Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga konkret
maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz
(gipoteza) qilishi, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani shech kimning
ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib,
mustaqil ravishda shal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqiydiligidan namoyon
bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o’z oldida yangi muammo, aniq maqsad va
konkret vazifalar qo’yishini, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nishoyasiga
yetkazishda, yechimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib
intilishi, ularga taalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning
namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi
vazifalarni tez yechishda, yechish
paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda, ularni saralashda, ana shu usullar va
vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan, eski yo’l shamda usullardan foriq
bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining va o’zgalarning muloshazalarini, bu muloshazalarning chin yoki chin emasligini
tekshira bilishda va namoyon bo’lgan muloshazalarga, mushokamalarga, muammotik
vaziyatga
basho bera bilishda aqlning tanqidiyligi mushim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob'ektiv va sub'ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat
insonni basholash o’z-o’zini basholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan boqliq
ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, mushim belgilarga, muammo
moshiyatining tog’ri ochilishiga (ba'zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik
ob'ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub'ektiv xatolarga, umuman
sub'ektivizmga oqib ketsa, bunday sholda sub'ektiv tanqiydilik deyiladi. Sub'ektiv tanqidiylik
salbiy oqibatga olib keladi, shuningdek, insonlar o’rtasida "anglashilmovchilik qovi" ni
vujudga
keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning
tanqidiyligi oqilona, rasional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs mushim sifat bilan boyiydi, deb
atish mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga
tayangan sholda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz
ishtirok etgan tafakkur nomustaqil tafakkur deb ataladi. Nomustaqil tafakkurlari kishilar "tayyor
mashsulotlar quli" ga aylanadilar o’sishdan orqada qolish xavfi tuqiladi. Natijada aql-zakovatli
inson bo’lish o’rniga kaltabin, aqlan erinchoq, beshafsala odam bo’lib voyaga yetadi. Demak,
tafakkurning nomustaqillik illati jashon progressiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa
tragediya rolini bajarishi eshtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mashsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy boqlangan. Agar inson
tomonidan muayyan vaqt ichida ma'lum sosha uchun qimmatli va yangi fikrlar, qoyalar,
tavsiyanomalar yaratilgan shamda nazariy va amaliy vazifalar shal qilingan bo’lsa,
bunday
kishining tafakkuri sermashsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oraliqida bajarilgan ish ko’lami
va sifatiga oqilona basho berish-tafakkur mashsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat
qiladi.
Tafakkurning ixchamligi deganda, muammoni shal qilishning dastlab tuzilgan rejasi (plani)
mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik shosil bo’lsa,
shech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur
qilmoqimiz shart. Fikrning operativ jishatdan, tezkorlik bilan o’zgartishdan va tog’ri
yo’nalishiga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan,
"Talaba imtishonda avval qoyani notog’ri yoritayotib, o’z-o’ziga "birdaniga" xatosini anglab,
tog’ri javob bera boshlashi" kabilar.
Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, inshaklsiyalarni tinglovchilarga xato va
kamchiliksiz yetkazib berish garovidir.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan
belgilanadi. Uning tezligi qator faktorlarga: jumladan, fikrlar uchun zarur materialni tez yodga
tushira olishga muvaqqat
boqlanishlarning tezligi, turli shislarning mavjudligiga, insonning
diqqatiga, qiziqishiga boqliq bo’ladi. Bundan tashqari, tafakkurning tezligi boshqa shartlarga:
insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga sham boqliq
ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning
ma'lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan basholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga juda zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi.
Imtishon paytida, seminar mashqulotlarida faol ishtirok qilgan talaba shayajonlanib, egallagan
bilimlarini vaqtincha unutib, o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz, salbiy emosiyalar (shis-tuyqular)
uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi, ya'ni fikrni
bayon qilishda inertlik
paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba'zi talabalar, aksincha,
imtishonda shayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. qattiq shayajonlanish, qattiq tashqi ta'sir
natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyqonib funksiyasi jadallashib ketadi va fikr "birdaniga"
ravshanlanishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy
faoliyatini tog’ri basholashda ularning individual topologik xususiyatlarni shisobga olish
maqsadga muvofiqdir.
Jashon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tashlil qilib chiqilgan tafakkur
sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy boqliqdir. Tafakkurning asosiy va eng mushim
belgisi, xususiyati-bu moddiy voqelikdagi mushim jishatlarini ajratib, mustaqil ravishda yangi
mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar tog’risida fikr
yuritganda sham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki shodisa moshiyatini
ochishga intiladi, oddiy turmush shaqiqatidan umumiy qonuniyat yaratishga xarakat qiladi.
Shubshasiz, inson
tafakkuri shali izlanmagan, to’la foydalanilmagan rezerv va imkoniyatlarga
ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu rezervlarni to’la ochish, fan va texnika
progressini intensivlashdan iborat. Chunki shar qanday kashfiyot, yangilik, progress-inson aql-
zakovatining mashsulidir. Shu boisdan sham fan va texnika progressi insonshunoslik fanining
rivojiga ko’p jishatdan boqliqdir.
