O‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“QISHLOQ XO‘JALIGI MAHSULOTLARINI QAYTA ISHLASH
TEXNOLOGIYALARI” KAFEDRASI
« KIYIM MATERIALLARINI ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARI »
fanidan
Bilim sohasi: 300000 Ishlab chiqarish texnik soha
Ta’lim sohasi: 320000 Ishlab chiqarish texnologiyalari
Ta’lim yo‘nalishi: 5320900-Yengil sanoat buyumlari konstruksiyasini ishlash
va texnologiyasi (tikuv buyumlari)
O‘Q’UV USLUBIY MAJMUA
Guliston
-2020
O’quv uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi 2016 yil “22” yanvardagi 26-sonli buyrug‘i bilan (buyruqning 2-ilovasi)
tasdiqlangan “Kiyim materiallari ishlab chiqarish jarayonlari” fani dasturi asosida
tayyorlangan.
Tuzuvchi:
Shodiyev D.T “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash
texnologiyalari” kafedrasi o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Qurbonov E.S. “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari”
kafedrasi mudiri
Sherqulova N. “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari”
kafedrasi o‘qituvchisi
GulDU o‘quv-uslubiy kengash raisi Sharipov F.G.,dosent
GulDU o‘quv-uslubiy kengashida muhokama qilingan va tasdiqlangan.
Kengashining 2020 yil “__” ________“___” sonli bayonnomasi
MUNDARIJA
№
bet
MA’RUZA
1 .
«Kiyim materiallarini ishlab chiqarish jarayonlari” faniga kirish
To‘qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohalari. О‘zbekiston
va jaxon to‘qimachilik sanoatini rivojlanishi
7
2 Yigirish tizimlari
Yigirilgan ip turlari. Ip yigirish tizimlari, texnologik jarayonlari, bosqichlari,
ularning vazifalari, ahamiyati.
Karda yigirish sistemasi. Qayta tarash yigirish sistemasi. Apparat yigirish
sistemasi. Paxta va kimyoviy tolalarning texnologik xossalari.Ip yigirishning xom
ashyo bazasi. Paxta tolasining asosiy xossalari. Paxta tolasining nuqsonlari. Paxta
tolasining klassifikatsiyasi.
11
3. Titish, tozalash va aralashtirish jarayonlari
Tolalarni tarashga tayyorlash. Titish, aralashtirish, tozalash titish, aralashtirish
usullari va ularni amalga oshirish. Titish uskunasining tuzilishi va ishlash
prinsiplari.
Tolalarni
tarash.
Oddiy
tarash
jarayonning
maqsadi
va
mohiyati..Shlyapkali tarash mashinasining ishlashi va tuzilishi. Mahsulotni
cho‘zish va ingichkalashtirish, pilta hosil qilish Tolali mahsulotlarni tarash
jarayoni
Tolalarni qayta tarash jarayoni. Qayta tarashga tayyorgarlik. Qayta tarash
jarayonning maqsadi, mohiyati. CHo‘zish va qo‘shish jarayonlari. CHo‘zish
maqsadi, mohiyati.Qo‘shish jarayoni. Qo‘shish maqsadi, mohiyati. Piltalash
mashinalari.
Ip yigirish
Yigirishga tayyorgarlik. Piliklash jarayoni. Piliklashninig maqsadi, mohiyati.
Yigirish. Ip yigirishninig maqsadi, mohiyati va vazifasi. Halqali ip yigirish va
pnevmomexanik ip yigirish mashinalari
15
4. Tabiiy ipak ishlab chiqarish
Tabiiy ipak ishlab chiqarish texnologiyasi. Pillani chuvishga tayyorlash va pilla
chuvish. Xom ipak olish. Tabiiy ipak xossalari.
26
5.
^‘qima va uni to‘quv dastgohida shakllanishi
Dastgohda to‘qima hosil qilish jarayonini maqsadi va mohiyati. To‘quvchilik
korxonalarida texnologik jarayonlarning ketma-ketligi va ularni vazifalari.
Iplarni qayta o‘rash jarayoning maqsadi va mohiyati. Qayta o‘rash uskunalari.
Uskunani ish unumdorligi va ularga ta’sir etuvchi omillar. Zamonaviy qayta o‘rash
avtomatlari. Iplarni tandalash. Tandalash jarayonining maqsadi va mohiyati.
Tandalash usullari. Tandalash mashinalarning tuzilishi va qo‘llash joylari.
Tandalash mashinasining unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillari. Iplarni
oxorlash
Oxorlash jarayonining maqsadi va mohiyati. Oxor moddasining tarkibi va ularga
qo‘yiladigan talablar. Oxorlash mashnalarning turlari. Iplarni o‘tkazish va
bog‘lash jarayonlarining maqsadi va moxiyati.. Ip o‘tkazish dastgohlari va ularni
turlari.
29
6 .
^‘quv dastgoxlari. To‘quv dastgohi turlari va asosiy mexanizmlari. Xomuza va
xomuza hosil qiluvchi mexanizmlar. Arqoq ipini xomuzaga tashlash va uni
usullari. Arqoq ipni to‘qima chetiga jipslash. To‘qima tortuvchi va tanda
rostlovchi mexanizmlar. Ogohlantiruvchi mexanizmlar.
40
7.
^‘quv о‘rilishlari. To‘qima haqida tushuncha. To‘qima tuzilishi va unga ta’sir
etuvchi omillar. To‘quv o‘rilishlari. Bosh o‘rilishlar (Polotno, Sarja, Satin).
