Tola sifatini aniqlash
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
M.T. Hojiyev, S.A. Hamroyeva, A.M. Salimov
TOLA SIFATINI ANIQLASH
TOSHKENT
«TURON-IQBOL»
2006
2
Taqrizchilar:
O‘zbekiston «Sifat» paxta tolasini sertifikatlash
markazi bo‘limi boshlig‘i, t.f.n. B.A. Boyxonov,
Yengil sanoat texnologiyasi va jihozlari kafedrasi mudiri,
t.f.n., dotsent X. K. Rahmonov.
M.T. Hojiyev, S.A. Hamroyeva, A.M. Salimov
Tola sifatini aniqlash: o‘quv qo‘llanma. T.: O‘MKHTM, «Turon-Iqbol»
nashriyoti, 2006. — 192 bet.
Paxta tolasi va uning mahsulotlari sifat ko‘rsatkichlari dunyo standartlari talablariga
javob berishida, shubhasiz, zamonaviy «Sifat» markazlari va labora toriyalar muhim o‘rin
tutadi. Ularda kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, talabalar va shu soha xodimlari paxta va
uning mahsulotlari sifatini aniqlash usullarini o‘rganadilar.
Qo‘llanmada respublikamizda paxta va uning mahsulotlari sifatini aniqlash ning
zamonaviy-ilmiy usullari bayon etilgan.
Istiqbolli g‘o‘za navlari, sifatli tola yetishtirish va ishlab chiqarish hamda tola sifatini
aniqlashning zamonaviy usullari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan.
Qo‘llanma kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilari, oliy o‘quv yurt talabalari va shu soha
xodimlariga mo‘ljallangan.
© «TURON-IQBOL», 2006-y.
3
KIRISH
Respublikamiz mustaqilikka erishgach, paxta tolasi va undan mahsulot
ishlab chiqarish miqdorini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ldi. Shu bilan
birga, biz jahon bozorida iste’molchilarni o‘zimiz tanlash va mahsulotlarni
haqiqiy qiymatida sotish imkoniyatlarini ham qo‘lga kiritdik.
Dunyo bozorida mahsulotlarni sotish katta imkoniyatlar berish
bilan birga, ishlab chiqaruvchi zimmasiga mas’ul vazifa, ya’ni ish lab
chiqarilayotgan mahsulotlarni raqobatbardoshligini ta’minla sh ni ham
yuklaydi. Paxta tozalash, to‘qimachilik va yengil sanoat korxonalari
tomonidan ishlab chiqarilayotgan paxta tolasi va uning mahsulotlari sifat
ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lishi, dunyo stan dartlari talablariga javob berishi
ularning jahonda xaridorgir bo‘li shining asosiy omilidir.
Shuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Liverpul (Angliya), Bremen
(Germaniya), Gdansk (Polsha) birjalari kabi xalqaro tashkilotlar va
paxta bo‘yicha xalqaro konsultativ qo‘mitalarga a’zo bo‘lgan. Ular bilan
hamkorlikda respublikamizda har yili ishlab chiqarilayotgan 1,1—1,2 mln
tonna paxta tolasi sifatini aniqlash va 0,81 mln tonna tola eksport qilish
ishlari olib borilmoqda.
Mamlakatimizda to‘qimachilik va yengil sanoatni rivojlantirish hisobiga
ishlab chiqarilayotgan paxta tolasining 50 % ni qayta ishlash bo‘yicha
vazifalar belgilandi. Ushbu yo‘nalishda «O‘zbek yengil sanoat» aksionerlik
kompaniyasi Yevropa ittifoqi, AQSH, Yaponiya, Turkiya, Xitoy va boshqa
mamlakatlar bilan samarali ishlar olib bormoqda. To‘qimachilik sanoatiga
investitsiya (sar moya) kiritish hisobiga bir qancha qo‘shma korxonalar
qurildi. Umuman, paxta tolasini qayta ishlashni oshirish hisobiga milliy
daromadimiz ham bir necha bor ko‘paydi.
Respublikamizda paxtachilikning eng ko‘p iqtisodiy samara berishini
ta’minlash uchun paxta tolasi va paxtani qayta ishlashdan olinadigan
boshqa shu kabi mahsulotlar sifatini belgilash yo‘nali shida Xalqaro tiklanish
va taraqqiyot banki o‘rtasida paxta loyihasi bo‘yicha konkret tadbirlar
ishlab chiqildi.
