1
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
4-BOSQICH G219-GURUH TALABASI
YO`LDOSHEV TOHIRNING
TABIATDAN FOYDALANISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI
FANIDAN “Tabiiy resurslarning turlari va ulardan foydalanish”
MAVZUSIDA YOZGAN
TerDU__2022-2023
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________
2
TABIIY RESURSLARNING TURLARI VA ULARDAN
FOYDALANISH
REJA:
KIRISH
1.Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish turlari
2. Mineral resurslar geografiyasi
3. Agroiqlimiy va kosmik resurslar va ulardan foydalanish
4. Yer va suv resurslari va ulardan foydalanish
5. Biologik va geotermal resurslar va ulardan oqilona foydalanish geografik
asoslari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
3
KIRISH
“Barchamizga ayonki, O`zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga, qudratli
iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega”[1]
Tabiat resurslari, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va maʼnaviy
ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xoʻjalikda foydalaniladigan hamda
insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan, uni oʻrab turgan tabiiy muhitning
barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari.
Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer,
mineral boyliklar, foydali qazilmalar, oʻsimliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi
kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (koʻpgina foydali qazilmalar), tugamaydigan
(suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik
elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga boʻlinadi.[5]
Tabiiy xom ashyolarni koʻp darajada isteʼmol qiluvchi kuchlarning jadal
rivojlanishiga bogʻliq ravishda tabiat resurslari bilan taʼminlash muammolari yanada
dolzarblashib bormoqda. Tuproq, atmosfera va gidrosferaning ifloslanishiga qarshi
kurashishda jahonning barcha mamlakatlari kelishib faoliyat yuritishlari zarur
boʻlib, tabiat resurslari muhofazasi global xarakterga ega boʻlmoqda. Tabiat
resurslarini oʻzlashtirishning muhim bosqichlari — ularni aniqlash (razvedka qilish),
oʻrganish, alohida turlari boʻyicha kadastrlar (masalan, yer kadastri, suv kadastri)
tuzishdan iborat.
Oʻzbekiston Respublikasida tabiat resurslari kadastrlarini tuzish va yuritish
Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat kadastrlari toʻgʻrisida" qonuni (2000-yil, 15
dekabr)ga muvofiq olib boriladi. Tabiat resurslarini baholashning ilmiy asoslangan
3 tipi mavjud: texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy. Tabiat resurslarini toʻgʻri baholash
ulardan foydalanishda eng yuqori samaralarga erishishning muhim sharti
hisoblanadi. Inson tafakkuri oʻsishi bilan bogʻliq holda tabiat resurslari turlari ham
kengayib bormoqda, bunda eng zamonaviy texnik vositalardan foydalaniladi.
Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanib borishi bilan tugaydigan tabiat resurslari
oʻrnini bosuvchi yangi sunʼiy materiallar ishlab chiqarilmoqda. Dunyo
okeani boyliklari oʻzlashtirilmoqda. Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanishi
4
yoʻlida tabiat resurslaridan samarali foydalanish va tabiatda ekologik muvozanatni
taʼminlab turuvchi yangi sifatli texnologiyalarni yaratish talab etilmoqda.
Tabiiy resurslarga: havo, suv, tuproq, turli xil rudalar, yoqilg’i va energiya manbalari
ko’mir, neft, gaz, turli xil yog’ochlar hamda yovvoyi o’simliklar va hayvonlar kiradi.
Bularning hammasi yer planetasida mavjud bo’lgan tabiiy resurslardir. Bundan
tashqari kosmik resurslar ham mavjud. Kosmik resurslarga quyoshdan kelayotgan
nur, meteoritlar va boshqalar kiradi.
Tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va uni muhofaza qilishni to’g’ri
tushuntirish uchun ularni turlarga bo’lib o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy resurslar quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Qazilma boyliklar;
2. Iqlim resurslari;
3. Suv va havo resurslari;
4. Tuproq resurslari;
5. O’simlik resurslari;
6. Fauna (biror joy mamlakat yoki geologik davrga oid bo’lgan hamma
hayvonlar) resurslari;
7. Atom resurslari;
8. Biosfera resurslari;
9. Kosmik resurslar;
Foydalanish darajasiga qarab tabiiy resurslar:
a) Tugaydigan
b) Tugamaydiganlarga bo’linadi.