Xosila o‘rilishlar.
56
FAN MAVZULARI VA UNGA AJRATILGAN SAOTLAR TAQSIMOTI:
8 . Trikotaj texnologiyasi. Trikotaj haqida tushuncha. Halqa tuzilishi va asosiy
elementlari. Halqa turlari. Trikotajni belgilaydigan asosiy ko‘rsatkichlar: halqa
qatori, qadami, halqa uzunligi, zichligi. CHo‘zilish, titilishi va buralishi kabi
xususiyatlari.
Halqa hosil qilish usullari va jarayonning ketma-ketligi. Ko‘ndalang va bo‘ylama
trikotaj o‘rilishning tuzilishi va farqi. Trikotaj o‘rilishlari bosh va naqshli
o‘rilishlar haqida asosiy ma’lumotlar.
78
9.
Noto‘qima matolar. Noto‘qima matolar to‘g‘risida ma’lumot. Ishlab chiqarish
usullari. Ularni qo‘llanilish ko‘lamlari.
85
Laboratoriya
90
Adabiyotlar
108
Mustaqil ta’lim
109
Glosariy
110
ILOVALAR
Fan dasturi
112
Ishchi o‘quv dasturi
122
Tarqatma materiallar
130
\№
Mavzular
Ma’r
uza
1.
«Kiyim materiallarini ishlab chiqarish jarayonlari” faniga kirish
To‘qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohalari. 0‘zbekiston va
jaxon to‘qimachilik sanoatini rivojlanishi
2
2.
Yigirish tizimlari
Yigirilgan ip turlari. Ip yigirish tizimlari, texnologik jarayonlari, bosqichlari, ularning
vazifalari, ahamiyati.
Karda yigirish sistemasi. Qayta tarash yigirish sistemasi. Apparat yigirish sistemasi.
Paxta va kimyoviy tolalarning texnologik xossalari.Ip yigirishning xom ashyo bazasi.
Paxta tolasining asosiy xossalari. Paxta tolasining nuqsonlari. Paxta tolasining
klassifikatsiyasi.
2
3.
Titish, tozalash va aralashtirish jarayonlari
Tolalarni tarashga tayyorlash. Titish, aralashtirish, tozalash titish, aralashtirish usullari
va ularni amalga oshirish. Titish uskunasining tuzilishi va ishlash prinsiplari.
Tolalarni tarash. Oddiy tarash jarayonning maqsadi va mohiyati..Shlyapkali tarash
mashinasining ishlashi va tuzilishi. Mahsulotni cho‘zish va ingichkalashtirish, pilta
hosil qilish Tolali mahsulotlarni tarash jarayoni
Tolalarni qayta tarash jarayoni. Qayta tarashga tayyorgarlik. Qayta tarash jarayonning
maqsadi, mohiyati. CHo‘zish va qo‘shish jarayonlari. CHo‘zish maqsadi,
mohiyati.Qo‘shish jarayoni. Qo‘shish maqsadi, mohiyati. Piltalash mashinalari.
Ip yigirish
Yigirishga tayyorgarlik. Piliklash jarayoni. Piliklashninig maqsadi, mohiyati. Yigirish.
Ip yigirishninig maqsadi, mohiyati va vazifasi. Halqali ip yigirish va pnevmomexanik
ip yigirish mashinalari
2
4.
Tabiiy ipak ishlab chiqarish
Tabiiy ipak ishlab chiqarish texnologiyasi. Pillani chuvishga tayyorlash va pilla
chuvish. Xom ipak olish. Tabiiy ipak xossalari.
2
5.
To‘qima va uni to‘quv dastgohida shakllanishi
Dastgohda to‘qima hosil qilish jarayonini maqsadi va mohiyati. To‘quvchilik
korxonalarida texnologik jarayonlarning ketma-ketligi va ularni vazifalari.
Iplarni qayta o‘rash jarayoning maqsadi va mohiyati. Qayta o‘rash uskunalari.
Uskunani ish unumdorligi va ularga ta’sir etuvchi omillar. Zamonaviy qayta o‘rash
avtomatlari. Iplarni tandalash. Tandalash jarayonining maqsadi va mohiyati.
Tandalash usullari. Tandalash mashinalarning tuzilishi va qo‘llash joylari. Tandalash
mashinasining unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillari.
Iplarni oxorlash
Oxorlash jarayonining maqsadi va mohiyati. Oxor moddasining tarkibi va ularga
qo‘yiladigan talablar. Oxorlash mashnalarning turlari. Iplarni o‘tkazish va bog‘lash
jarayonlarining maqsadi va moxiyati.. Ip o‘tkazish dastgohlari va ularni turlari.
2
6 .
To‘quv dastgoxlari. To‘quv dastgohi turlari va asosiy mexanizmlari. Xomuza va
xomuza hosil qiluvchi mexanizmlar. Arqoq ipini xomuzaga tashlash va uni usullari.
Arqoq ipni to‘qima chetiga jipslash. To‘qima tortuvchi va tanda rostlovchi
mexanizmlar. Ogohlantiruvchi mexanizmlar.
2
7.
To‘quv o‘rilishlari. To‘qima haqida tushuncha. To‘qima tuzilishi va unga ta’sir
etuvchi omillar. To‘quv o‘rilishlari. Bosh o‘rilishlar (Polotno, Sarja, Satin). Xosila
2
1 ma’ruza.
