Sport psixologiyasining predmeti va vazifalari
Reja:
1.Sport psixologiyasi psixologiya fanining maxsus amaliy sohasi ekanligi.
2.Sport psixologiyasining vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti.
3.Jismoniy tarbiya institutlarida sport psixologiyasining ixtisoslashtiruvchi fan sifatida tutgan o’rni va ahamiyati.
4.Sport psixologiyasining vazifalari.
«Sport psixologiyasi» jismoniy mashq va musobaqalar sharoitida sportchi psixologik faoliyati qonuniyatlarining mexanizmini o‘rganadigan fandir. Bu fan boshqa psixologiya sohalari bilan chambarchas bog’liqdir. Chunonchi, «Sport psixologiyasi» fani sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan olimlar umumiy psixologiya, pedagogika, tibbiyot, ijtimoiy psixologiya, jismoniy madaniyat nazariyasi asoslari kabi sohalarda erishilgan nazariy bilimlar va amaliy tajribalarga tayanib ilmiy izlanishlar olib boradilar. Bu fan sportchilarning sportda yuqori natijalarga erishishlari yo‘lida xizmat qiladi. Kishilarning sport faoliyati uning boshqa faoliyat turlaridan farq qiladi. Sport faoliyatining asosini jismoniy madaniyat mashg’ulotlari va sport musobaqalari tashkil etadi. Shuning uchun ham «Sport psixologiyasi» fanining asosiy vazifalaridan biri sportchilarni sport musobaqalarida qatnashishga tayyorlashdan iborat. Bu tayyorgarlik jarayoni sportchilardagi maxsus jismoniy sifatlarni, ko‘nikmalarni, qobiliyatlarni shakllantirish, bilimlarini o‘stirish, jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengish kabilarda paydo bo‘ladigan jismoniy va ruhiy tayyorgarlik uslublarini yanada takomillashtirishni talab qiladi. Shuningdek, «Sport psixologiyasi» fani sportchilarga o‘z komanda a’zolari bilan o‘zaro to‘g’ri munosabatlar o‘rnatish yo‘llarini ko‘rsatadi; sportchining jismoniy, ruhiy, taktik, texnik tayyorgarligini ham o‘rganadi. «Sport psixologiyasi» fani har bir sport turini (masalan, futbol psixologiyasi, suzish psixologiyasi, otish psixologiyasi, musobaqa faoliyatining psixologiyasi) alohida o‘rganadi.
«Sport psixologiyasi» fani 60-yillarning oxiriga kelib rivojlana boshladi. Sobiq ittifoq davrida mazkur fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlari va ilmiy-tadqiqot ishlari Rossiya olimlari tomonidan yozilar va boshqa respublika olimlari o‘z ona tiliga tarjima qilib o‘rganar edi. O‘zbekistonda hozirgi kungacha o‘zbek tilida «Sport psixologiyasi» fani bo‘yicha birorta ham darslik yoki o‘quv qo‘llanma yozilgan emas.
«Sport psixologiyasi» fani paydo bo‘lishining birinchi bosqichida asosan jismoniy mashq bilan shug’ullangan kishilarning ruhiy jarayoniga ta’sir masalalari (aqliy, irodaviy) o‘rganilgan bo‘lsa, asta-sekin sportchining boshqa xususiyatlariga ta’sir etishi, masalan, sport harakat malakalari, hissiy-irodaviylik sifatlari, sportchining startdan oldingi ruhiy holati, malakalarni avtomatlashish shakllari kabilar ham o‘rganila boshlandi. Ikkinchi bosqichda «Sport psixologiyasi» fan sifatida pedagogik faoliyat jarayonlarida qo‘llanila boshlandi: sportchilarning bilish jarayonlari psixologiyasini shakllantirdi; sportchilarning irodaviy sifatlarini tarbiyalash, musobaqaga psixologik jihatdan tayyorlash mexanizmlarini ishlab chiqdi. Natijada, sport psixodiagnostika sohalari paydo bo‘ldi. Bu bosqichda ko‘plab dissertatsiya ishlari bajarildi, ya’ni muhim ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi, sportchilarni umumiy psixologik tayyorlash masalalari ishlab chiqildi. Sportchilarning texnik, jismoniy, ruhiy va taktik tayyorgarligini; sportchi shaxsini tarbiyalash, sportchilar jamoasini takomillashtirish masalalarini hal qilishga erishdi. Hozirgi kunda «Sport psixologiyasi» fani sportchilarning amaliy faoliyati qirralarini yangi shakl, vosita va uslublar vositasida o‘rganuvchi fan sifatida sportchilar faoliyatini ilmiy asosda boshqarish ishlarini to‘g’ri tashkil etish, sportchilarga yangi nazariy bilimlar berish, ularning shaxsiy muammolarini yechish uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadigan fanga aylandi.
