O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Elektron hukumat fanidan
Mustaqil ish
Guruh: 217-21
Bajardi: Mamasoliyev Nodirbek
Tekshirdi: Yuldashov Rahman
Toshkent 2024
Reja: Sanoat 4.0 o’zi nima. Sanoat 4.0 evolyutsiyasi Sanoat 4.0 ning asosiy texnologiyalari Sanoat 4.0 ni qabul qilishning afzalliklari
Jahon iqtisodiyoti hozirgi paytda qaytarib boʻlmaydigan oʻzgarishlar davrini boshidan kechirmoqda. Buning sababi, dunyo odatdagi texnologik chegaralarni oʻchiradigan va oʻrnatilgan texnologik va ishlab chiqarish zanjirlarini isloh qiladigan toʻrtinchi sanoat inqilobi ostonasida turibdi. Yangi sanoat inqilobi texnologiyaning birlashishi va raqamli va ishlab chiqarish sohalari oʻrtasidagi chegaralarning xiralashishi bilan tavsiflanadi. Toʻrtinchi sanoat inqilobining yadrosi sanoatni raqamlashtirish va kiberifikatsiya qilish, sanoat Interneti, robototexnika, 3D muhandislik, matbaa va dizayndir. Raqamli texnologiyalar jahon sanoatining samaradorligini oshirishda kuchli tezlashtiruvchi sifatida qaraladi.
Axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarining sifat jihatidan yangi turiga asoslangan, zamonaviy ishlab chiqarish va jamoat hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan va oʻzgartiradigan raqamli iqtisodiyot, garchi u shakllanish jarayonida boʻlsa ham, bugungi kunda kompaniyalar va rivojlangan davlatlar uchun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishish uchun imkoniyat yaratib beradigan eng kuchli salohiyatga ega. Shu bilan birga, taniqli 4-chi sanoat inqilobi konsepsiyasining ishlab chiquvchilaridan biri sifatida, Jahon iqtisodiy forumi (WEF) raisi Klaus Shvab, bu yerda raqamli iqtisodiyot deganda, ishlab chiqaruvchanlik, samaradorlik va innovatsiyalar sohasidagi tobora kengayib borayotgan global raqobat shaklidagi yetakchilik, shuningdek, yuqori turmush darajasi va farovonlikni taʻminlash, shu jumladan odamlar oʻrtasida raqamli aloqaning tubdan yangi shakllaridan foydalanish va ularning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishda sun’iy aql-idrokdan foydalangan ravishda taqdim etilgan imkoniyatlardan foydalanish sifatida qaraladi. Shu munosabat bilan, Oʻzbekistonda ham bu oʻzgarishlar eʻtiborsiz qoldirilmadi, prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev taklifi bilan mamlakatimizda “2020-yil — Ilm-maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb nomlandi va “Raqamli iqtisodiyot”ga faol oʻtish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri boʻladi. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, meni juda qattiq tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng ogʻir illat – korrupsiya balosini yoʻqotishda ham samarali vositadir. Buni barchamiz teran anglab olishimiz darkor”, - deb taʻkidlab oʻtdilar. Sanoat 4.0 konsepsiyasiga yetib kelgunga qadar dunyo qanday inqiloblarini boshdan kechirganini bilish oʻta muhimdir. (1-rasm)
1-rasm. Sanoat 4.0 gacha boʻlgan inqiloblar.