«KIYIM MATERIALLARINI ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARI” FANIGA
KIRISH TO‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT MAHSULOTLARI ISHLAB CHIQARISH
SOHALARI. 0‘ZBEKIST0N VA JAXON TO‘QIMACHILIK SANOATINI
RIVOJLANISHI
Reja:
1. 0 ‘zbekistonda to‘qimachilik sanoatini tutgan o‘rni.
2. Zamonaviy to‘quv korxonalarida turli xil-paxta, tabiiy va kimyoviy iplardan gazlamalar
ishlab chiqarishda iplarni tayyorlash jarayonlari.
3. To‘quv korxonalariga keltiriladigan iplar o‘ramlari.
Tayanch so‘z va iboralar: to‘qimachilik, sanoat, tola, seyalyuloza, pektin moddalar va pentodlar,
azot va oqsil moddalar, pilta, pilik, aralashma.
To‘qimachilik sanoati Uzbekiston yengil sanoatining asosiysidir va respublika
iqtisodiyotida yetakchi o‘rinni egallaydi.
Ma’lumki, yengil sanoat mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan yetakchi
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Mustaqillik yillarida, ayniqsa, Prezidentimiz tomonidan mazkur
tarmoqqa qaratilayotgan alohida e’tibor tufayli Uzbekiston nafaqat paxta xom ashyosi
yetishtiruvchi, balki uni qayta ishlash salohiyati yuksalib borayotgan davlatlar qatoridan joy oldi.
Darhaqiqat, Istiqlol yillarida yengil sanoat va to‘qimachilik korxonalari texnik hamda
texnologik jihatdan modernizatsiya qilinayotgani, yangi quvvatlar muntazam ishga
tushirilayotgani zaminimizda yetishtirilgan paxtani o‘zimizda qayta ishlash hajmining oshishiga
xizmat qilayapti. E’tibor qiling, "Uzbekengilsanoat" davlat aksiyadorlik kompaniyasi tizimidagi
korxonalarda 1995 yilda 35,1 milliard so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2006
yilda bu ko‘rsatkich 526,1 milliard so‘mlikka, 2007 yilda 655,9 milliard so‘mlikka yetkazildi.
2008 yilda esa ishlab chiqarish sur’ati yanada oshib, jami 729 milliard so‘mlik mahsulot
tayyorlandi.
Bundan tashqari, joriy yilda yana 23 ta yangi korxona ishga tushirilishi mo‘ljallangan
bo‘lib, hozirda ularning 15 tasida mahsulot ishlab chiqarilmoqda. Natijada qo‘shimcha ravishda
yiliga 44 ming tonna kalava ip, 18 million pogon metr gazlama, 1,5 ming tonna trikotaj mato, 6
million juft paypoq mahsulotlari ishlab chiqarish imkoni yaratildi. Qariyb 3200 ta yangi ish o‘rni
ochildi.
Aytish joizki, bunday keng ko‘lamli o‘zgarishlarda mustaqillik yillarida tizimga jalb etilgan 1
o‘rilishlar.
8 . Trikotaj texnologiyasi. Trikotaj haqida tushuncha. Halqa tuzilishi va asosiy
elementlari. Halqa turlari. Trikotajni belgilaydigan asosiy ko‘rsatkichlar: halqa qatori,
qadami, halqa uzunligi, zichligi. CHo‘zilish, titilishi va buralishi kabi xususiyatlari.
Halqa hosil qilish usullari va jarayonning ketma-ketligi. Ko‘ndalang va bo‘ylama
trikotaj o‘rilishning tuzilishi va farqi. Trikotaj o‘rilishlari bosh va naqshli o‘rilishlar
haqida asosiy ma’lumotlar.
2
9.
Noto‘qima matolar. Noto‘qima matolar to‘g‘risida ma’lumot. Ishlab chiqarish
usullari. Ularni qo‘llanilish ko‘lamlari.
2
Jami
18
milliard 200 million AQSH dollari miqdoridagi xorij investitsiyasi qo‘l keldi. Mazkur mablag‘lar
evaziga ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalar joriy etilgani tufayli import o‘rnini
bosuvchi, raqobatbardosh mahsulot tayyorlash hajmi yil sayin ortishiga zamin yaratildi.
Pirovardida joriy yilning sakkiz oyida umumiy qiymati 425,2 milliard so‘mlik sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarishga erishildi. Tayyorlangan jami xalq iste’moli mollari hajmi esa 81,4
milliard so‘mlikdan ortdi. Uning salmoqli qismi, ya’ni 237,4 million AQSH dollari miqdoridagisi
eksport qilinib, bu boradagi reja 117 foizdan oshirib bajarilgani, ayniqsa, quvonarlidir.
To‘quvchilik, shubhasiz, dunyoda san’at va hunarlardan biri hisoblanadi. Ibtidoiy odam
«tabiiy» mehnat quroli sifatida o‘z qo‘llaridan foydalana boshlagan tarixdan ilgarigi davrlarda u
tirikchiligini osonlashtirish yo‘llarini izlab, har xil narsalarni yaratadi. Bunday ijodning eng oddiy
usullaridan biri hayvon terisi tilimlarini, o‘tlarni, qamishlarni chirmoviqlarni, buta va daraxt
novdalarini bir- biriga o‘rish bo‘lgan. Qadimgi odamlar bu narsalarni yonma-yon qo‘yib, bir-
biriga o‘rib chiqaverishgan. Natijada muayyan buyum hosil bo‘lgan. To‘quvchilikning eng sodda
xili o‘rish shu tariqa yuzaga kelgan. Dastlabki kiyim va poyabzallar, pataklar, savat va to‘rlar ilk
to‘quvchilik buyumlari bo‘lgan. To‘quvchilik yigiruvchilikdan oldin paydo bo‘lgan deb
hisoblanadi. Odam ba’zi o‘simliklarning tolalarini yigirishni o‘rganishdan oldin to‘qishni bilgan.