«Sport psixologiyasi» fani sportning barcha turlarini qamrab oladi. Bu fan sport musobaqasi davrida sportchilarda namoyon bo‘ladigan jismoniy va psixologik mahoratni yanada shakllantirish, tarbiyalash qonuniyatlarini o‘rganadi hamda sport mashg’ulotlarini sifatli tashkil etish uslublarini ishlab chiqadi. «Sport psixologiyasi» fani sportda paydo bo‘ladigan muammoli vaziyatlarning yechimini topish uchun quyidagi vazifalarni to‘g’ri hal etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi:
I. Sport faoliyatining sportchilar ruhiyatiga ta’sirini o‘rganish:
a) sport musobaqasi jarayonini psixologik jihatdan tahlil qilish (sport turlarini alohida va umumiy tahlil qilish);
b) sport mashg’uloti va musobaqasining sportchi xarakteriga ta’sirini o‘rganish;
v) sportchilarning axloqiy va irodaviy sifatlarini o‘rganish;
g) sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik tahlil qilish;
d) jamoada sportchilarning o‘zaro munosabatlari va tashkilotchilik qobili- yatlarini tajriba yordamida shakllantirish.
II. Sport mashg’ulotini sifatli tashkil qilish maqsadida maxsus psixologik ko‘rsatmalar ishlab chiqish va joriy etish:
a) sport mashg’uloti jarayonini sifatli tashkil qilish uchun sport anjomlari bilan ta’minlash;
b) sportchi organizmining yuqori darajada ishchanligi va ruhiy faolligini o‘stirish yo‘llarini topish;
v) sportning alohida turlari uchun yangi psixologik uslublardan foyda-lanish. Masalan, psixodiagnostika uslubi yordamida sportchining ijtimoiy va oilaviy sharoiti, muhiti, bilish jarayonlari psixologiyasi, sport qobiliyatlari kabilar o‘rganiladi.
III. Sportchining musobaqadan oldingi tayyorgarlik holatining psixologik xususiyatlarini o‘rganish. Sportchi yil davomida musobaqalarga yuqori darajada tayyorgarlik ishlarini olib borsa, yillik yuklama (mashg’ulot)larni ilmiy asosda rejalashtirsa, u musobaqada faol ishtirok qiladi va yuqori ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritishga erishdi. Sportchining musobaqadan oldingi tayyorgarlik holatining quyidagi psixologik jihatlariga alohida e’tibor berish kerak: a) yuqori darajada ishchanlikni vujudga keltirish va chidamlilikni o‘stirish uslublaridan foydalanish; b) sportchining musobaqadan oldingi va musobaqa jarayonidagi ruhiy holatini o‘rganish; v) sportchilarning noqulay ruhiy holatdan chiqib ketish yo‘llarini izlab topish; g) sportchilarni psixologik tayyorgarlik va chiniqish uslublaridan foydalanishga o‘rgatish.