Uchinchi sanoat inqilobi mavzusiga amerikalik iqtisodchi Jeremi Rifkin katta hissa qoʻshdi. "Uchinchi sanoat inqilobi: gorizontal oʻzaro taʻsirlar energiyani, iqtisodiyotni va umuman olamni qanday oʻzgartiradi" asarida u yashil energiyaga alohida eʻtibor qaratgan. J.Rifkin uchinchi sanoat asosiga ega boʻlgan besh tamoyil aniqladi. Ular:
Uchinchi inqilobning voqeliklari hanuz dunyoda keng tarqalmaganiga qaramay, u toʻrtinchi sanoat inqilobiga (sanoat 4.0) kirib bormoqda. Jahon iqtisodiy forumi raisi Klaus Shvabning soʻzlariga koʻra, sun’iy intellekt, robototexnika, Internet narsalar, oʻz-oʻzini boshqarish mashinalari, 3D bosib chiqarish, nanotexnologiya, biotexnologiya, materialshunoslik, energiyani saqlash va kvant hisoblash kabi sohalardagi texnologik yutuqlar bilan ajralib turadi. Shunday qilib, sanoat 4.0-da nafaqat obyektlar, balki mashinalar, yigʻish liniyalari va butun zavodlar bitta tarmoqqa birlashtirilgan. Allaqachon ba’zi korxonalarda boʻshliqlarga RFID teglari oʻrnatilgan, ular kerakli ma’lumotlarni montaj robotiga uzatadilar. Xom-ashyo zaxiralari monitoringi oʻtkaziladi, va agar ilgari Just-in-Time sanoat texnologiyalari biznes maktablarida eng ilgʻor deb oʻrgatilgan boʻlsa, yaqin kelajakda bunday yondashuvga va tegishli mutaxassislarga ehtiyoj yoʻqoladi. Shu bilan birga, xususiylashtirish odatiy holga aylanib bormoqda, har bir mahsulot alohida mijoz uchun katta fabrikada tayyorlanishi mumkin. Shuning uchun davlatlar uchun birinchi navbatda, kun tartibida sanoat 4.0 sohasidagi davlat strategiyalarini shakllantirish vazifasi turibdi. Bu esa, davlat organlari tomonidan yanada faol harakatlarni talab qiladi. Xorijiy tajriba bizga dunyoning yuqori texnologiyali mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakatlar (AQSh, Germaniya, Yaponiya, Fransiya, Xitoy va boshqa qator davlatlar) standartlashtirish konsepsiyalari va 4.0 sanoatida standartlar tizimini ishlab chiqishni boshlaganligi toʻgʻrisida bahslashishimizga imkon beradi. Dunyo iqtisodiyotining yetakchi davlatlari, birinchi navbatda Germaniya, Fransiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya va boshqa mamlakatlar sanoat 4.0 ni joylashtirish boʻyicha ulkan rejalarni e’lon qilishgandi. Quyidagi jadvalda ba’zilari bilan tanishishingiz mumkin. (1-jadval)
Oʻzbekistoda ham ushbu maqsadda, “Raqamli Oʻzbekiston – 2030” qabul qilingan, bu davlat dasturi doirasida umumiy qiymati 18.2 trln soʻm va 10.3 mlrd AQSh dollariga teng loyihalar aks etgan boʻlib, bu 284 ta banddan tashkil topdi. Iqtisodiyotning bu turiyangi boʻlishiga qaramay, uda foydalilik koʻrsatkichi yuqorilanib, rivojlangan davlatlarning YaIM hajmida aholi son boshiga ulushi ham yuqoriligidan bilishimiz mumkin boʻladi. Bizda ham “Raqamli Oʻzbekiston – 2030” dasturiga koʻra 2030 yilga qadar AKT ga asoslangan raqamli iqtisodiyot ulushini YaIM tarkibida 10% ga (hozirda 2%) koʻtarish kelajakdagi strategik vazifalarimizdan biri etib belgilandi. Xalqaro axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlantirish indeksi boʻyicha Oʻzbekiston 170 mamlakat orasidan, 103-oʻrinni egallab turibdi. Bu hali bu sohada qilinishi lozim boʻlgan ishlarimiz bisyorligidan dalolat beradi. Lekin internet foydalanuvchilari aholi soniga nisbati boʻyicha boshqa MDH davlatlari ichida Oʻzbekiston 52% natijasi bilan yuqoriroq pogʻonada kelayotganini koʻrishimiz mumkin. Soʻnggi oʻn yilliklarda texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilishda keskin oʻzgarishlar yuz berdi, bu esa iqtisodiy munosabatlar va umuman jamiyatning holatida jiddiy oʻzgarishlarga olib keldi. McKinsey [5] global institutining prognozlariga koʻra, global sanoatning raqamli texnologiyalar platformasiga toʻliq oʻtishi taxminan 100 yilni oladi. 2025 yilga kelib, sanoat Internetining global iqtisodiyotga ulushi global YaIMning 11 foizini tashkil qilishi mumkin. 