Tanqidiy fikrlashni shakllantirishda zamonaviy o’qitish
texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati
Maxbuba Sattorovna Shamsiyeva
Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
ta’lim jarayonida tanqidiy fikrlash
texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati yoritib berilgan. Shu bilan bir qatorda
ushbu pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari misollar yordamida ilmiy
jihatdan izohlangan.
Kalit so‘zlar: tanqidiy fikrlash, texnologiya, pedagogik texnologiya, ta’lim
jarayoni, qobiliyat, ma’lumot
The importance of using modern teaching technologies in the
formation of critical thinking
Makhbuba Sattorovna Shamsiyeva
Bukhara State University
Abstract: This article highlights the importance of using critical thinking
technologies in the educational process. In addition, the specific features of this
pedagogical technology are scientifically explained with the help of examples.
Keywords: critical thinking, technology, pedagogical technology, educational
process, ability, information
Ta’lim va tarbiya siyosati ayni vaqtda yangi ijtimoiy tartibni talab qilmoqda.
Hozirgi vaqtda jamiyatimiz, tezda qayta quradigan va g‘oyalarni yaratish orqali qiyin
vaziyatdan chiqish yo‘lini topadigan shaxslarni talab qilmoqda. Zamonaviy ta’limda
ro‘y berayotgan chuqur o‘zgarishlar ta’lim va tarbiyaning yangi texnologiyalaridan
foydalanishni ustuvor vazifa sifatida qo‘ymoqda. O‘qituvchilar, ularning fikricha,
o‘quv jarayonini qurish va loyihalash uchun eng maqbul bo‘lgan o‘qitish usullari va
texnologiyalarini tanlash imkoniyatiga ega. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish
texnologiyasining maqsadi o‘quvchilarning nafaqat o‘qishda, balki keyingi hayotida
ham zarur bo‘lgan aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishdir (aniq qaror qabul qilish,
ma'lumotlar bilan ishlash, hodisalarning turli tomonlarini tahlil qilish qobiliyati), va
hokazo. Talabalarda tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda Oliy ta’lim
professor-o‘qituvchilarining
ta’lim
texnologiyalaridan
foydalanib
darslarni
tashkillashtirishga hamda ularda mustaqil ta’lim olishlari uchun qulay shart-sharoitlar
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
April 2023 / Volume 4 Issue 4
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
843
yaratishga bog‘liq hisoblanadi. Bugungi kun pedagoglarimiz hamda ota-onalarimizdan
yoshlarning ta’lim-tarbiyasiga alohida e’tibor beribgina qolmay balki ular bilan
ko’proq suhbatlashish hamda shu bilan bir qatorda yoshlarimizni tanqidiy fikrlashga
undash kerakligini talab qilmoqda. Bu borada mamlakatimiz ta’lim-tarbiya sohasida
bir qancha islohotlar amalga oshirilyapti. Buning yaqqol misoli sifatida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 08.10.2019 yildagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g’risida” gi
PF-5847-son Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 20.02.2019 yildagi
“Prezident maktablarini tashkil etish chora-tadbirlari to ‘g’risida” gi PQ-4199-son
Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 06.11.2020 yildagi “Ta’lim-tarbiya
tizimini yanada takomollashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”gi PQ-
4884-son Qarorlari ta’lim tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish uchun
xizmat qilayotganini ko‘rishimiz mumkin.
Pеdаgоgikа fani o‘quv jаrаyonidа yuqоri nаtijаgа erishish yo‘llаrini dоimо izlаb
kеlgаn vа o‘z vоsitа, usul vа shаkllаrini hаmmа vаqt tаkоmillаshtirib kеlgаn.
Кo‘zlаngаn mаqsаdgа erishish imkоniyatini bеruvchi, qаndаydir usul yoki usullаr
mаjmuаsini tоpish ilinjidа bo‘ldi. Buning nаtijаsidа turli uslubiyotlаr pаydо
bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Pеdаgоgik tаjribа to‘plаnishi bilаn yangi,
sаmаrаlirоq uslubiyotlаr yarаtilа bоshlandi. O‘qitish аmаliyotidа, o ‘qitishning turli-
tumаn yo‘llаri, usullаri vа shаkllаri kеng qo‘llаnilmoqda. Аmmо o‘qitishdа yagоnа
sаmаrаli (intеgrаl) yondаshuvni izlаsh jаdаllik bilаn hаmоn dаvоm ettirilmоqdа.