IV. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish maqsadida psixologik muhit va shart-sharoitlarni vujudga keltirish. Agar sport faoliyati insonparvarlashtirilsa, sportchilar orasida tan jarohati olish kamayadi; ruhiy toliqish, zo‘riqish va har xil kasalliklarga chalinishning oldi olinadi. Bu esa, o‘z navbatida, sportchilarning garmonik rivojlanishi uchun yordam beradi. Bunday masalalarni to‘g’ri hal qilishda sportchilar hayotida ozodalik va gigiyenik ishlarni oqilona tashkil qilish yaxshi natijalar beradi. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish masalalarini ijobiy va to‘g’ri hal qilish uchun «Sport psixologiyasi» fani quyidagi vositalardan foydalanishni tavsiya qiladi: a) sport faoliyatining ichki tomonlari va sport jamoasi a’zolarining o‘zaro munosabatlari qonuniyatlarini o‘rganish; b) sport faoliyati motivlarining tuzilish qonuniyatlarini o‘rganish; v) sportchi faoliyati ruhiy holatining individual psixologik xususiyatlarini o‘rganish.
V. Sport jamoasidagi o‘zaro ijtimoiy-psixologik munosabatlar jarayonini, sport guruhlarini boshqarishni va guruh sportchilarining boshqaruvchilik qobiliyatlarini shakllantirish: a) sport komandasi va guruhlardagi ichki mexanizmlarning qonuniyatlarini o‘rganish, boshqarish uslublarini ishlab chiqish; b) sport komandalaridagi liderlik masalalari va ularning o‘zaro munosabatlarini o‘rganish; v) sportchining xulq-atvorini, qiziqishlarini va ijtimoiy psixologik motivlarini o‘rganish; g) sportchining musobaqalarda muvaffaqiyatli qatnashishini ta’minlash uchun murabbiy va boshqa shaxslarning unda ta’sirini o‘rganish.
VI. Sport faoliyatining g’oyaviyligi. Sportchi birorta jamoa yoki komandaning a’zosi hisoblanib, jahon birinchiligi va olimpiada o‘yinlarida o‘z davlati fuqarosi sifatida qatnashadi. Shuning uchun sportchining quyidagi g’oyaviy, ma’naviy va axloqiy sifatlarini tarbiyalash jarayonini yanada takomillashtirish lozim: a) sportchining jismoniy va psixologik jihatdan tayyorlashda tarbiyaviy vazifalarni to‘g’ri hal etish; b) sportchi xarakterining barqaror sifatlarini tarbiyalash; v) O‘zbekiston sportchilarining jahon va olimpiada musobaqalarida faol ishtirok qilishi uchun tegishli shart-sharoitlar yaratib berish.
Sportchi sport faoliyatida ob’yekt va sub’yekt sifatida qatnashadi. Masalan, komanda, murabbiy, rahbar, shifokor va boshqa tarbiya beradigan kishilarga nisbatan sportchi ob’yekt hisoblanadi. Ammo sportchining o‘ziga-o‘zi ongli munosabatda bo‘lishi sub’yekt vazifasini bajaradi. Bularning barchasi uning sportdagi mahoratini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Sport faoliyati ikki guruhdan tashkil topgan bo‘ladi: 1) sport mashqlari; 2) sport musobaqalari. Musobaqa sport faoliyatining asosiy tomonini tashkil qiladi.
VII. Sport faoliyatining motivlari. Motiv psixologik tushuncha bo‘lib, inson ichki sifatlarining aniq bir faoliyat turiga nisbatan uyg’onishidir. Motivlar har xil bo‘ladi: 1) sport musobaqalarining faoliyat motivlari; 2) axloqiylik, intizomlilik motivlari (burch, vatanparvarlik); 3) ishontirish motivlari; 4) sportchining raqibiga munosabat motivlari; 5) murabbiy va tomoshabinlarga bo‘lgan motivlar; 6) musobaqalashish motivlari; 7) tozalik motivlari; 8) maqtash, rag’batlantirish motivlari kabilar. Masalan, inson nimalarni xohlaydi, nimalarga qodir, nimalarga intiladi, qanday kishi, nima uchun bu ishni bajaradi, o‘quvchi nima uchun sport bilan shug’ullanadi. Motivlarning faolligi, yo‘nalishi sportchining to‘siqlarni yengib o‘tishida namoyon bo‘ladi. Bular faqat sportchining irodaviy faolligi yordamida bajariladi.