2025 yilga kelib Internetning tarqalishini pessimistik va optimistik bashorat qilish natijasida YaIMning oʻrtacha yillik oʻsishi 3,9 dan 11,1 trln. AQSh dollarigacha oʻzgarishi mumkin. Bundan tashqari, OECDga a’zo mamlakatlarning raqamli sanoatdagi ishtiroki natijasida dunyo YaIM oʻsishi ulushi 60% dan koʻproqni tashkil qilishi kutilmoqda, rivojlanayotgan davlatlar (Xitoy, Hindiston, BRICSning boshqa mamlakatlari) - qariyb 40%). Shunday qilib, OECD mamlakatlarida YaIMda sanoatning ulushi 2025 yilga kelib yalpi ichki mahsulotning 20 foizini tashkil qilishi kerak (hozirgi Yevropa Ittifoqida 15% va AQShda 12%). Shunga koʻra, Jahon iqtisodiy forumining hisob-kitoblariga koʻra, raqamlashtirish kelgusi oʻn yil ichida biznes va jamiyat uchun ulkan imkoniyatlarni yaratadi va kelgusi 10 yil ichida (2025 yilgacha) global iqtisodiyotga qoʻshimcha 30 trillion dollar daromad keltirishi mumkin. Tadqiqot natijalariga koʻra, 2022 yilga kelib global YaIMning chorak qismi raqamli sohada boʻlishi tahmin qilinmoqda. Bunday oʻzgarishlar, globalizatsiya va mamlakatarning bir-birini siyosatiga integratsiyasini kuchaytirish uchun keng imkoniyat ochib, boshqa iqtisodiy-ijtimoiy samaralarga sharoit yaratsa, boshqa tomondan insoniyat, hali duch kelmagan risklarga duch kelishi mumkin. Toʻrtinchi sanoat inqilobi konsepsiyasining asoschisi Klaus Shvabning ta’kidlashicha, “Roʻy berayotgan oʻzgarishlarning mohiyati shunchalik muhimki, jahon tarixi bunday - katta imkoniyatlar va potentsial xavf-xatarlarni davrni hali bilmagan”. Buning sababi, L.A.Chaldaeva va A.A.Kilyachkov, quyidagicha: “Raqamli iqtisodiyot joriy etish va rivojlanishning birinchi bosqichida hal qilinadiganidan koʻraCURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONSInternational scientific - practical conference27-28 April, 2022| Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz718koʻproq muammolarni keltirib chiqaradi. Biroq, undan qochib qutulib boʻlmaydi, aks holda intellektual va texnologik taraqqiyot mukammallikka oʻtish uchun yoʻl qoʻymaydi. Shuning uchun risklarni oldindan bilish kerak, ular uchun tayyorlanish, minimallashtirish va iloji boʻlsa oldini olish kerak.” – degan fikrlarni bildirishgan. Quyidagi jadvalda, sanoat 4.0 konsepsiyasi va raqamli iqtisodiyotga oʻtishda duch kelinishi mumkin boʻlga ehtimoliy imkoniyatlar va risklarni keldirdik.
2-jadval. Raqamli texnologiyalar oʻz navbatida yutuqli va riskli tomonlari.
Aynan yangilik, yangi imkoniyatlar bilan bir qatorda yangi risklarni keltirib chiqaradi. Chunki, yangilik bu mavhumlikning bir ko‘rinishidir. Shu o‘rinda, Innovatsiya riski haqida gap ketganda, Muallif Ron Adnerning "Keng obyektiv" kitobiga nazar tashlasak, uning aytilishicha, bu riskning kelib chiqish sababi innovatsiyaning o‘zi emas. Unga ko‘ra, ko‘pgina kompaniyalar ikkita muhim riskni e’tibordan chetda qoldirishligi sabab bo‘lar ekan. Birinchisi – “birgalikdagi innovatsiya riski” yoki sizning innovatsiyalaringiz boshqalarning innovatsiyalariga bog‘liqligini tushunmaslik. 3G telefonlarining rivojlanishini ko‘rib chiqing. 2000-yillarning boshlarida Nokia birinchi 3G telefonini ishlab chiqardi, bu yuqori tezlikdagi ma’lumotlarni uzatishni, video oqimini va biz kutgan barcha qo‘ng‘iroq va hushtaklarni va’da qildi. Ammo kontent provayderlari va ma’lumotlar tarmoqlari tayyor emas edi va telefon qimmat 3G qog‘ozga aylandi. “Qabul qilish zanjiri xavfi” dan kelib chiqadigan yana bir nuqta, boshqa hamkorlar ham sizning innovatsiyalaringizni oxirgi foydalanuvchiga yetkazishidan oldin qabul qilishlari kerakligini anglay olmaydilar. Raqamli kinoteatr rejissyorlar uchun pulni tejaydigan va kino tomoshabinlari uchun tomosha qilish tajribasini yaxshilaydigan ajoyib g‘oya bo‘lishi mumkin, ammo agar kinoteatr egalari qimmat raqamli projektorlarni sotib olishmasa, film hech qachon tomoshabinlarga yetib bormaydi.