O‘qitishni o ‘zigа хоs ishlаb chiqаrish tехnоlоgik jаrаyongа аylаntirishi mumkin
bo‘lgаn didаktik yondаshuvlаr, didаktik vоsitаlаrni izlаsh dаvоm etmоqdа.
Ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv - talabaning bilim o‘zlashtirishini
qulaylashtirish maqsadida, avvalo, o‘quv materialini (axborotni) bir-biri bilan o‘zaro
bog‘liq qismlarga,bo‘laklar (o‘quv elementlari)ga ajratishni; so‘ngra ta’limdan
Mo‘ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan o‘quv biluv faoliyatini
(harakatlarni, amallarni) ketma-ket, bosqichma-bosqich, izchil amalga oshirishni;
loyihalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni talab etadi.
Pеdаgоgik tехnоlоgiya аtаmаsi vа bu sоhаdаgi ilk ishlаnmаlаr АQSH dа XX
аsrning 50-yillаridа pаydо bo‘ldi. 15-20 yildаn so‘ng pеdаgоgik tехnоlоgiya bаrchа
rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr tа’lim sоhаsini qаmrаb оldi. So‘nggi yillаrdа pеdаgоgik
tехnоlоgiyadаn fоydаlаnish dоirаsi uzluksiz kеngаyib bоrmоqdа. Ishlаb chiqаrish usuli
vа shаrt-shаrоiti uzluksiz ravishda jаdаl o‘zgаrib bоrmoqda hamda tа’lim tizimi оldigа
yangi tаlаblаr qo‘ymoqda.
Bаyon etilgаnlar, bir tоmоndаn pеdаgоgik tехnоlоgiyaning sоdir bo‘lish
zаruriyatini tаsdiqlаsа, ikkinchi tоmоndаn u ilmiy tехnik tаrаqqiyot jаdаllаshuvining
mаhsulоti ekаnligini nаmоyish etаdi.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
April 2023 / Volume 4 Issue 4
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
844
J.Braus va D.Vund tanqidiy fikrlashni nimaga ishonish va nima qilish kerakligini
hal qilishga qaratilgan oqilona aks ettiruvchi fikrlash deb ta’riflaydi. Ularning fikriga
ko‘ra, bu aql-idrokning chiyillashi, ya’ni ularning nuqtai nazarini va boshqa fikrlarini
hisobga olgan holda qanday qilib ob’ektiv ravishda fikr yuritish va mantiqiy harakat
qilish, shuningdek, o‘zlarining noto‘g‘ri qarashlaridan voz kechish qobiliyatini aks
ettiradi. Tanqidiy fikrlash texnologiyasi XX asrning 80-yillarida Amerikada paydo
bo‘lgan. Rossiyada texnologiya 90-yillarning oxiridan beri ma’lum va boshqa nomga
ega “Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun o‘qish va yozish”. L.S.Vygotskiy
proksimal rivojlanish zonasi va o‘rganish va bolaning umumiy rivojlanishi o‘rtasidagi
uzviy bog‘liqlik haqida; K.Popper va R.Pol tanqidiy fikrlashni shakllantirish va
rivojlantirish asoslari haqida; E. Braun va I. Bek metakognitiv ta'lim haqida; fuqarolik
va huquqiy ta’lim va h.k.KM texnologiyasini ishlab chiquvchilari Kurtis Meredit,
Charlz Templ va Ginni Still ushbu nazariyalarning qoidalarini amaliyot tiliga tarjima
qilganlar, o‘z ishlarini pedagogik texnologiya darajasiga olib chiqdilar, uning
bosqichlari, uslubiy texnikasi va mezonlarini ajratib ko‘rsatdilar. Shuning uchun
ularning ishlanmalaridan juda ko‘p sonli o‘qituvchilar foydalanishlari mumkin, ular
o‘z ishlarida samarali natijalarga erishdilar. Shunday qilib, tanqidiy fikrlash alohida
mahorat emas, balki bolaning rivojlanishi va ta'lim olish jarayonida asta-sekin
shakllanadigan ko‘plab ko‘nikma va qobiliyatlar majmuasidir. Agar darslarda bolalar
passiv tinglovchilar bo‘lmasalar, lekin ular o‘rganganlarini o‘zlarining amaliy
tajribalari bilan bog‘lab, doimiy ravishda (faol ravishda ma‘lumot qidirsalar, tezroq