Hozirgi davrda «Sport psixologiyasi» fani sportchilar va murabbiylarga sport faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun zarur bo‘lgan fanlar qatoridan mustahkam o‘rin oldi. XIX asrning oxirlarida Amerikada murabbiylar tayyorlash maktablari ochildi, jismoniy madaniyat darslari fakultativ tarzida tashkil etildi, “Biomexanika” va “Harakat fiziologiyasi” fanlari bo‘yicha maxsus kurslar o‘tildi. 50-yillarning oxirlariga kelib, sport psixologiyasi sport amaliyotida qo‘llanila boshlandi, jismoniy madaniyat rejasi va dasturlariga kiritildi. 60-yillarning boshlariga kelib, «Sport psixologiyasi» faniga bo‘lgan qiziqish o‘sdi. Jahon miqyosida sport bo‘yicha yangi axborotlarning paydo bo‘lishi natijasida «Sport psixologiyasi» fani tez rivojlandi: darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy kitoblar ingliz va rus tillarida chop etila boshlanganligi bois, sport sohasida ilmiy tadqiqot ishlari yo‘lga qo‘yildi.
AQSHda sport psixologiyasi mutaxassislaridan Frenklin Xenri va Artur Sleyter Xemmellar mazkur fan bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qildilar, ilmiy tajribalar olib bordilar, maxsus dasturlar ishlab chiqdilar. Angliya, Italiya, Yaponiya mutaxassislari bilan yaqindan aloqa o‘rnatildi. 60-yillarda Amerikada «Sport psixologiyasi» fani bo‘yicha olimlar yetarli bo‘lmaganligi sababli, nazariy bilimlar yetishmasdi. Shu tufayli ilmiy izlanishlarning ko‘pchiligi sport harakati malakalarini takomillashtirishga qaratilgan edi. Asta-sekin mutaxassis olimlar sportchilarda musobaqadan oldin va musobaqa paytida paydo bo‘ladigan emotsional holatlar bilan bog’liq vaziyat, harakat va holatlarni ham ilmiy tatbiq etishga kirishdilar.
So‘nggi yillarda «Sport psixologiyasi» fani mutaxassislari sportning barcha turlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. Sport mashg’uloti va musobaqadan tashqari, sport musobaqasi davrida tomoshabinlarning, sportchilar qarindosh-urug’lari va do‘stlarining sportchi ruhiyatiga ta’siri o‘rganila boshlandi.
«Sport psixologiyasi» fanining muhim vazifalaridan yana biri murabbiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash bilan birga, sportchilarni sport faoliyatiga psixologik jihatdan tayyorlashdan iboratdir. Ba’zan «Murabbiy psixolog bo‘la oladimi?», «Murabbiy sportning ijtimoiyligini, sportchining jismoniy qobiliyati yoki komandadagi o‘zaro munosabatlarning psixologik xususiyatlarini biladimi?» kabi savollar tug’iladi. Bu savollarga aniq javob berish juda qiyin. Masalan, murabbiyning 7 va 8 yoshdagi bolalar bilan olib boradigan ishlari hamda yuqori malakali sportchilar bilan ishlashi o‘rtasida farq katta. Sport faoliyatida murabbiyning asosiy maqsadi shogirdining g’alaba qilishiga erishishdir.