О‘zbekistonda tc‘qima ishlab chiqarishning rivojlanishiga oid asosiy ma’lumotlar.
0 ‘zbekistonning mustaqillikka yerishishi mamlakatimizda to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab
chiqarishda yangi sifat o‘zgarishi bosqichi bilan bog‘liq bo‘layapti. Bugun mamlakatimizda
to‘qimachilik sanoatining jadal rivojlanishini ta’minlash, yuqori sifatli va raqobatbardosh tayyor
mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yirik xorijiy bozorlarga chiqarishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan bu borada, ayniqsa, klaster paxtachilik va
to‘qimachilikning lakomotiviga aylanmoqda.
Bilasiz, klaster - bitta sohaga birlashgan va bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan korxonalar
guruhi. Yanada soddaroq qilib aytganda, paxta ekishdan to tayyor mahsulotgacha bo‘lgan
jarayonni yagona texnologik zanjirga birlashtiradigan tizim.
Davlatimiz rahbarining 2017 yil 14 dekabrdagi “To‘qimachilik va tikuv- trikotaj sanoatini
jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” farmoni sohadagi muhim islohotlar o‘tkazishga
turtki berib, to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
Uning amaliy ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 31 martdagi qarori
bilan paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishlari va klasterlari faoliyatini tashkil etish bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar belgilangan. Respublikamizda bugungi kunga kelib 15 ta paxta
to‘qimachilik klasteri tashkil qilindi. Yil oxirigacha ularning soni 59 taga yetishi
mo‘ljallanmoqda.
Jahon bozorida 1 kilogramm paxta tolasi 1-1,5 AQSH dollariga baholanadi. U yigirilib,
kalava ip qilinsa, qiymati 7-8 dollarga, agar undan mato to‘qilib, tayyor mahsulot, deylik, 3 ta
erkaklar ko‘ylagi tikilsa, qo‘shimcha qiymat yana ortib, 100 dollarga aylanadi. Yoki klaster
tizimida qayta ishlangan 1 kilogramm toladan to‘qilgan mato bitta “Denim-indigo” jinsi tikish
uchun yetarlidir. Bunday mahsulot dunyo bozorida 500-1000 dollargacha sotilishini inobatga
olsak, daromadu maqsad-muddaoning mohiyati darrov anglashiladi. Shu o‘rinda yana ayrim
jihatlarga e’tibor qarataylik. Birgina agrar va to‘qimachilik sohasida klaster tizimini tahlil
etadigan bo‘lsak, joriy yilda 20 ta tumanda 164 ming gektar maydonda klaster usulida paxta
yetishtirish yo‘lga qo‘yildi.
Yengil sanoat sohasi yurtimiz iqtisodiyotida o‘ziga xos o‘ringa ega. Bugungi kunda
mamlakatimiz dunyo to‘qimachilik jamiyatiga dadil kirib bormoqda. Agar 1991 yilda paxta
tolasini qayta ishlash hajmi 7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, joriy yilda bu ko‘rsatkich 53 foizga
yetdi. Mustaqillik yillarida 300 dan ziyod investitsion loyiha amalga oshirildi. Yaratilgan shart-
sharoitlar, meyoriy-huquqiy asoslar, imtiyoz va preferensiyalar mazkur tarmoqda erishilayotgan
yutuqlar garovi bo‘lmoqda.
“0 ‘zbekengilsanoat” aksiyadorlik jamiyati tomonidan tashkil etilgan matbuot anjumanida
shular haqida so‘z yuritilib, tizimdagi islohotlarning borishi haqida atroflicha ma’lumot berildi.
Alohida ta’kidlanganidek, bugungi kunda aksiyadorlik jamiyati tarkibida 450 dan ziyod
to‘qimachilik, tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxona faoliyat yuritmoqda.
Ularning 30 foizdan ziyodi xorijiy kapital ishtirokida tuzilgan. Tarmoq korxonalari Shveysariya,
Germaniya, Belgiya, Italiya, Yaponiya davlatlarining “Rieter”, “Trutzshler”, “Toyota”,
“Marzolli”, “Savio”, “Schlafhorst”, “Terrot”, “Picanol” kabi yetakchi kompaniyalarining
zamonaviy asbob-uskunalari bilan jihozlangan.
Tashqi bozorlarga xaridorgir mahsulotlarni olib chiqish maqsadida sun’iy to‘qimachilik xom
ashyosi (sintetik iplar va aralash gazlamalar) aralashtirilgan holda mahsulot ishlab chiqarish
bo‘yicha loyihalarni hayotga tatbiq etish boshlangan. Bu boradagi ishlar Buxoro, Jizzax,
Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlarida yo‘lga qo‘yilishi
rejalashtirilgan. Bundan tashqari, paxta tolasini yetishtirish va qayta ishlashdan tortib to
qo‘shilgan qiymatli tayyor to‘qimachilik mahsulotlarini chiqarishgacha bo‘lgan barcha jarayonni
o‘z ichiga oluvchi to‘qimachilik klasterlarini Buxoro, Navoiy, Sirdaryo va Andijon viloyatlarida
barpo etish bo‘yicha tegishli qarorlar ijrosi ustida ish olib borilmoqda.
