254
O‗zbekiston
Respublikasida
standartlashtirish
bo‗yicha
ekspertlarni
malakasini
va
kompetentliligini baholashda amaldagi attestatsiyalash tizimi o‗rniga
halqaro amliyotda keng
qo‗llaniladigan sertifikatlashtirish tizimini joriy etilishi maqsadga muvofiq bo‗ladi. Buning uchun
halqaro xujjatlarda belgilangan qoidalar va talablar bilan birga O‗zbekiston Respublikasining
«Muvofiqlikni baholash to‗g‗risida»gi Qonunida personalni muvofiqligini baholash talablarini
inobatga olish mumkin.
Nazorat savollari:
1. Qanday toifadagi mutaxassislar standartlashtirish bo‗yicha ekspertlar deb yuritiladi?
2. Qaysi xujjatda standartlashtirish bo‗yicha ekspert- larning malakasi va attestatsiyalanishiga
qo‗yiladigan
umumiy
talablari,
attestatsiyalashning
malakaviy
mezonlari
va
protsedurasi
belgilangan?
3. Kompetentlilik nimani anglatadi?
Sifat menejmenti tizimlarining normativ asoslarini o‗rganish.
Ishning maqsadi: Menejment tizimi – bu faoliyat yoki ishlab chiqarishni maqbullashtirish uchun
siyosat va maqsadlarni ishlab chiqish va ushbu maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan o‗zaro
bog‗langan va o‗zaro birgalikda harakat qiladigan elementlar majmui tushuniladi. U o‗z ichiga
tashkiliy
tuzilmani, resurslar va jarayonlar, protseduralar, amaliyot, javobgarlikni taqsimlash,
rejalashtirish bo‗yicha faoliyatlarni qamrab oladi.
Tashkilot menejment tizimlari – sifat menejmenti tizimi (SMT), ekologik menejmenti tizimi
(EMT), mehnatni muhofazalash va kasbiy kasalliklarni oldini olish sohasidagi menejmenti tizimi,
maqbul qishloq xo‗jalik amaliyoti menejment tizimi va boshqa turdagi
menejment tizimlarini
qamrab olishi mumkin.
Zamonaviy bozor munosabatlarida ISO 9000 seriyali xalqaro standartlar asosiy muhim
o‗ringa ega. O‗z vaqtida, ya‘ni, bu standartlarning oldingi 1987 yildagi birinchi versiyasi nashri
turli
tarmoqlardagi
korxonalarda
sifat
bo‗yicha
ishlarni
tashkillashtirishda
etalon,
raqobatbardoshlikni oshirish va hamkorlar tomonidan ishonchni mustahkamlash vositasi sifatida tan
olingan.
Respublikamiz korxonalarining raqobatbardoshligini oshirish va xalqaro bozorga chiqishga
erishish uchun ISO 9000 seriyali xalqaro standartlar asosida SMT joriy etishga qiziquvchilarning
ortib borishi kuztilmoqda. Masalan, hozirgi kunda qirqqa yaqin oziq-ovqat korxonalarida «ISO
9001» sifatni boshqarish xalqaro sertifikatiga ega. Ularni joriy qilishdan ko‗zlangan maqsad esa
tovarlarni
xalqaro bozorda integrallashuvini taminlashdir. SMT
joriy qilish korxonalarning
tenderlarda
qatnashish,
menejment
tizimini
takomillashtirish,
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
optimallashtirish va hamkorlik muhitini rivojlantirish imkoniyatlarini beradi.
Korxonada
ISO
9001
sertifikatni
mavjudligi
hamkorlik
munosabatlarni rivojlantirish,
investitsiyalarni jalb etishi, jahon moliyaviy bozoriga chiqish uchun majburiy shartlardan bo‗lib
255
hisoblanmoqda. ISO sertifikati – nufuzli va obro‗li xalqaro tashkilot (ISO) tomonidan xolisona tan
olingan guvohnomadir. Undan tashqari ISO sertifikatiga ega bo‗lgan korxonalarda boshqaruv tizimi
to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilgan bo‗ladi.