Murabbiy o‘zining pedagogik faoliyatida ijtimoiy fanlarni yaxshi bilsa, sportchilar bilan ishlashda ijobiy natijalarga erishadi. Agar murabbiy ijtimoiy fanlarni va «Sport psixologiyasi» fanini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lsa, sport jarayonida ilmiy tajribalar o‘tkazish bilan shug’ullansa, test orqali ma’lum bo‘lmagan ma’lumotlarni topishga erishadi. Murabbiy sportchilarga klinik yordam berishni o‘rgansa, sportchilarning o‘y-xayollari his-tuyg’ulari va kechinmalari bo‘yicha suhbatlar o‘tkazib borsa, sport jarayonini to‘g’ri tahlil qila bilsa, sportchilar haqida ko‘proq ma’lumot to‘plashga, sport faoliyati jarayonida ulardan oqilona foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Komandada «Sport psixologiyasi» fanining asosiy vazifasi: a) sportchilar bilan ularda musobaqadan oldin va musobaqa jarayonida paydo bo‘ladigan emotsional bezovtalanish, tashvishlanish to‘g’risida suhbatlar olib borish hamda maslahatlar berish; b) sportchiga vahimaga berilmasdan musobaqada g’alaba qilish yo‘l-yo‘riqlarini ko‘rsatish. Masalan, sportning quroldan va kamondan nishonga otish turlarida kuchli hayajonlanish kuzatiladi. Musobaqa qancha uzoq davom etsa, sportchidagi hayajonlanish ortib boraveradi. Sport turlarining xarakterli tomoni shundan iboratki, raqibning yuqori ko‘rsatkichlari ham sportchidagi hayajonlanishni kuchaytiradi. Sportchining o‘z natijalarini boshqa bir sportchi g’alabasiga taqqoslashi ham hissiyotni, hayajonlanishni oshirib yuboradi. Shuning uchun tez hayajonlanadigan, vahimaga beriladigan sportchilarning bu sport turlarida yuqori muvaffaqiyatlarga erishishi juda qiyin bo‘ladi. Sportning figurali uchish va badiiy gimnastika turlarida har bir harakat jonli va artistik mahorat bilan bajarilishi talab etiladi. Bu sport turlarida sportchi musobaqaga yaxshi tayyorlangan bo‘lsa, katta kuchlanish orqali bajariladigan har bir harakat aniq, ifodali bajariladi; sportchining ruhiy hayajonlanish darajasi harakat boshlanishidan tamom bo‘lguniga qadar undagi emotsional to‘lqinlanish bilan bir xil kechadi. Harakatni kuch bilan bajaradigan og’ir atletika, yadro va diska uloqtirishda sportchidan chidamlilik talab qilinadi. Sportning chopish, suzish, uzoq masofaga yugurish kabi turlarida musobaqaning oxirida hayajonlanishning pasayishi kuzatiladi.
Sportchining qanday kuch bilan emotsional reaksiya qilishiga qarab, undagi ayni bir xil kuch bilan ta’sir qiluvchi taassurotlar va ichki taassurotlar haqida xulosa chiqaramiz. Bu xususiyatlarning yorqin namoyon bo‘lishi emotsionallik va ta’sirlanuvchanlikdir. Biz sportchining sport faoliyati jarayonida qay darajadagi faollik bilan tashqi olamga, jumladan, tomoshabinlar, raqibi, aqliy faoliyat turlari, kabilarga ta’siri, shuningdek, sport musobaqasi davrida maqsadni amalga oshirishda tashqi hamda ichki qarshiliklarni qanday faollik bilan yengishiga qarab xulosa chiqaramiz. Bu haqda xulosa chiqarishda sportchining faoliyati ko‘p jihatdan nimaga bog’liqligi, ya’ni tasodifiy hodisalar, maqsadlar, niyatlar, intilishlar yoki uning kayfiyatiga qarab ish olib borishimiz taqozo etiladi.