Bundan tashqari, Prezidentimizning 2016 yil 21 dekabrdagi “2017-2019 yillarda to‘qimachilik
va tikuv-trikotaj sanoatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi qarori bu
sohadagi islohotlar rivojida dasturilamal bo‘lmoqda. Dasturga muvofiq, 132 ta investitsion
loyihani amalga oshirish ko‘zda tutilgan. Hozirda Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda
Namangan, Surxondaryo, Jizzax, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlarida jami 9 ta to‘qimachilik
korxonasi ishga tushirilgan. Dasturda belgilangan vazifalarning o‘z vaqtida hayotga tatbiq etilishi
orqali yengil sanoat sohasida eksport salohiyatini deyarli ikki barobarga oshirish, mahsulot ishlab
chiqarish ko‘lamini 4,7 barobarga ko‘paytirish, talab yuqori bo‘lgan hududlarda qo‘shimcha 27
mingta ish o‘rni yaratish imkonini beradi.
Ayni paytda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat
instituti qoshida zamonaviy 0 ‘quv-tadqiqot to‘qimachilik texnoparki loyihasi ijrosiga kirishilgan.
Ko‘zlangan maqsad yurtimizda to‘qimachilik tarmog‘i taraqqiyotiga olib keluvchi ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish, gazlama va kiyimlarda yangi dizayn yaratish, bo‘yash va bezak
berish, materialshunoslik bo‘yicha tadqiqot ishlarini olib borish, texnologik “nou-xau”lardan
foydalanish, mutaxassislar va ekspertlarni tayyorlashdan iborat. Mazkur loyihaning ishga
tushiriish muddati 2018 yil sentabr oyiga mo‘ljallangan. Yangi loyihalar samarasi o‘laroq
yurtimizning olis hududlarida o‘ttiz mingga yaqin ish o‘rni yaratilishi kutilmoqda.
Yigiruv, pillakashlik, ip pishitish va kimyoviy zavodlarda ishlab chiqarilgan iplar mato
chiqarish korxonalariga turli o‘ramalarda keltiriladi. Yigirilgan iplar qog‘oz naychalarda yoki
bobinalarda, tabiiy ipak kalavada, pishitilgan iplar bobina yoki gardishli g‘altaklarda, kimyoviy
iplar bobinalarda keltiriladi. Bu o‘ramlarni mato ishlab chiqaruvchi mashina va dastgohlarda
hamma vaqt ham bevosita o‘rnatib bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda mato ishlab chiqarishda, uni eniga
qarab katta guruh iplar jamlanib bitta o‘rama to‘quv, tanda g‘altaklarga o‘raladi. Bundan tashqari
iplarni tayyorlash jarayonlarida sifat nazoratdan o‘tib, yaxshilanadi. Ayrim hollarda tayyorlash
jarayonida iplarga maxsus ishlov berilib - to‘quvchilikda ohorlash, trikotaj va noto‘qima matolar
ishlab chiqarishda parafinlash va boshqalar keyingi jarayonlarni iqtisodiy samaradorligini
oshirishga erishiladi.
To‘quvchilik tanda va arqoq iplarni tayyorlash jarayonlari, ishlab chiqariladigan mahsulot
va xom ashyo turi, keltiriladigan o‘rama va mavjud to‘quviga bog‘liq. Ip gazlamalar ishlab
chiqarishga, tanda iplari qayta o‘rash tandalash - ohorlash va shoda terish yoki tugun ulash
jarayonlardan o‘sa, arqoq ipi dastgohni turiga qarab mokili dastgoh uchun, yigiruv naychasidan
bobinaga, so‘ngra yana bobinadan yog‘och naychalarga qayta o‘raladi. Mokisiz dastgohlarga esa
bobinalarda o‘rnatiladi.
Shoyi gazlamalar ishlab chiqarishga iplar kalavalarda (xom ipak) yoki gardishli
g‘altaklarda (pishitilgan ipak) keltiriladi. Tanda iplari to‘quvchilikka tayyorlanganda xom ipak
tarkibida seritsin (yelim modda) bo‘lganligi uchun tabiiy ipak ohorlash jarayonidan o‘tmaydi.
Ayrim gazlamalar ishlab chiqarish texnologiyasi ko‘p o‘timli bo‘lib, u tanda iplariga
badiiy bezak berish bilan bog‘liq.
Keltirilgan texnologik jarayonlar zanjiridan ko‘rinib turibdiki xon atlas matosini ishlab
chiqarishda tanda iplariga badiy bezak berish bilan bog‘liq maxsus jarayonlar mavjud. Katta krep
guruh (krepdeshin, krepjorjet va shunga o‘xshash) gazlamalarni ishlab chiqarishda ipak
tarkibidagi yelim-seritsin moddasidan foydalanib, u gazlamani pardozlash jarayonidan keyin
yuviladi (yelimsizlashtiriladi). Xon atlas ishlab chiqarishda esa ip yelimsizlashtirilib bo‘yashga
tayyorlanadi. Yelimsizlantirish kalavalarda bajariladi, shuning uchun keyingi jarayonda iplar
kalavadan bobinalarga qayta o‘raladi. Libitlash, tandalash jarayonini bir turi bo‘lib unda 40-60
gacha iplar qo‘shilib perimetri katta kalava libit olinadi. So‘ngra libitlarga oldindan tayyorlangan
naqsh izi tushiriladi. Naqsh olish uchun libitlar avrband usulida bog‘lanadi, natijada libit
bo‘yalganda bog‘lanmagan joylar asosiy rangga bo‘yalib, bog‘langanlar bo‘yalmay qoladi.