Tugaydigan resurslar. Bular o’z navbatida qayta tiklanmaydigan va qayta
tiklanadigan resurslarga bo’linadi.[13]
Xomashyo va energiya manbalaridan rejali tarzda foydalanish uni uzoq
muddatga yetishini taʼminlaydi.
Biz bu kurs ishida jahondagi tabiiy resurslarning turlari haqida, mineral
resurslar haqida tabiiy resurslardan foydalanishning geografik asoslari hamda
tugamaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslar haqida ma`lumot beramiz.
5
1 .TABIIY RESURSLARDAN OQILONA FOYDALANISH TURLARI
Tabiat bilan jamiyatning o’zaro munosabati murakkab jarayon bo’lib, u
zamon va makonda tez o’zgaruvchandir. Inson tabiat boyliklaridan qancha ko’p
foydalansa, tabiat ham unga shuncha «tashvish» keltiradi Binobarin, tabiat
boyliklaridan ehtiyojga yarasha foydalanish va ularning o’rnini muntazam ravishda
to’ldirib, tabiatni doimo boyitib borish asosiy omil bo’lmog’i hamda unga so’zsiz
amal qilinmog’i lozim. Shundagina o’zaro munosabat ijobiy tusga ega bo’ladi, tabiat
insondan o’z saxovati va mehrini ayamaydi. Insonning tosh atsridan to shu vaqtga
qadar tabiatga bo’lgan ta’siri atsta sekin ortib borgan. [18]
Eng qadimgi odamlar — arxantroplarning— suyak qoldiqlari va tosh qurollari
ekvatorial va tropik mintavqalarda topilgan. Afrikada (Efiopiya) bundan 3 mln. yil
avval yasalgan tosh qurollar topilganki, bu hol o’sha vaqtlarda issiq va nam iqlimiy
sharoitda (Qadimgi odamlar yashash uchun tabiat bilan dastlabki munosabatda
bo’lganliklarini bildiradi, Eng sodda va oddiy tosh qurollardan foydalanila
boshlanishi ularning tabiat inom ehsoni meva chevani terib iste’mol qilishdan,
yeyish mumkin bo’lgan barcha narsalardan ovqat sifatida foydalanishga o’tishga
imkon bergan, Bu hol eng avvalo ovchilikning yuzaga kelishiga olib keldi.
Ovchilik qadimgi odamlarni tropik o’rmonlarda ekologik jihatdan tabiatga
qaramligini kamaytirdi. Bundan taxminan million yil muqaddam arxantroplar
tropikekvatorial mintaqadan chiqib, mo’’tadil mintaqaga o’tdilar, Binobarin,
qadimgi odamlar Yer yuzida katta hududlarga "tarqalib hayot kechira boshladilar.
Bundan 300—400 ming yil avval qadimgi odamlar olovdan muntazam
foydalanadigan bo’ldilar.
Olovning ixtiro qilinishi va undan foydalanish odamning turli joylarda
joylashib, hayot kechirishida yangi bosqichni boshlab berdi. Olov insonning ovqat
turlari xilma xilligini ko’paytiribgina qolmay, balki uni tayyorlashta ham imkoniyat
yaratdi. Olov yordamida ov qurollari yasash ancha takomillashdi. Bu hol muste
davrida ayniqsa keng rivojlandi. Bu vaqtlarda qadimgi odamlarning tabiat bilan
bo’lgan munosabatlarida unchalik zararli oqibatlar yuzaga kelmagan, balki turli ov
hayvonlarining miqdor jihatidan kamayishi yuz bergan. Bundan 12—15 ming yil
6
burun (mezolit) O’zbekiston hududida ijtimoiy jamoa tuzumida yangi davr
boshlandi. Mehnat qurollarining takomillashishida katta yutuqlar yuz berdi:
nayzalarni uzoqqa otuvchi moslama ishlab chiqildi, kamon va yoy amalda qo’llanila
boshlandi, bu voqea insoniyat tarixida katta yutuqlardan biri edi. o,v qurollarining
takomillashishi natijasida tez yuguradigan va uchuvchi qushlarni ov qilishga ham
imkon yaratildi. Sopol idishlar ishlab chiqish ham shu davrga to’g’ri keladi.