Sportchi xarakterining qat’iy izchilligi, silliqligi va unga qarama-qarshi sifat hisoblangan qotib qolganlik yoki xarakterining o‘zgaruvchanligi, tashqi taassurotlarga qanchalik osonlik va tezkorlik bilan muvofiqlashishi kabi jihatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Xarakteri qat’iy, izchil, silliq yoki moslashuvchan, aksincha, xatti-harakatlari sust yoki o‘ta og’ir, qoloq, yangi sharoitlarga turlicha moslashadigan kishilar bilan til topishishi turlicha bo‘lgan; vazmin va yuvoshligi, affektga moyilligi yoki bosiqligi, diqqatining barqarorligi jihatdan keskin farq qiladigan sportchilarning har biri g’alabaga o‘z yo‘li bilan boradi. Komandada hech qachon bir xil xarakterli sportchilar bo‘lmaydi. Birgalikda o‘tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida ularning xarakter sifatlari o‘zaro ta’sir natijasida boyib borishi mumkin, biroq har qanday sharoitda ham hech kim birovning eng yaxshi sifatlarini to‘la takrorlay olmaydi. Har xil fazilatlarni o‘zida to‘la ma’noda birlashtira oladigan sportchi haqida orzu qilish mumkin. Masalan, bir sportchi hal qiluvchi daqiqalarda barcha kuchlarini mahorat bilan safarbar qila biladi; ikkinchisi dadil, uchinchisi g’alabaga chanqoq, to‘rtinchisi vazmin, beshinchisi qat’iyatli, oltinchisi yumshoq, biri jozibali, boshqasi ochiq va kuchli bo‘ladi. Shunga qaramay, har bir faoliyat turi ruhiy jarayonlar dinamikasiga ma’lum talabalarni qo‘yadi. Sport komandasidagi intizom sportchidan o‘z hissiyotlarini va xohishlarini boshqara bilishni talab qiladi. Baydarka qayig’ini eshkak bilan haydash muvozanatning har qanday buzilishiga nisbatan sportchidan o‘z vaqtida zudlik bilan chora topa bilishni talab etadi. Bu talablarni ixtiyoriy ravishda o‘zgartirish mumkin emas, chunki ular ob’yektiv sabablarga, ya’ni faoliyat mazmuniga bog’liqdir.
Barqaror va o‘zgarmas xarakterga ega bo‘lgan sportchi har qanday sharoitda ham o‘z sport faoliyatining yo‘nalishini ma’lum kasb talablariga, ma’lum sport turi va murabbiyning talablariga moslashtira oladi. Buning mumkin bo‘lgan yo‘llaridan yana biri shuki, sportchi o‘zining xarakteriga mos keladigan sport turini tanlay bilishi kerak. Jismoniy tarbiya va sog’lomlashtirish tadbirlari yordamida sportchining ishchanligini oshirish mumkin. Biroq tashqi hayot sharoitlari va tarbiyaga bog’liq holda xarakterning hamma xususiyatlarini o‘zgartirib bo‘lmaydi.
Qandaydir bir professional sport faoliyatidagi aynan bir vazifa va talablar har xil usullar va yo‘llar bilan bir xil muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin. Biz sportchining individual uslubi deganda, mazkur sportchi uchun xarakterli, jozibali va muvaffaqiyatli natijaga erishishida maqsadga muvofiq bo‘lgan harakatlar usuli va yo‘lining o‘ziga xos alohida xususiyatlarini tushunamiz.
Individual uslubning tarkib topish shartlaridan biri sportchining xarakter- xususiyatlarini hisobga olishdir. Sportchi o‘z xarakteriga ko‘p jihatdan mos keladigan harakatli bajarish usullari va yo‘llarini tanlaydi. Xarakterga eng mos keladigan harakatli usullar va yo‘llar ko‘pincha ixtiyorsiz va behuda javob berish formulalariga hamda harakat xususiyatlariga bog’liq bo‘ladi. Masalan, muvozanatsiz xolerik taqiqlangan harakatni ushlab qolish uchun sangvinikka qaraganda ancha ko‘p marta mutlaqo beixtiyor va behuda qarama-qarshi harakatlarni bajaradi. Bunday ixtiyorsiz va behuda ta’sir qilish shakllarining yig’indisidan individual uslubni xarakterlaydigan to‘la ongli qo‘llanadigan rejali va maqsadga muvofiq usullar va harakatlar tizimi tarkib topadi.
Sportchi individual uslubining paydo bo‘lishida eng muhim shartlardan biri uning bajarayotgan sport mashg’ulotiga, ishiga ongli, ijobiy munosabatda bo‘lishidir. Agar sportchi eng yaxshi natijalarni qo‘lga kiritishga yordam beruvchi eng qulay usullarni qidirsa va buning uchun uzluksiz ravishda tanlangan mashqlar ustida ishlasa, unda individual uslub yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun individual uslub mohir sportchilarda juda aniq namoyon bo‘ladi. Demak, individual uslub sportchida o‘z-o‘zidan, stixiyali ravishda paydo bo‘lmaydi, balki u ta’lim va tarbiya jarayonida tarkib topadi.