Qolgan ranglar “Kosa bo‘yoq” usulida bo‘yaladi.
Bularni takrorlanishi xon atlas naqshidagi ranglar soniga qarab qaytariladi. Qolgan
jarayonlar ham asosan tanda iplarida mo‘ljallangan naqshni to‘g‘ri tushirish bilan bog‘liq.
Trikotaj va noto‘qima matolar ishlab chiqarishda iplarni tayyorlash jarayonlari
to‘quvchilikka nisbatan ancha kam.
Trikotaj matolari ishlab chiqaruvchi korxonalarga paxta va jun tolalaridan yigirilgan iplar,
qog‘oz naychalarda, kalava va bobinalarda keltiriladi. Viskoza va atsetat iplar konussimon yoki
silindr bobinalarda, sintetik iplar uch konusli bobinalarda keltiriladi. Ularni trikotaj matosi ishlab
chiqarishga tayyorlashda asosan qayta o‘rash va tandalash jarayonlari qatnashadi.
To‘quvchilik iplarga qo‘shimcha ishlov berish-parafinlash qayta o‘rash jarayonida
bajariladi.
Noto‘qima mato ishlab chiqarishda xom ashyo tayyorlash, uni ishlab chiqarish usuli bilan
bog‘liq bo‘lib, ular tola tayyorlash va ip tayyorlashga bo‘linadilar. Masalan, tikib to‘qish usulida
noto‘qima matolar ishlab chiqarishda xom ashyo tayyorlash tolalardan xolst hosil qilish va tikib
to‘qish uchun iplarni tayyorlash bosqichlardan iborat.
To‘qimachilik matolarini ishlab chiqarishda iplarni tayyorlash jarayonlarini to‘g‘ri tanlash
ularni ishini sifatli va yuqori unumli tashkil etish, mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiy
samaradorligini asosiy omili hisoblanadi.
Iplarni qayta o‘rash. Jarayondan maqsad va unga qo‘yiladigan texnologik talablar. Iplarni
qayta o‘rashdan asosiy maqsad to‘qimachilik matolarni ishlab chiqarishni iqtisodiy
samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash. Qayta o‘rash jarayonida ip nazoratidan
o‘tib nuqsonlari (yo‘g‘on va ingichka joylari) bartaraf etiladi va turli has cho‘plardan tozalanadi.
Qayta o‘rash natijasida ip sifati yaxshilanib, ulardan sifatli trikotaj va to‘qima matolar ishlab
chiqariladi.
To‘qimachilik matolar ishlab chiqarishni yuqori unumli usul va dastgohlarini yaratilishi
qayta o‘rash jarayoni ahamiyatini yanada oshiradi.
Ip yigirish texnologiyasining taraqqiyot yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Texnologik bosqichlarni qisqartirish, mashinalarni bir biriga agregatlash;
2. CHo‘zish asbobi quvvatini oshirib o‘timlarni kamaytirish;
3. Urchuqlar tezligini 25000 min
- 1
gacha yetkazish;
4. Mahsulot sifatini oshirish, ip yo‘g‘onligi, ravonligi, pishiqligi, tozaligi kabi
ko‘rsatkichlarni jaxon talablari darajasiga yetkazish.
5. Yangi texnologiyalarni yaratish;
6. Qo‘l mehnatini mexanizatsiyalash, robot texnikasini joriy qilish;
7. Xomaki va tayyor maxsulot uramalar hajmini oshirish.
Mazkur tadbirlar ilg‘or korxonalarda qo‘llanilib, sezilarli yutuqlarga erishilmoqda.
2 -ma’ruza YIGIRISH TIZIMLARI
Reja:
1. Yigirilgan ip turlari.
2. Ip yigirish tizimlari, texnologik jarayonlari, bosqichlari, ularning vazifalari, ahamiyati.
3. Karda yigirish sistemasi.
4. Qayta tarash yigirish sistemasi.
5. Apparat yigirish sistemasi.
6. Paxta va kimyoviy tolalarning texnologik xossalari.Ip yigirishning xom ashyo bazasi.
Paxta tolasining asosiy xossalari. Paxta tolasining nuqsonlari. Paxta tolasining
klassifikatsiyasi.
Tayanch so‘z va iboralar: tola, seyalyuloza, pektin moddalar va pentodlar, azot va oqsil
moddalar, pilta, pilik, aralashma.
Tolalarning hamma turlari uchun yigirish korxonalari mavjud. To‘qimachilik ishlab
chiqarish korxonalari ichida eng yirik korxonalaridan biri- paxta yigirish korxonasidir.
YIGIRISH KORXONALARINING MAQSADI - kalta va har-xil uzunlikdagi, chalkashib
kettan, tartibsiz holatdagi tolalardan, tekis ma’lum tuzilishga va xususiyatga ega bo‘lgan uzluksiz
mahsulot - ip olishdir.
YIGIRISH KORXONALARINING MOHIYATI - shundan iboratki, tolali materiallarni
titib, chiqindi va iflosliklardan tozalab, aralashtirib, uni tarab pilta, pilik, kerakli yo’g‘onlikkacha
cho‘zib, pishiqligini oshirish uchun pishitib ip hosil qilishdir. Ishlab chiqarilgan mahsulot
to‘qimachilik ipi deyiladi. Ushbu mahsulot egiluvchan, mustahkam, ingichka, ma’lum uzunlikda
bo‘lib, to‘qimachilik mahsulotlarini olishda ishlatiladi.