4
O‘zbekiston «Sifat» markazi va viloyatlarda uning hududiy laboratoriyalari
tashkil qilindi. Ularda paxta tozalash korxonalarida ishlab chiqarilayotgan
paxta tolasining toyma-toy sifat ko‘rsat kichlari aniqlanib, sertifikat
berilmoqda. Bu ishlarda zamonaviy tizimlardan — HVI (High Volume
Instrument) va laboratoriya asboblaridan foydalanilmoqda. Xuddi shunday
ishlar, ya’ni paxta tolasi va uning mahsulotlari sifatini aniqlash paxta ter-
minallarida va to‘qimachilik korxonalarida ham amalga oshi rilmoqda.
Bunday zamonaviy markazlar va laboratoriyalar bilan tanishish barkamol
avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir qiladi. Kasb-hunar kollej o‘quvchilari, talabalar
va shu soha xodimlari paxta va uning mah sulotlari sifatini aniqlash usullarini
o‘rganib, shu yo‘nalish bo‘yicha yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlari uchun
katta imkoniyatlar yaratilmoqda. Bunday vazifalarni bajarishda ushbu
darslikdan foy dalanish, shubhasiz, o‘zining ijobiy samarasini beradi, deb
o‘ylaymiz.
Ushbu kitobni yozishda mualliflar o‘zlarining ko‘p yillik pedagogik
faoliyatlaridan, fan yutuqlaridan, ilmiy-amaliy tajriba laridan, stan dartlardan,
Respublikamizda paxta va uning mahsu lotlari sifatini aniqlashning
zamonaviy usullaridan foyda landilar. Mualliflar soha bo‘yicha ma’lumotlarni
to‘ldirishdagi amaliy yordami uchun N. Sali movaga minnatdorchilik
bildiradilar. Kitob ushbu yo‘nalishda birinchi marta yozilayotganligi bois
ayrim kamchiliklar bo‘lishi mumkin. Bu borada bildiriladigan har qanday
fikr-mulohazalarni mualliflar mamnuniyat bilan qabul qilib, kelgusi ishlarda
inobatga oladilar.
5
I bob
TOLA ISHLAB cHIQARISHNING
AHAMIYATI
I.1. PAXTA TOLASINI ISHLAB cHIQARISH
Ma’lumki paxta tolasi — to‘qimachilik va yengil sanoat mah sulotlarining
asosiy xomashyosi hisoblanadi. Shuning uchun ham O‘zbekistonda paxta
tolasi ishlab chiqarishga katta ahamiyat beri ladi. Shu bilan birga, chet
elga sotiladigan paxta tolasi va uning mahsulotlari mamlakatimiz valuta
tushumining asosiy manbala ridan hisoblanadi.
O‘zbekiston 2005-yili paxta tolasi ishlab chiqaruvchi 90 dan ortiq
mamlakatlar orasida oltinchi o‘rinni egalladi: 1. Xitoy — 6,320 mln tonna;
2. AQSH — 5,062 mln tonna; 3. Hindiston — 4,080 mln tonna; 4. Pokiston
— 2,451 mln tonna; 5. Braziliya — 1,250 mln tonna; 6. O‘zbekiston — 1,100
mln tonna va boshqa mamlakatlar 1,936 mln tonna paxta tolasi ishlab
chiqargan.
Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan paxta tolasi dunyoning
ko‘pchilik mamlakatlariga, shu jumladan, AQSH, Gretsiya, Rossiya, Angliya,
Janubiy Koreya, Italiya, Germaniya, Gollandiya, Yaponiya va boshqalarga
eksport ham qilinadi.
Shuning uchun mamlakatimizda yetishtirilayotgan g‘o‘za turlari va
ulardan olinadigan mahsulotlar haqidagi ma’lumotlar bilan tanishsak bu
boradagi fikrlarimiz ancha oydinlashib boradi.
I.2. G‘O‘ZA VA UNING MAHSULOTLARI
Tabiatda madaniy va yovvoyi g‘o‘zalarning turlari, shakllari ko‘p. Ularning
hammasi bir avlod bo‘lib, lotin tilida «Gossipium» deyiladi. Gossipium
avlodi gulxayrilar oilasiga mansub. G‘o‘zaga qarindosh bo‘lgan ekinlar:
kanop, bamaiya, dag‘al kanop, xitoy atir guli, bog‘ gulxayrisi ham shu
oilaga kiradi.
Gossipium avlodi 35 ta har xil turdan iborat. Bularning yovvoyilari ko‘p
yillik buta yoki bo‘yi 1 metrdan 10—12 metrgacha boradigan daraxtlar. Ular
Osiyo, Afrika, Amerika va Avstraliyaning issiq qurg‘oqchil tropik mintaqa
mamlakatlarida o‘sadi. Bu mamla katlarda yil bo‘yi sovuq bo‘lmaydi.
6
G‘o‘zaning barcha turlari issiqsevar va yorug‘sevar o‘simliklardir.