Jismoniy madaniyat psixologiyasi asoslarini bilish har bir jismoniy madaniyat o‘qituvchisi uchun juda zarurdir. Jismoniy madaniyat psixologiyasi bo‘yicha o‘rganiladigan mavzular quyidagilardan iborat deb o‘ylaymiz: «Jismoniy madaniyat faoliyatiga psixologik xarakteristika», «Psixik faollik bo‘yicha o‘zbek olimlarining qarashlari», «Tana va psixika», «Jismoniy madaniyatning boshqa fanlar bilan aloqasi», «Ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslari» kabilar. Shuningdek, bu masalalar doirasiga professional faoliyat jarayonida va turmushda ixtisoslanish; malaka oshirish va ijtimoiy hayotning har bir bo‘g’inidagi jismoniy madaniyat hamda sohaning barcha bo‘g’inlaridagi xodimlarning o‘zaro munosabatlar psixologiyasi ham kiradi.
Jismoniy madaniyat psixologiyasi quyidagilarni o‘rganadi: 1) har tomonlama kamol topgan shaxsning sog’ligini mustahkamlash; 2) yoshlarni ona-Vatanni himoya qilishga tayyorlash hamda O‘zbekiston fuqarolarini jismoniy madaniyat va sport bilan shug’ullanishga odatlantirish; 3) sport musobaqasiga ishtirok etish majburiy bo‘lmasdan, jismoniy madaniyat darsini shaxsni jismoniy va ruhiy rivojlantiruvchi omil sifatida qarash; 4) jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilarda yuqori darajada jismoniy va psixologik kuchlanish bilan mashq qilish odatini, ko‘nikmasini va malakalarini tarkib toptirish; 5) o‘rta va oliy ta’lim tizimida jismoniy madaniyat darsi majburiy hisoblanadi, lekin ommaviy sport bilan har bir odam o‘z xohishi bilan shug’ullanadi.
Murabbiylar va jismoniy madaniyat o‘qituvchilari pedagogik faoliyat jarayonida psixologik tadqiqotlar o‘tkazishda «Sport psixologiyasi» fanining asosiy uslublaridan amaliy foydalanish imkoniga ega bo‘lish uchun ularni o‘zlashtirishlari zarur. Psixologik uslublar o‘quvchi va talabalarning ruhiy hayotini xolis tahlil etuvchi tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. Bunda turli-tuman uslublar, shu jumladan, psixik hodisalarni har tomonlama tadqiq va tahlil etishni ta’minlovchi boshqa fanlarning uslublaridan ham foydalanish mumkin.
Jismoniy madaniyat o‘qituvchisi uchun psixikani tadqiq etish uslublari, eng avvalo, o‘quvchi ruhiyatini samaraliroq shakllantirish maqsadida uning shaxsini, individual psixologik xususiyatlarini o‘rganish usullari sifatida qaraladi. Psixologiya fanida barcha psixik jarayonlarda protsesslar, holatlar va shaxsning individual xususiyatlari qanday uslublar yordami bilan o‘rganilgan bo‘lsa, jismoniy madaniyat psixologiyasi fanida ham xuddi o‘sha uslublardan foydalaniladi.
Sportchini ob’yektiv ravishda tekshirish jarayonida sportchi faoliyatining turli jihatlarini qadam-baqadam qayd qilib borish uning paydo bo‘lishi, kechishi, ifodalanishi to‘g’risida ishonchli material to‘plashga imkon beradi. Jumladan, turli xil muammolarning paydo bo‘lishi, uni hal qilish imkoniyatlari to‘g’risida o‘ylash (gepotiza yaratish); qiyinchiliklardan chekinmasdan maqsadga erishish yo‘llari va usullarini tanlash; jahon birinchiligi va olimpiada o‘yinlarida ishtirok etish rejalarini tuzish; sportchilarni o‘rganishda kuzatish, suhbat, tajriba o‘tkazish, sportchi faoliyat mahsulini tahlil qilish, test kabi uslublar keng ko‘lamda qo‘llaniladi. sportchini chuqurroq, ob’yektiv ravishda tadqiq etish uchun navbati bilan quyidagi uslublardan foydalanish mumkin:
|