To‘qimachilik ipi - to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan
mustaxkam, nisbatan ingichka va katta uzunlikdagi jismga aytiladi.
Monoip - uzunligi bo‘yicha bo‘linmaydigan va bevosita to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan yakka iplarga aytiladi.
Elementar ip - uzunligi bo‘yicha boTinmaydigan va kompleks iplarning tarkibiga kiradigan
yakka iplarga aytiladi.
Kompleks ip - ikkita yoki undan ko‘p elementar iplarni eshish bilan yoki yelimlab olingan
to‘da ipga aytiladi.
Yigirilgan ip - to‘qimachilik tolalarini eshish yoki yelimlab olingan iplarga aytiladi.
Pishitilgan ip - ikkita yoki undan ko‘p kompleks iplarni qo‘shimcha eshib olingan iplarga
aytiladi.
Pishitilgan yigirilgan ip - ikkita va undan ko‘p yigirilgan iplarni pishitib olinganiga aytiladi.
Qo‘shilgan iplar - ikkita va undan ko‘p kompleks iplarni yoki yigirilgan iplarni qo‘shib
pishitilmagan holatiga aytiladi.
Tabiiy ip - tabiiy tolalardan olingan iplar.
Kimyoviy ip - sun’iy yoki sintetik yuqori molekulali moddalarni shakllantirish usuli bilan
olingan iplarga aytiladi.
Sun’iy ip - tabiiy yuqori molekulali moddalardan olingan kimyoviy ip.
Sintetik ip - yuqori molekulali sintetik moddalardan olingan ip.
Jgut - eshilmagan bir qancha (10.000^20.000) kimyoviy elementar iplarning to‘dasi. Jgut
32-100 mm uzunlikda kesilsa shtapel tola hosil bo‘ladi.
Shakldor ip - ipning ustida takrorlanuvchi mahalliy o‘zgarishlarning mavjudligi
(tugunchalar, halqalar, yo‘g‘onlik va h.k.)
Chirmoviqli ip - o‘zak ipning atrofida uning uzunligi bo‘yicha tola yoki qo‘shimcha
ipning chirmashidan hosil bo‘lgan ip.
Teksturlangan ip - kimyoviy iplarga qo‘shimcha mexanik yoki termomexanik ishlov
berib, ipning chiziqli shaklini o‘zgartirib, katta xajmli cho‘ziluvchan xususiyatga ega bo‘lgan
iplarga aytiladi.
Turdosh yigirilgan ip - bir xil tolalardan yigirilgan ip.
Aralash yigirilgan ip - har xil tolalardan yigirilgan ip.
Turdosh ip - bir xil iplardan tashkil topgan ip.
Noturdosh ip - har xil iplardan tashkil topgan ip.
Tilimlangan ip - qog‘oz, plyonka materiallarini yupqa, ensiz, uzun qilib kesib olingan ip.
Paxta tolasidan ip olish jarayonida quyidagi yarim mahsulotlar: xolst, tola tarami, pilta va
pilik hosil bo‘ladi. Yarim mahsulotlarni olish jarayonida to‘qimachilik tolalari tozalanadi,
titiladi, tekislanadi, uzunligi bo‘yicha to‘g‘rilanib, parallel holatga keltiriladi. Oxirgi yarim
mahsulot - pilik yoki piltadan ip yigiriladi.
To‘qimachilik buyumlari ham ikki holatda bo‘lishi mumkin: xom buyumlar dastgohlardan
olinib, ishlov berilmagan buyumlar; tayyor buyumlar esa xom buyumlar kimyoviy pardozlash
jarayonidan o‘tkazilgan, oqartirilgan, bo‘yalgan, gul bosilganlaridir. Dastlab tolalar
o‘simliklardan, jonivorlardan olingan. Bu tolalar tabiiy tolalar deb ataladi. Tabiiy tolalar maxsus
korxonalarda yetishtirilgan xom ashyoga dastlabki ishlov berish yo‘li bilan olinadi (paxta, jun,
kanop, zig‘ir va h.k.).
Tabiiy tolalar yakka tuzilishda (paxta turi) va bir qancha yakka tolalarning to‘dasidan
tashkil topgan texnik tola (zig‘ir, kanop) holatida bo‘ladi.
Kimyoviy tola har xil tabiiy va sintetik polimerlarni eritish, sovutish, qotirish usullari
bilan olingan yakka iplarning to‘dasi (jguti) ni uzish, kesish usuli bilan olinadi (viskoza, nitron,
kapron, lavsan va h.k.).
Kerakli chiziqiy zichlikdagi ipni yigirish uchun uning ishlatilishiga qarab tanlangan xom
ashyo, texnologik jarayon va mashinalar majmuasiga yigirish sitemasi deb ataladi.
Paxta tolasidan chiziqiy zichligi T=5-1000 teks (N=1-200) iplar asosan uch xil: karda,
qayta tarash va apparat sistemalarida yigiriladi. Tolalarni yigirish asosan tarash va mahsulotni
ingichkalashtirish bilan farqlanadi (3.1-jadval).
Karda yigirish sistemasi. Bu sistemada asosan o‘rta tolali paxtadan chiziqiy zichligi
T=15,4^50 teks (Nm= 20^65) bo‘lgan iplar olinadi. Ulardan surp, satin, chit kabi bejirim
gazlamalar va trikotaj buyumlari tayyorlanadi. Ipning 60% dan ko‘pi karda sistemasida yigiriladi.
Keyingi yillarda karda yigirish sistemasida urchuqsiz yigirish mashinalarini ishlatish ham
keng tarqalgan.
