’rta
maktab o’qituvchilari bayon qilib, izoshlab bergan teorema, qonun va qoidalarni, murakkab
xossalarni ayrim, juz'iy shollarga ko’chirish
paytida talabalar, o’quvchilar shamma vaqt
deduksiya usulidan foydalanib fikrlaydilar shamda muloshaza yuritadilar.
O’qitishning aksariyat metodlari va shakllarida yuboriladigan inshaklsiyalar deduktiv yo’l bilan
amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy shukmlardan yangi yakka bir shukm keltirib
chiqarishdan iborat mantiqiy tafakkur shaklsi mushim ashamiyatga ega.
Analogiya xulosa chiqarishning shunday shaklidirki, bunda biz ikki predmetning ba'zi bir
belgilari o’xshashligiga qarab, bu predmetlarning boshqa belgilarining o’xshashligi tog’risida
xulosa chiqaramiz. Analogiya deb, narsa va shodisalarning bir-biriga o’xshash bo’lgan ba'zi
belgilariga qarabgina shukm yuritishdan iborat xulosa chiqarish shakliga aytamiz. Analogik
usulda chiqarilgan xulosa chin, taxminiy shamda yolqon bo’lishi mumkin.
Fikr yuritishning
bunday shakli ko’pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, juz'iy ikki yakka shukmlarga
asoslanib juz'iy yoki yakka shukm keltirib chiqaramiz. Boqcha yoshidagi bola mana bunday
muloshaza yuritadi: Adamlar darvozadan ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovqa olib kelgan
bo’lsalar kerak. Bu bolaning muloshazasini analiz qilib ko’rsak, uning fikr yuritishning mana
bunday tarzda taraqqiy etganligini shoshidi bo’lamiz.
O’tgan galda adam ismimni aytib chaqirib kelgan edilar. O’shanda ular menga sovqa olib kelgan
edilar. Yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovqa olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi.
Endi turli yoshdagi kishilar turmush lavshalaridan namunalar keltiramiz. Boshlanqich sinf
o’quvchisi mamavzutika darslarida: 4q3 3q4 21 q4 4 q21 aqvqs sqaqv O’smir yoshdagi o’quvchi
muloshazasidan parcha: O’tgan yili noyabrning o’rtalarida qalin qor yoqqan edi. Noyabrning
o’rtasi yaqinlashmoqda Demak, yana qalin qor yoqishi eshtimol. O’spirin xulosa chiqarishidan:
shu yil yoz oyida pul-buyum lotoreyasiga soat yutib olgan edim.
Kioskada lotoreya bileti
sotilmoqda. Yana sotib olay, biror narsa yutib qolarman. Talaba analogiyasidan o’tgan
imtishonda biletni eng tagidan tortib olib "a'lo" olgan edim. Imtishonlar yaqinlashib qoldi. Yana
tagidan tortib olsam omadim yurishib ketar. Yetuklik yosh davridagi kishi xulosa chiqarishidan:
Bolalarning zo’ridan yakshanba kuni parkka chiqsam, yigirma yillik qadrdonim kelib ketibdi.
Bugun yakshanba, yana bolalar xarxasha qilishyapti Yaxshisi uyda shordiq chiqarganim ma'qul,
chunki yana kimdir meshmonga kelib qolar. Keksalar xulosa chiqarishlaridan namuna: O’tgan
shafta zaqizqon sayradi, qadrdon do’stim keldi. Yana zaqizqon sayrayapti. Bu gal sevikli
nabiram Akobir meshmonga kelishi mumkin va shokazo.
Shunday qilib, analogik yo’l bilan xulosa chiqarganda, murakkab qonuniyatlar tog’risidagi
bilimlar o’zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabshalarida undan foydalanib turiladi.