Neolit (yanpi tosh asri) da loydan ishlangan idishlarni olovda kuydirishga
o’tildi. Bu qadimgi odam hayotida yangilik edi. Xuddi shu davrdan boshlab sodda
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanila boshlangan. Shuningdek,
eramizdan avvalgi III minginchi yillarda rudadan mis eritib olinib, umdan turli
mehnat qurollari Yasash boshlandi. Dehqonchilikda donli ekinlar ekishga kirishildi,
liman usulida (erlarli pol qilib bostirib) sug’orish (Nurota tizmasining shimoliy yon
bag’ri etaklarida) boshlandi, uy hayvonlarini boqish va «ko’paytirish bilan (Janubiy
Orolbo’yi) shug’ullaniladigan bo’ldi. Bronza metalini quyib, turli xo’jalik qurollari
ishlab chiqarilishi natijasida (bu davr bronza davri deb yuritiladi) dehqonchilik va
hunarmayadchilikda katta yutuqlarga erishila boshlandi.
Metall omochniing qo’llanila boshlanishi dehqonchilikning tez rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatdi. Eramizdan avvalgi II minginchi yillarda Amudaryo, Sirdaryo,
Zarafshyun, Qashqadaryo etaklarida taqirlar liman usulida sug’orila boshlandi
(Zamonbobo ko’li atrofida, Quyi Zarafshon, Suyargan o’zani, Jonbos qal’a, Quyi
Amudaryo va b.). Unchalik uzun bo’lmagan oddiy ariqlar ishga tushirildi.
Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda tog’li hududlarda temur rudasi eritilib, undan
ilk bor temir olina boshlangan.[18]
Mis, bryunza, temir va boshqa metallarni quyish avvallari «pista ko’mir»
asosida amalga oshirilgan, keyinchalik qo’ng’ir ko’mirdan foydalanishga o’tilgan.
Mezolit, neolit, bronza va eramizdan avvalgi II—I miyaginchi yillarda O’zbekiston
hududida tabiat bilan. ibtidoiy jamoa o’rtasidagi munosabatlar joylarda umuman
kuchsiz va o’rtacha o’zgarishlarga sabab bo’lgan. Albatta, tabiatdagi bu o’zgarishlar
to’la tiklanish kobiliyatiga ega edi. Tabiatga, ayrim juda kichik maydonlar (metallar
huyilgan joylar) ni hisobga olmasa, unchalik kuchli ta’sir ko’rsatilmagan.
7
O’zgarishlar, ko’proq o’simlik, hayvonot dunyosi, ba’zi joylarda tuproq bilan
byug’liq bo’lib, vaqt o’tishi bilan ularning avvalgi tabiiy holati to’liq tiklanib turgan.
Umuman olganda, tabiat bilan jamiyat o’rtasida keskin ziddiyatli vaziyatlar sodir
bo’lmagan. tabiatda faqat ayrim hududlarda hayvonot dunyosining miqdor jihatidan
kamayishi ro’y bergan, ammo bironta ham hayvon turi qadimgi odam tomonidan
qirib yuborilmagan. Ayrim turlarning yo’qolishiga esa tabiiy sharoitning keskin
o’zgarishi (tog’larda muzlik maydonining bir necha barobar ortib ketishi va
iqlimning sovib ketishi) sabab bo’lgan.
