tushunchalarning bir qanchasi birdaniga tatbiq qilinganda umumiy to’planma tushunchalar
bo’ladi. Masalan: Alisher
Navoiy nomidagi Respublika Davlat kutubxonasi tushunchasi yakka to’planma
tushunchaga
oiddir. Gruppa, sinf, kollektiv, polk, xalq, olomon va boshqalar umumiy to’planma
tushunchasiga misol bo’la oladi. Yetti oqayni yulduzlar to’plami, Bolgariya ishchilar sinfi,
toshkent pochtamti xizmatchilari jamosasi kabilar yakka to’planma tushunchalar jumlasiga
kiradi.
Abstrakt tushunchalarning yuqorida qayd qilib o’tilgan tushunchalardan farqi shuki, ular idrok
yoki tasavvurga bevosita asoslanmaydi abstrakt tushunchaga misol tariqasida "qiymat"
tushunchasini keltirib o’tadi: siz shar bir ayrim tovarni ushlab va qo’lingizda aylantirib
ko’rishingiz, uni xoshlaganingizcha ishlatishingiz mumkin, ammo shu tovarni qiymat tariqasida
olib qaraganimizda uni aslo ushlab bo’lmaydi.
Tushuncha bilan so’z munosabati bir tekis bo’lmaydi, ayrim paytlar so’z bilan tushuncha aynan
mos tushudi (olma-so’z, olma-tushuncha), qolgan paytlarda tushuncha o’z ko’lami jishatidan
kengdir.
Fikr yuritishda tushuncha bilan so’z o’zaro boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, so’z
yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi,
ikkinchi tomondan, so’z tushunchaning moddiy asosi
va funksiyasini bajaradi. Tushunchalar bir yoki undan ortiq so’zlardan tashkil topishi mumkin.
Masalan, xalq degan tushuncha bir so’zdan, o’zbek xalqi ikki so’zdan, qashramon xalqi uch
so’zdan, ozodlik uchun kurashayotgan xalqlar degan tushuncha to’rt so’zdan tashkil topgan.
Psixologiyada ba'zi tushunchalar shartli belgilar simvollar yordami bilan sham ifodalanadi. Bular
qatoriga mamavzutik simvollar q (plyus), -- (minus), > ( kattalik belgisi), < (kichiklik belgisiq), q
( tenglik belgisi), : ( bo’lish), · (ko’paytirish) va boshqa belgilar qo’llaniladi: sharflar sham
tushunchalarni vujudga keltirishi mumkin: a, v, s, d va shokazo; yo’l qoidalari belgisi, geografik
shartli belgilar tushuncha o’rnida ishlatiladi.
Tushunchalar fikr yuritishning asosiy jarayonlari, ya'ni klassifikasiyalash, umumlashtirish va
abstraksiyalashlar so’zlar yordami bilan vujudga keladi.
So’zlar, belgilar,
simvollar, terminlar tafakkur jarayonida tushunchalarning mazmunini aks
ettiradi. I. P. Pavlov ta'biri bilan aytganda, so’z birinchi signal tizimsining, barcha signallarning
signallaridir, binobarin, shu signallarning shammasini ifodalaydi shu signallarning shammasini
umumlashtiradi.
Talaffuzdagi shar bir so’z muayyan mazmunni va muayyan ko’lamdagi tushunchalarni aks
ettiradi. So’zlar aloqa (kommunikasiya) quroli funksiyasini bajarib, tushunchalar moshiyatini
anglashga yordam beradi. Tushuncha so’zlar yordami va vositasi bilan
shaxslararo munosabatlar
o’rnatishda faol ishtirok etadi.
Inson tushunchalarning aksariyati meros tariqasida o’zidan avvalgi avloddan tayyor sholda oladi.
Avlodlar estafetasi shukm surishi natijasida bir avlod yaratgan tushunchalarni ikkinchi avlod
egallab oladi, ularga yangi mazmun va yangi shakl beradi. Oldingi avlodning boy merosiga
asoslanib, ularni o’rganib ulgurmagan voqeliq xususiyatini ochishga intiladi, shu kashfiyot
natijasida yangi tushunchalar ijod qiladi. Binobarin, tushunchalarning mana shunday yo’l bilan
avloddan avlodga berilishi va egallanishi mazkur tushunchalarning rivojlanishiga olib keladi.
Moddiy borliq tog’risidagi tushunchalar filo-va ontogenetik taraqqiyot bosqichini bosib o’tadi.
Mazkur taraqqiyot bosqichi tushunchalarning takomillashuviga, mazmunan chuqurlashuviga,
ko’lam jishatdan kengayishiga sababchi bo’ladi. Masalan, 1) yarim asr muqaddam kishilarning
quyosh tizimsiga kirgan planetalar tog’risidagi tasavvurlari va 2)
maktabgacha yoshdagi
bolalarning o’simliklar va shayvonot dunyosi tog’risidagi tushunchalari ko’lami va maktabni
tamomlash davrdagi o’spirin tushunchalari miqdori, 3) o’tgan asrdagi odamlarning kimyo faniga
oid tushunchalari va shozirgi kundagi inson tushunchalari va shokazo.
Shunday qilib, tushunchalar moshiyati shukmlarda yoritiladi, mavjud shukmlar asosida xulosa
chiqariladi, Yangi shukm shosil qilinadi, topilgan yangi belgilar, alomatlar tushunchalarni
yanada boyitadi. Tafakkur yordamida inson yaratish,
kashf etish, ixtiro qilishda davom etishi
mumkin. Demak, yangi tushunchalar, terminlar bunyod qilinaveradi, iste'moldagilari esa yangi
sifat va yangi mazmun kasb etadi.
Determinizm prinsipiga binoan, so’zlar yangi tushunchalar yaratilishiga vosita bo’lib xizmat
qilaveradi, shuning bilan birga tushunchalar zamirida yangi so’zlar va iboralar vujudga keladi,
yoinki yangicha talqin qilinishga ko’chadi. So’z bilan tushunchalarning chambarchas boqlanishi
va munosabati filogenezda sham, ontogenezda sham operasional va funksional xususiyatlarni
yo’qotmaydi.