shakllanadi). Bundan tashqari, talabalar ma’lumotlarning ishonchliligi va
ishonchliligiga shubha qilishni, dalillar mantiqini tekshirishni, xulosa chiqarishni,
nazariy bilimlardan foydalanish uchun yangi misollar tuzishni, qarorlar qabul qilishni,
sabab va oqibatlarini o‘rganishlari kerak (bunda o‘qituvchilar ham yordam berishi
kerak). Ta’lim jarayoniga tanqidiy fikrlashni tizimli ravishda kiritish alohida fikrlash
va kognitiv faoliyat uslubini shakllantirishi kerak. Ushbu pedagogik texnologiyaning
o‘ziga xos xususiyati shundaki, o‘quv jarayonida talaba bu jarayonni o‘zi quradi, real
va aniq maqsadlarga asoslanadi, uning rivojlanish yo‘nalishini o‘zi kuzatib boradi,
yakuniy natijani belgilaydi. Boshqa tomondan, ushbu strategiyadan foydalanish
axborot bilan o‘ylangan ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bolalarga
olingan bilimlar bilan faol ishlash imkoniyatini berish uchun texnologiya mualliflari
darsni odatdagi sxema bo‘yicha qurishni taklif qilishadi: “kirish - asosiy qism –
xulosa”. Texnologiya doirasida bu bosqichlar biroz boshqacha nom va funktsiyalarni
oladi.
I bosqich. Qo‘ng‘iroq qiling. Bu talabalar uchun o‘rganilayotgan masala bo‘yicha
bilimga ega bo‘lish, ularning faoliyatini faollashtirish, keyingi ish uchun motivatsiya
berish hisoblanadi.
Ushbu bosqichning vazifalari:
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
April 2023 / Volume 4 Issue 4
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
845
- o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha mavjud bilim va g‘oyalarni yangilash va tahlil
qilish;
- unga qiziqish uyg'otish;
- o‘quvchini faollashtirish, o‘z fikrlarini o‘z so‘zlari bilan ifodalab, maqsadli fikr
yuritish imkoniyatini berish;
Qiyinchilik bosqichini amalga oshirish jarayonida talaba o‘rganilayotgan masala
bo‘yicha bilganlarini “eslab qoladi” (taxminlar qiladi), yangi materialni o‘rganishdan
oldin ma'lumotlarni tizimlashtiradi, javob olmoqchi bo‘lgan savollarni beradi.
O‘qituvchi talabalarni o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha allaqachon bilganlarini eslab
qolishga undaydi; guruhlarda ziddiyatli fikr almashish, maktab o‘quvchilaridan
olingan ma'lumotlarni aniqlash va tizimlashtirishga yordam beradi; notanish aytilgan
mavzu bo‘yicha taxminlar yoki prognozlar qilishni so‘raydi. Qo‘ng‘iroq bosqichida
olingan ma’lumotlar tinglanadi, yozib olinadi, muhokama qilinadi. Ish individual,
juftlik yoki guruhlarda amalga oshiriladi.
II bosqich. Tarkibni anglash (yangi ma’lumotlarni olish).
U to‘g‘ridan-to‘gri yangi ma’lumotlar bilan ishlashda mavzuga qiziqishni saqlab
qolish, “eski” bilimdan “yangi” ga bosqichma-bosqich o‘tishga qaratilgan.
Tushunish bosqichida yangi ma’lumotlar (matn, film, paragraf materiali) bilan
bevosita aloqa o‘rnatiladi. Ish yakka tartibda yoki juftlikda amalga oshiriladi. Guruh
ishida ikkita element bo‘lishi kerak - individual izlanish va fikr almashish va shaxsiy
izlanish, albatta, fikr almashishdan oldin bo‘ladi. Talabalar o‘qituvchi tomonidan
tavsiya etilgan faol o‘qish usullaridan foydalangan holda matnni o‘qiydilar yoki
tinglaydilar, yangi ma’lumotni tushunganlarida eslatma oladilar. Bolalar ilgari paydo
bo‘lgan savollar va qiyinchiliklarga javob izlaydilar, eshitgan yoki o‘qiganlarini tahlil
qilish va muhokama qilishga tayyorlanishadi.