Eramizdan avvalgi VI—IV asrlarda Quyi Amudaryo, Quyi Sirdaryo,
Zarafshon daryosining etaklarida, Farg’ona vodiysining yoyilmalarida katta
maydonlarda sug’oriladigan dehqonchilik bilan shug’ullanilgan. Eramizdan avvalgi
minginchi yillarning o’rtalarida Turkiston o’lkasi hududi inirigatsiyasi tarixida
yangi bosqich boshlandi: katta ariqlar (janallar) qazilib, ularning bosh qurilma
inshootlari yaratildi, daryo deltalarida katta maydonlarda muntazam sug’orishga
o’gildi. Ko’pgina hozirgi yirik sug’orish kanallari o’sha vaqtlarda, ya’ni kushoniylar
davrida (eramizning I— IV asrlarida) qurilgan yoki (qaytadan tiklangan. Masalan,
Toshkent vohasidagi Bo’z suv, Salor, Samarqand vohasida Eski Angor, Tuyatortar,
Buxoro vohasida Shohrud, Romitonrud, Xorazm vohasida Qirqqiz, Chermenyob va
b. I asrda Zarafshon va Qashqadaryoning quyi qismlaridagi sug’oriladigan
yerlarning jami maydoni taxminan 600 ming ga atrofida bo’lgan. Amudaryo va
Sirdaryoning quyi oqimlarida jami bo’lib, 3,5—3,8 mln. ga yer sug’orilgan. Lekin
aslida yerdan foydalanish joeffytsienti yiliga 10—15% dan oshmagan. Chunki o’sha
vaqtlarda odamlar hali yerning sho’rlanishi, qum bosishi, botqoqlanish kabi
hodisalar bilan kurasha olmaganlar. [5]
Yer sho’rlana boshlagandan so’ng uni tashlab, yangi yerni o’zlashtirganlar, u
ham yo sho’r, yo qum boyishi, yo botqoqlanishi natijasida tashlanib, yangi yerlarga
o’tilgan. Shu tariqa katta maydonlarni sug’orishga erishilgan. Urug’qabila
tuzumining inqirozga yuz tutishi va feodal jamiyatning boshlanishida, ayniqsa, VII
asrdan e’tiboran Turkiston hududida irrigatsiya va sug’orma dexkonchilik tez
sur’atlarda taraqqiy «ila boshlagan va IX—XIII asrlarda ayniqsa keng maydonlarga
8
yoyilgan. Sirdaryo va Amudaryoning quyi oqimlarida muntazam sug’oriladigan
yerlarning maydoni 1,4 mln. ga atrofida bo’lgan. Bu hozirgi vaqtda o’sha yerlardagi
sug’oriladigan yerlar maydonidan ham ko’p. 1914 yilga kelib jami foydalanishda
bo’lgan sug’oriladigan yerlar maydoni O’zbekiston hududidan 1817,5 ming ga ni
tashkil etgan. Yuqorida aytilganidek, sug’oriladigan dehqonchilik ibtidoiyjamoa
tuzumidan to XX asr boshlariga qadar (1914 yil) Turkiston hududida katta
maydonlarda amalga oshiriladi. Biroq bu yerlarning hammasi ham sug’orma
dehqonchilikda muntazam foydalanib kelinmagan.
Buning asosiy sababi tabiat qonuniyatlarini yaxshi bilmaslik, tabiat
komlonentlari orasidagi o’zaro bog’liqliklarvi yaxshi anglamaslik bilan bog’liq
bo’lgan. Dehqon va miroblar taqirli yerlar va taqirlarniig. o’ziga xos xususiyatlarini
to’liq hisobga olmagan holda sug’organlar. Buning okibatida sug’orilgan yerlarda
2—3 yildan so’ng sho’rlanish, ba’zan botqoqlanish boshlangan, natijada ular partov
va tashlandiq yer sifatida foydalanishdan chiqib qola bergan. Hozirda
Amudaryoning Oqchadaryo, Sariqamisholdi deltalarldagi yaylovdan iborat sho’rtob
taqirli yerlar, taqirlar va sho’rtoblar, kumliklar o’sha hodisalarning guvohi
hisoblanadi. Ularda turli asrlarda qurilgan sug’orish kanallarining izlari va hatto
sug’orilgan yerlarning o’rinlari yaxshi saqlanib qolgan.