ISO 9000 oilasidagi standartlar uchta modelini sertifikatlashtirishga asoslangan:
1. ISO 9001 – Ishlab chiqish (ishlab chiqarish, loyihalashtirish, montaj va xizmat ko‗rsatish)
bosqichlarida sifatni ta‘minlash modeli.
2. ISO 9002 – Ishlab chiqarish va montaj bosqichlarida sifatni ta‘minlash.
3. ISO 9003 – Tayyor mahsulotni sinash va tekshirish bosqichida sifatni ta‘minlash modeli.
ISO 9000 (ISO 9000-94) seriyali standartlarining keyingi versiyasi 1994 yilda paydo bo‗ldi.
O‗zida noaniq holatlarni tushuntirish va bartaraf qilish bilan 1987 yilgi
standartlar tuzilmasini
takrorlagan. ISO 9000 (ISO 9000:2000) seriyali xalqaro standartlarning yangi versiyasi 1994 yil 15
dekabrdagi oldingi versiyasi bilan 2000 yilda rasman almashtirildi. 2001 yilning 1 yanvaridan ISO
9000:2000 versiyasi amalga kiritildi. Yangi versiya standarti sertifikatlashtiruvchi, muqobil sifat
modellarini o‗zida mujassam etmaydi. Paydo bo‗lgan ISO 9001:2000 standartini qayta ko‗rib
chiqish natijasida 1994 yilgi ISO 9001, ISO 9002, ISO 9003 standartlar versiyasi qator tamoyilli
farqlari mavjudligini o‗zining mohiyati bo‗yicha alamashtirilgan. Masalan, hujjatlar majmuasi avval
24 ta standartdan iborat bo‗lgan bo‗lsa, hozirda o‗zida quyidagi 5 ta asosiy standartlarni qamrab
oladi:
1.
ISO 9000:2000 Sifat menejmenti tizimlari. Asosiy tamoyillar va lug‗at.
2.
ISO 9001:2000 Sifat menejmenti tizimlari. Talablar (sertifikatlashtirish
va audit
maqsadlari uchun qo‗llanalidigan va sifat tizimiga zaruriy talablar yig‗indisini o‗rnatadi).
3.
ISO 9004:2000 Sifat menejmenti tizimlari. Yaxshilash bo‗yicha rahbariy ko‗rsatmalar
(korxona faoliyatining yuqori samaradorligiga mo‗ljallangan sifat menejmenti tizimini yaratish
bo‗yicha uslubiy qo‗rsatmalardan tarkib topgan).
4.
ISO 19011:2000 Sifat menejmenti tizimi va atrof-muhitni himoyalashni tekshirish
bo‗yicha rahbariy ko‗rsatma.
5.
ISO 10012 O‗lchash vositalarining sifatini ta‘minlash.
ISO 9001 va ISO 9004 asos bo‗luvchi standartlar bo‗lib, tuzilmasi va mundarijasi bo‗yicha
to‗liq o‗zaro uyg‗unlashgan. Ulardan birgalikda va ajratilgan yakka tartibda foydalaniladi. Ikkala
standart sifat menejmenti jarayoni modeliga asoslangan, ammo, qo‗llanilish sohasi turlicha bo‗lgan
birxillik mavjud. Ikkala standart muayyan tarmoqda ishlab chiqilishi mumkin bo‗lgan, asosiy
talablarni tashkil etib va barcha turdagi mahsulotlarga qo‗llanilishi mumkin. ISO 9001 va ISO 9004
standartlari boshqa tizim standartlari bilan bir-biriga mosligi sifatida qisman,
atrof-muhitni
muhofazalashni menejmenti tizimlarini tartiblashtiruvchi ISO 14001 va ISO 14004 bilan mosligi
rejalashtirilgan. Amaldagi ISO 8402 standarti ISO 9000 standartiga o‗zgartirildi. U SMT
(ma‘lumotli bo‗limi), hamda tushunchalar, atamalar va ta‘riflar asosi bo‗lib xizmat qildi. ISO 9000
standarti ISO 9000:1994 va ISO 8402 standartlarini almashtiradi. Bunda «Lug‗at» (ISO 8402) qayta
ko‗rib chiqilishga duchor qilindi: «eski» tushunchalar aniqlashtirildi va yangi atamalar qo‗shimcha
kiritildi.