Ushbu bosqichning vazifalari:
- yangi ma’lumotlarni olish;
- uni tushunish (shu jumladan, agar talaba uni tushunishni to‘xtatsa, matnning bir
qismini qayta o‘qish zarurati, xabarni idrok etish, savollar berish yoki kelajakda buni
aniqlashtirish uchun tushunarsiz bo‘lgan narsalarni yozish);
- yangi ma'lumotlarning o‘z bilimlari bilan bog‘liqligi. Talabalar ongli ravishda
yangi tushunchalarni yaratish uchun eski va yangi bilimlar o‘rtasida ko‘prik quradilar;
- qiyinchilik bosqichida yaratilgan faollik, qiziqish va harakat tezligini saqlab
qolish.
III bosqich. Reflektsiya.
Bu ehtiyotkorlik bilan tortish, baholash va tanlashdir. Fikrlash jarayonida yangi
bo‘lgan ma’lumotlar o‘zlashtiriladi, o‘z bilimiga aylanadi. Bu talabalar va
o‘qituvchilar faoliyatining asosiy maqsadiga aylanishi bilan e’tiborlidir. Mulohaza
bosqichida o‘quvchilar o‘zlarining “men”i, o‘z harakatlari tajribasi va boshqa
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
April 2023 / Volume 4 Issue 4
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
846
o‘quvchilar va o‘qituvchining harakatlaridan xabardor bo‘ladilar. Ular olingan
ma’lumotlarni har tomonlama tushunadilar, umumlashtiradilar, o‘rganilayotgan
materialga o‘zlarining munosabatini bildiradilar. Fikrlash bosqichida o‘rganilayotgan
ma’lumotlarni tahlil qilish, ijodiy qayta ishlash va sharhlash amalga oshiriladi. Ish
yakka tartibda, juftlikda yoki guruhlarda amalga oshiriladi.
Ushbu bosqichning vazifalari:
- talabalarning bir-biri va o‘qituvchi bilan fikr almashishi asosida olingan
ma’lumotlarni yaxlit tushunish va umumlashtirish;
- materialni o‘rganishning butun jarayonini tahlil qilish;
O‘rganilayotgan materialga o‘z munosabatini rivojlantirish va uni qayta-qayta
muammolashtirish (yangi "chaqiriq"). Menimcha, bunday dars tuzilishi inson
idrokining bosqichlariga mos keladi. Avval siz so‘zlashingiz kerak, bu mavzu bo‘yicha
bilganingizni eslab qoling, keyin yangi ma’lumotlar bilan tanishing, so‘ngra olgan
bilimlaringizni qayerda qo‘llash mumkinligi haqida o‘ylang. Bunday yondashuv bilan
nafaqat bolalar tomonidan bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirish, balki moddiy aloqalar
(bir xil mavzu doirasida, fanlararo, nazariy va amaliy) g‘oyasi ham amalga oshiriladi,
uning bola tomonidan tuzilishi, talabalarning o‘z ta’lim maqsadlarini belgilashi o‘quv
jarayoni uchun zarur ichki motivni yaratadi. Har bir bosqichning o'ziga xos maqsad va
vazifalari, shuningdek, avvalo tadqiqot va ijodiy faoliyatni faollashtirishga, so'ngra
olingan bilimlarni tushunish va umumlashtirishga qaratilgan xarakterli usullar
majmuasi mavjud.
Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytishmiz mumkinki har bir talaba mavjud
bo‘lgan barcha nazariy bilimlarni, amaliy ma’lumotlarni, ko‘nikma va qobiliyatlarni
birlashtirgan integral kognitiv maydonni yaratadi. Agar talaba tanqidiy fikr yuritsa, u
darsning istalgan bosqichiga osongina kiradi. Har bir bosqich vazifalarini bajarishga
qaratilgan o‘ziga xos uslubiy uslublarga ega. Ularni birlashtirib, o‘qituvchi
o‘quvchilarning yetuklik darajasi, darsning maqsadi va o‘quv materiali hajmiga mos
ravishda darslarni rejalashtirishi mumkin. Tanqidiy fikrlashning har bir usuli va
strategiyasi talabalarning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarishga qaratilgandir. Shuning
uchun ham darsni zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida tashkillashtirish muhim
ahamiyat kasb etadi.
| 