Chunonchi, hozirgi quruq Daryoliq, Dovdan, Uzboy, Oqchadaryo o’zanlari
atrofidagi, shuningdek, Amudaryoning hozirgi deltasining shar)qiy qismidagi quruq
o’zanlar atrofidagi taqirli yerlar va taqirlarning bir vaqtlar sug’yurilganligi yaxshi
sezilib turadi. Oqchadaryo deltaeining janubiy qismi va Qizilqum bilan o’zaro
tutashgan joyda Ayozqal’a, Qirqqiz, Oqchako’l oralig’idagi bir necha o’nlab tuproq
qal’alar birbirlaridan hozirda qumliklar va ko’chib yuruvchi qumlari bilan ajralib
turadi. Odam bu yerlarni o’zlashtirishga kirishishidan oldin shu joylarda harakatdagi
qumlar bo’lmagan, ularning vujudga kelishi qadimda yerlarni sug’orishda ularni
eroziyaga beriluvchanligini e’tiborga olmaslik, yaylovlardan noto’g’ri foydalanish
bilan bog’liq. Xuddi shu sabab tufayli Buxoro va Qorako’l vohalarining atroflarida,
shuyaingdek, Paykend hududida katta maydonlarda sho’rxoklar va ko’chib yuruvchi
qumlar vujudga kelgan. Tog’ etaklari va yonbag’irlari ibtidoiy, keyinchalik feodal
9
jamiyatlarida oziqovqat va yemxashak yig’ish, qurilish uchun yog’och, yoqilg’i
uchun o’tin, metall eritish uchun «pista ko’mir» tayyorlash, ovchilik qilish makoni
bo’lib xizmat qilgan. Hususan, tog’larning hozirgi manzarasi feodalizm jamiyati
davrida shakllangan desak mubolag’a bo’lmasa kerak. Gap shundaki, Turkiston
hududidagi tog’lar bundan oldingi jamiyatlar davrida sezilarli darajada zarar
ko’rmagan. Balki urug’qabila tuzumi davrida tog’larning kuyi qismlaridagi
daraxtlaryaing qirqilishi, daryo yoqalaridagi to’qayzorlarning ayrim hududlaridagi
dovdaraxtlari va butalari zarar ko’rgan bo’lishi mumkin.
Turkiston hududida VII asrdan boshlab feodal tuzumning tobora kuchayishi,
ayniqsa, IX asrdan e’tiboran kuchli davlatlarning tarkib topishi (somoniylar —IX—
X asrlar, qoraxoniylar—XI—XII asrlar, xorazmshohlar—XII— XIII asrlar, keyingi
asrlarda temuriylar va b.), yangi shaharlarning bunyod etilishiga, ko’plab
qurolaslaha
ishlab
chiqarishga,
mehnat
qurollarini
tayyorlashga,
hunarmandchilikning taraqqiy qilishiga, sug’orma va lalmi dexkonchilikning
rivojlanishiga katta miqyosda ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Albatta, o’sha vaktlarda
ko’pgina sohalarning asosiy xom ashyosi yog’och bo’lgan, u yokilg’i, qurilish,
hunarmandchilik, «pista ko’mir» tayyorlash va boshqa ko’pgina yumushlarda keng
foydalanilgan. Shuning uchun bo’lsa kerak G’arbiy Tyanshan tizmalari, Zarafshon,
Nurota, Turkiston, Hisor, Oloy va boshqa tog’larning yon bag’irlaridagi o’rmonlar
ayni o’sha kezlarda ko’plab kesilgan. Archa daraxtiga hammadan ham ko’p qiran
keltirilgan, chunki archa yog’ochiga ishlov berish oson, chirishga juda ham
chidamli, bo’yi 10—12 m va undan ham ortiq. Archa ko’proq binokorlikda, ko’prik
qurilishida, asov daryolarning qirg’oqlarida yuvilishga qarshi to’siqlar yaratishda,
hunarmandchilikda ko’plab ishlatilgan.
Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Toshkent, Uratepa, Xo’jand, Qarshi,
Farg’ona vodiysi shaharlari, Quyi Amudaryodagi shaharlar va boshqa ko’plab
tarixiy ahamiyatla ega bo’lgan o’rta asr shaharlaridagi (deyarli barcha) imarotlarning
yog’ochi tog’lardan keltirilgan archadan iborat. Mutahassislarning XIX asr
oxirlarida yozgan tassurotlariga ko’ra, Zarafshon daryosida har yili Turkiston va
Zarafshon tog’ yon bag’irlaridan Samarqandga qarab 120 tasol oqizilgan, har bir
10
solda 220 ta archa xodasi bo’lgan. Panjikentdan Samarqanddagi qurilishlar uchun
har yili 30 ming archa xodasi yuborib turilgan. Agarda Zarafshon daryosi orqali
Samarqand, Buxoro shaharlaridagi qurilishlarga XIII—XIX asrlar mobaynida
o’rtacha 20—30 ming archa xodasi yuborilganligi e’tiborga olinsa,, Qanchadan
qancha daraxtlarning ayovsiz qirqilganligi va tog’ o’rmonlarining asrdan asrga
tobora siyraklashib borgani ayon bo’ladi. Daraxtlarning juda ham katta qismi
ayniqsa, pista daraxti ko’plab «pista ko’mir» tayyorlash uchun kesib olingan. «Pista
ko’mir» tayyorlash uchun boshqa xil daraxtlar ham ko’plab yoqilgan. Hozirgacha
tog’li joylarda «ko’ra» (ko’mir tayyorlangan joy) larning o’rni yaxshi saqlanib
qolgan. «Pista ko’mir» bilan temir, cho’yan, mis va boshqa metallar eritilgan va
kerakli qurolaslaha, xo’jalik asboblari va boshqa buyumlar tayyorlangan. Shu
boisdan bo’lsa kerak Turkiston o’lkasi tog’larida odatda 500—600 m daya 1700 m
gacha balandlik orasida bir vaqtlar bir tekisda o’sgan pista daraxti endilikda
«anqoning urug’i», faqat Bobotog’ tizmasi yon bag’irlarida, Samarqand, atrofidagi
tog’liklarda va boshqa joylarda kichik maydonlarda saqlanib qolgan.
Fan-texnika inqilobi va texnikaning rivojlanishi davrida tabiiy resurslardan
foydalanish.Xo’sh, dovdaraxtlarning asrlar mobaynida ayovsiz yo’q qilinishi
qanday oqibatlarga olib keldi? Avvalo, tog’ oldi prolyuvial tekisliklar, adirlar, past
tog’lar va so’ngra o’rtacha . balandlikdagi tog’ yon bag’irlari quyidan yuqoriga
tomon yalang’ochlanib bordi. O’rmonzor va daraxtzorlarning yo’q qilinishi tufayli
qurg’oqchilik kuchayib, undan pastda o’suvchi buta, yarim buta va o’tlanlarning
ham ancha siyraklashishiga olib keldi.[12]
Eroziya qalqoni — o’simliklarning yo’qolib borishi oqibatida tog’ yon
bag’irlarida yog’in -sochin, qor erishi va ayniqsa jala Prolyuvial tog’ jinslari —
tog’li o’lkalarda vaqtli oqar suvlar keltirgan nuroq tog’ jinslarining to’planishidan,
vodiylar, soylar, tog’ etaklarida hosil bo’lgan g’ovak tog’ jinslari yotqiziqlaridir.