Ular sizning muvaffaqiyatingizga yordam beradigan faqat siz boshqaradigan tarkibiy qismlarni emas, balki barcha tarkibiy qismlarni ko‘rish uchun keng optika bilan innovatsioningizning ekotizimiga qarashligi asosiy mufaqqiyat kaliti bo‘lishi mumkin. Aynan ushbu strategiya garchi Sony ikki yil oldin bozorga chiqqan bo‘lsada, Amazon Kindle-ni yanada muvaffaqiyatli qildi. Amazon, apparat muammoning faqat bir qismi ekanligini tushundi; kompaniya shuningdek nashriyotlarni tarkibni taqdim etish va iste’molchilarga uni sotib olishning oson yo‘li bilan ta’minlash uchun jalb qilishi kerak edi. G‘oliblarni yutqazuvchilardan ajratadigan aynan mana shu kengroq ko‘rinish. Chunki, Adner ta’kidlaganidek: "Siz ko‘rmaydigan narsa sizni o‘ldirishi mumkin." Demak, yangi Sanoat 4.0 konsepsiyasiga asosan, barcha xodisa va voqeyliklar o‘zaro bog‘liq va mustaqil ravishda harakatiga asoslanishi, uning murakkabligini keltirib chiqaradi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni keltirishimiz mumkinki, birinchidan, raqamli iqtisodiyot foydalilik tomonlari uning salbiy tomonlaridan ustunlikka egadir. Mamlakatimizga joriy qilish, oldimizda turgan koʻp muammolarni bartaraf etishi bilan muhimdir. Bunda eng asosiy vazifa sifatida biznes kompaniyalar bilan davlatning aloqasini mustahkamlash joiz boʻladi. Chunki koʻzda tutilayotgan risklar yuz berganda, kompaniyalar qonun bilan mustahkamlangan manfaatlari xavfsizligiga ishonishlari lozim. Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot orqali vujudga kelishi mumkin boʻlgan moliyaviy yoqotishlarni koʻzda tutishimiz, reja tuzayotganda uni hisobga olishimiz darkor. Ayniqsa, hozirgi sharoitda faoliyatimizni masofaviy tashkil etayotgan bir paytda kiber-risklar, innovatsiyalar riski va malakali kadrlar yetishmovchiligi kabi muammolarning yechimini topishi kun tartibidan joy olishi muhimdir. Uchinchidan, kadrlarning moliyaviy savodhonligini oshirishda ayniqsa moliyaviy risklarni alohida ta’kidlash oʻrinlidir, muammoni oldindan seza bilgan va rejalashtirayotganda riskni neytrallashtirish boʻyicha chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqqan har bir mutahassis riskli vaziyatdan maksimal foyda bilan chiqishi mumkin boʻladi. Chunki, “Xar bir hodim-risk menejer” shiori ostida ishlansa muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. K. Schwab. (2017) The 4 Industrial Revolution: what it means, how to respond. Всемирный экономический форум. 91-93 route de la CapiteCH - 1223 Cologny, Geneva, Switzerland. https://www.weforum.org/about/the-fourth-industrial-revolution-by-klaus-schwab
2. 2020-yil – Ilm-maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili, deb eʼlon qilindi. 24.01.2020. https://president.uz/oz/lists/view/3315
3. Rifkin, J. (2011). The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is TransformingEnergy, the Economy, and the World. New York, NY: Palgrave Macmillan. 304 pp. ISBN 13-9780230115217 (hardcover).
4. Гулин, К. А. Стратегические подходы к развитию научно-технического потенциала территории [Текст] / К. А. Гулин, А. П. Ермолов // Проблемы развития территории. – 2016. – No 1. – C. 7–14.
5. Чалдаева Л. А., Килячков А. А., Дыдыкин А. В. Остаточные риски: описание и методы снижения // Финансы и кредит. 2009. No 28 (364).
6. R.B. Adner. The Wide Lens Book Review: A New Strategy for Innovation.Portfolio/Penguin:2012, ISBN 980670921683
|