ISO 9001:2008. ISO 9001, ISO 9002, ISO 9003 1994 yildagi versiya standartlari qayta ko‗rib
chiqilgan ISO 9001:2008 standarti almashtiradi. Ushbu hujjat amaliyotda ISO 9001:1994 ning
barcha talablarini va unga qator yangi qo‗shimchalarni o‗z ichiga olgan. Standartning tuzilmasi
to‗liq o‗zgartildi: 20 ta elementga bo‗lingan «keskin» talablari 5 ta asosiy bo‗limga kirtilgan –
«Sifat menejmenti tizimi», «Rahbariyatning javobgarligi», «Resurslar menejmenti», «Mahsulotning
hayotiy sikli jarayonlari», «O‗lchashlar, tahlil qilish va yaxshilash». ISO 9001:2000 standarti
256
ilovasida ISO 9001:1994 va ISO 9001:2000 bo‗limlarga muvofiq jadvali keltirilgan.
Ushbu jadval
sifat tizimini hujjatlashtirishda va qayta ko‗rishda qulay bo‗lib, ikkita ish bajarmasdan Sifat
bo‗yicha qo‗llanmani shu bo‗limni oddiygina ko‗chirib, ya‘ni o‗zgartirishga mashaqat chekmasdan
qayta ishlab chiqishda foydalaniladi.
ISO 9004:2000. U barcha qiziquvchi tomonlarning: buyurtmachilar, jarayon egalari,
ta‘minotchilar,
jamiyat
talablarini
maksimal
qanoatlantirish
va
uning
hisobiga
ishlarni
tashkillashtirishga mo‗ljallangan. Bu yerda korxona daromadi va boshqa yuqorida tilga olingan
sub‘ektlar va buyurtmachilarni qanoatlantirish yo‗llarini ta‘minlash to‗g‗risida fikr yuritilmoqda.
ISO 9004:2000 qo‗llanma ISO 14001:1996 «Atrof-muhitni muhofazalash menejmenti tizimi»
standarti bilan ko‗p jihatlari uyg‗unlashgan bo‗lib, bu ikki standartdan birgalikda foydalanish
jamiyat uchun foyda keltiradi. Qayta ko‗rib chiqilgan ISO 9004
standarti buyurtmachilar, jarayon
egalari, ishchilar, ta‘minotchilar va jamiyat hamda iste‘molchilar qiziqishlariga tashkilot
faoliyatining natijaviyligiga erishishga mo‗ljallangan. Bunda ISO 9004 standartining har bir bo‗limi
ISO 9001:2000 standartining bo‗limlariga muvofiq matnlardan takib topgan. O‗zbekistonda 2002
yildan ISO 9000 seriyali 2000 yil versiya standartlariga asl nusxasiga teng bo‗lgan O‗z DSt ISO
9001:2002 standartlari amal qilinadi. Hozirgi kunda O‗zbekiston Respublikasida 2008 yildagi ISO
9001 standarti versiyasini 2009 yilda tasdiqlanib, O‗z DSt ISO 9000:2009
standarti amalga
kiritilgan.
Hozirgi vaqtda O‗zbekiston Respublikasida sifat menejmenti tizimlariga talablarni o‗rnatuvchi
quyidagi standartlar qabul qilingan va amal qiladi:
O‗z DSt ISO 9000:2009 «Sifat menejmenti tizimlari. Asosiy qoidalar va lug‗at»;
O‗z DSt ISO 9001:2009 «Sifat menejmenti tizimlari. Talablar»;
O‗z DSt ISO 9004:2009 «Sifat menejmenti tizimlari. Faoliyatni yaxshilash bo‗yicha
tavsiyalar».