Eroziyasi ta’sirida tuproq, grunt yuvilishi kuchaydi Tog’ relefining o’ydim-
chuqurlik darajasi orta bordi, jarlar o’rni keyinchalik soyliklarga, surilmalar
botiqlarga aylandi, yuzaki va chuqurlatma eroziya natijasida tuproq qatlami katta
qalinlikda yuvilib ketdi, shuning uchun bo’lsa kerak past tog’lar va adirlar yon
11
bag’irlarida endilikda tuproq qatlami nihoyatda yupqalashib ketgan, ko’p joylarda
tub tog’ jinslari yer betiga chiqib qolgan, tuproqning mexanik tarkibi nihoyatda
dag’al, chunki mayda tuproq donachalari yuvilib ketgan. Yalang’ochlanib qolgan
tog’ etaklari va tog’ yon bag’irlarida sel hodisalari kuchayib borgan, tog’ oldi
tekisliklarida jarlar ko’paygan. Bu eroziya hodisalarining uzoq vaqtlar mobaynida
muntazam ta’siri oqibatida tog’ etaklari va yon bag’irlarining hozirgi sizga tanish
bo’lgan landshaftlari shakllanib borgan. XX asrning 60 yillaridan e’tiboran fan-
texnika taraqqiyotining jadallashuvi tufayli ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi kuchayib, sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, transport,
qurilish tez sur’atlarda o’sib bordi.
Buning natijasida yangi yerlarni o’zlashtirish, daryolarning suvlaridan
sug’orish uchun foydalanish, katta hajmda mineral xom ashyolarni xalq xo’jaligi
ishlab chiqarishiga kiritish, ko’plab transport vositalarini ishlab chiqarish bosqichiga
qadam qo’yildi. Buning natijasida tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro
munosabatlar sezilarli darajada o’zgardi, insonning tabiiy boyliklarni ishlab
chiqarish jarayoniga jalb qilish borasida tabiat qonuniyatlari, boyliklaridan ehtiyojga
yarasha foydalanish, ularni muntazam tiklab borish va boshqa tamoyillarga to’liq
amal qilmaslik tufayli joylarda ekologik vaziyat chigallasha bordi, ba’zan buhron
holatlar sodir bo’lishi yuz bera boshladi. Chunki tabiatning o’zi tozalash,
barqarorlik, yetkazilgan ziyonlarni tiklab olish xususiyatlari 60—70 yillar, xususan
80 yillarda, eng yuqori chegarasiga yetib qolgan va joylarda hatto o’tib ham ketgan
edi. Buning oqibatida ekologik muvozanat ham inson ta’siri kuchaygan joylarda
asriy turg’unlikdan chiqib, o’zgarish tomoniga burildi.
Xa, inson tabiatni ming yillar davomida jiddiy o’zgartira olmagan bo’lsa
ham, lekin keyingi 30 yil mobaynida unga «erishdi». Tabiat bilan inson o’rtasida
munosabatlar jiddiylashmoqda. Buning yorqin misoli bo’lib, Turkistonda Orol
dengizi sathining tushib ketishi natijasida Orol bo’yida ekologik sharoitning
nihoyatda tez sur’atlarda buzilishi va buning salbiy ijtimoiy iqtisodiy oqibatlarini
keng miqyoslarda kuzatish mumkin. Nafaqat Orol muammosi, vohalarning
meliorativ ahvolining yomonlashayotgani, tekislik yaylovlarda cho’llashishning
12
xuruji, tog’ etaklari va yon bag’irlarida yaylovlar mahsuldorligining pasayib
borayotganligi va boshqa ekologik muammolarni ham ko’rsatib o’tish joizdir.
Xulosa qilib aytganda, qeyingi vaqtlarda O’zbekistonda tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi o’zaro ta’sirning keskinlashib borayotganligani vaqtinchalik oddiy tabiat
«voqeasi» deb ta’riflamoq xatodir. Chunki tabiat boyliklaridan, uning chegaralangan
turlaridan behisob foydalanib bo’lmaydi, dunyoda hamma moddiy narsa o’lchovli
bo’lgani kabi yer kurasi boyliklari ham xuddi shunday aniq o’lchovlidir, undan
rasamadiga yarasha foydalanish darkor.[6]
13
| 