Qayta tarash yigirish sistemasi. Bu sistema asosan uzun tolali paxtadan chiziqiy zichligi
T=15,4^5teks (65-200) bo‘lgan ingichka iplar yigirishda qo‘llaniladi. Bu sistemada tayyorlangan
iplar pishiqligi, rovonligi, tozaligi, silliqligi va cho‘ziluvchanligi bilan ustivordir. Kalta tolalar
ko‘p miqdorda ajratilishi ipning saralanmadan chiqishi kamayishiga va maxsulot tannarxi
oshishiga olib keladi. Shuning uchun qayta tarash sistemasi keyingi ikkinchi o‘rinni egallaydi.
To‘qimachilik tolalarini yigirish tizimlari
Texnologik
jarayonlar
Yigirish tizimlari nomi
Karda(oddiy)
Karda tarashsiz
qayta tarash
Karda
tarashli
qayta tarash
Apparat
(yo‘g‘on ip)
Tarash
Karda
tarash
Shlyapkali
tarash
mashinasi
-
-
Valikli
tarash
mashinasi
Qayta
tarash
-
Qayta tarash mashinasi
-
Ingichka-
lashtirish
CHo‘zish
CHo‘zish
Bo‘lish
-
-
-
Bo‘lish
Xom ashyo(tola)
Paxta, kalta lub
Ipak, jun
Paxta, jun, lub Past nav paxta,
chiqindi tola
Karda sistemasida yigirish
№
Texnologik jarayonlar nomi
Uskunalar, jixozlar nomi
Maxsulot
nomi.
1.
Titish, aralashtirish, tozalash va
tarash
Titish, aralashtirish, tozalash va tarash
agregati.
pilta
2.
CHo‘zish, qo‘shish
Piltalash mashinasi
pilta
3
CHo‘zish, qo‘shish
Piltalash mashinasi
pilta
4.
Piliklash
Piliklash mashinasi
pilik
5.
Yigirish
Halqali yigirish mashinasi
i
p
Pnevmomexanik usulda ip olishda pilik o‘rniga piltadan bevosita ip olinac i.
Tayyorlangan iplardan satin, mal-mal, mayya, batist, markazet kabi yupqa matolar, yuqori
sifatli texnik gazlamalar to‘qiladi hamda tikuvchilik, poyabzal korxonalari uchun ingichka,
pishiq, cho‘ziluvchan tikuv iplari, muline va kashtachilik, popopchilik iplari ishlab chiqariladi.
Apparat (yo‘g‘on) ip yigirish sistemasi. Bu sistema asosan past navli, kalta tolali paxtadan
hamda yigiruvbop tolali chiqindilardan chiziqiy zichligi T=50^1000 teks (Nm=1-20) bo‘lgan ip
yigirishda ishlatiladi.
Apparat sistemasida yigirilgan ip bo‘sh, notekisligi yuqori, pishiqligi past,
cho‘zilmaydigan, xajmdor va tukli bo‘ladi. Ular asosan tanda iplari sifatida bumazey, paxmoq,
flanel, va boshqa issiq, yumshoq gazlamalar to‘qishda ishlatiladi.
Ip yigirishning melanj usuli ham mavjud bo‘lib, unda bo‘yalgan va bo‘yalmagan tolalar
aralashmasidan o‘rtacha chiziqiy zichlikdagi iplar tayyorlanadi. Ular pishiq, bir tekis, tukli va
toza bo‘lib, har xil rang- barang ip jun, ip duxoba kabi gazlamalar to‘qishda ishlatiladi.
Paxta tolasini yigirish fabrikasida qabul qilish va saqlash. Paxta tolasi zavodlarda
toylangandan keyin marka yoki partiyalarga ajratib jo‘natiladi. Partiya yoki markalarda toy
paxtalarning sifat ko‘rsatkichlari bir-biriga yaqin bo‘lishi kerak. 0‘ar bir paxta toyida zavodning
nomeri, toy paxtaning oQirligi, sifat ko‘rsatkichlari (sertifikat) yoziladi. Sertifikatda paxta
tolasining asosiy xossalari, tipi, navi, tolaning uzunligi, ingichka-yo‘Qonligi, pishiqligi, sorti,
namligi, ifloslik darajasi yoziladi.
Kelitirilgan paxta tolasini fabrikada avval massasi, so‘ngra sertifikat bo‘yicha xamma
ko‘rsatkichlari tekshiriladi. Yigirish fabrikalarining muntazam va to‘xtovsiz ishlashi uchun xar
bir fabrikada uch oylik paxta zaxirasi saqlanishi va paxta saqlash ombori korxonadan 50-150 metr
masofada bo‘lishi kerak. Odatda toy paxtalar 5-6 qator shtAbel qilib taxlangan xolda saqlanadi.
Qayta tarash sistemasida ip yigirish
№
Texnologik jarayonlar nomi
Uskunalar, jixozlar nomi
Maxsulot
nomi.
1.
Titish, aralashtirish, tozalash va
tarash
Titish, aralashtirish, tozalash va tarash
agregati
pilta
2.
CHo‘zish, qo‘shish
Piltalash mashinasi
pilta
3.
CHo‘zish, qo‘shish
Pilta birlashtiruvchi
xolstcha
4.
Qayta tarash
Qayta tarash mashinasi
pilta.
5
CHo‘zish, qo‘shish
Piltalash mashinasi
pilta
6.
Piliklash
Piliklash mashinasi
pilik
7.
Yigirish
Halqali yigirish mashinasi
i
p
| 