G‘o‘za turlari tashqi ko‘rinishi bo‘yicha: tupi va barglari, guli, ko‘sagi va
chigitining yirikligi, shakli, rangi va boshqa belgilariga qarab juda xilma-
xildir.
Ekilib yurilgan g‘o‘zalarning barcha yovvoyi va yarim yovvoyi turlari uzoq
yashaydi, ammo tashqi muhitga uncha talabchan emas, qurg‘oqchilikka
chidamli, sershox (monopadial — o‘suv shoxlari ko‘p), kech pishar buta
turlarining (semopodial — hosil) shoxlari kalta va ingichka, bargi, guli va
ko‘saklari, chigiti mayda, tolasi qisqa va kam bo‘ladi.
G‘o‘zaning bugungi turlari birdaniga paydo bo‘lib qolmadi. Ular yovvoyi
g‘o‘zalarni asta-sekin madaniylashtirib borilishi tufayli vujudga keldi.
Bunda o‘zbek xalqi olimlarining ham xizmati katta. Mehnatkash, mirishkor
dehqonlarimiz har yili barcha qiyinchiliklarni bartaraf etib, dalalarda million
tonnalab paxta hosili yetishtiradilar (I.1-rasm).
Respublikamizda istiqbolli g‘o‘za turlari va seleksion navlari ekiladi
hamda ulardan mo‘l hosil olinadi (I.2-rasm va I.3-rasm).
Xirzutum va barbadenze g‘o‘za turlari har xil darajada tuklangan,
ko‘saklari tik meva bandiga joylashgan. chigiti yirik, uzun tukli, ko‘pincha
kam tuk va butunlay tuksizlari ham bo‘ladi.
G‘o‘zaning xirzutum turining deyarli barchasi asosiy paxtakor
I.1-rasm. Paxta dalasi.
7
mamlakatlarda eng ko‘p ekiladi va butun dunyoda yetishtiriladigan paxta
tolasining 70 foizini tashkil etadi.
G‘o‘zaning barbadenze turi. Bu g‘o‘za turlarining ko‘pi juda uzun,
ingichka, pishiq ipaksimon tola beradi. Tolasi ko‘pincha 40 mm va uzunroq
bo‘ladi.
G‘o‘za o‘simligi tashqi (morfologik) ko‘rinishi jihatdan balandligi 0,7 m
dan 1,5 m gacha, yaxshi shoxlangan bo‘ladi. G‘o‘za tupi asosiy vertikal tana
va atroflarga yoyilgan shoxchalardan iborat bo‘lib, bu shoxchalarda barglar
va keyinchalik ko‘sakka ayla nadigan gul shonalari joylashadi. G‘o‘zaning
ko‘sagi shar shaklida yoki uzunligi 60 mm va eng katta diametri 50 mm
bo‘lgan tuxum shaklida bo‘lib, uning ichida 5—7 g o‘rta tolali yoki 3—5 g
uzun tolali paxta bo‘ ladi. Paxta ning har chigitida 7—20 ming dona tola
o‘sadi.
Paxta tolasining rivojla nishi ikki davrga bo‘linadi (I.4-rasm). Birinchi
davri 25—30 kun davom etib, bu davrda tola asosan bo‘yiga o‘sib boradi
va g‘o‘zaning seleksion turiga
xos bo‘lgan uzunlikka erishadi,
ikkinchi davri esa 15—30 kun,
ayrim hollarda 50 kungacha
davom etib, bu davrda uning
devorlari ichiga selluloza
qatlamalari yig‘ilib, tola pisha
boshlaydi. Shuning uchun
tolaning pishganlik darajasi
tola tashqi diametrining ichki
kanalining diametriga bo‘lgan
nisbati bilan belgilanadi. Bu
I.2-rasm. Istiqbolli g‘o‘za.
I.3-rasm. «Oq oltin».
I.4-rasm. Paxta tolasining rivojlanish davrlari:
1 — tolaning bo‘yiga o‘sish davri;
2 — tolaning pishish davri.
8
nisbat xom tolalar uchun 1,05 ga, rosa yetilgan tolalar uchun ko‘pi bilan
5 ga teng. O‘rta hisobda tashqi va ichki diametrining nisbati 1,8 dan 2,8
gacha bo‘lgan tolalar yaxshi yetilgan hisoblanadi.
G‘o‘za ko‘sagi va uning ichidagi chigitlar va paxta tolasining rivojlanishi
g‘o‘za guli changlangan birinchi kundan boshlanadi. Shu kundan boshlab
chigit ustki qatlamining ayrim hujayralari uzunasiga o‘sa boshlaydi va
natijada paxta tolasi vujudga keladi. Paxta tolasi naychaga o‘xshash bir
o‘simlik hujayrasidan iborat. Ko‘sak ochilganidan keyin tola kanalidagi
protoplazma quriy boshlaydi, natijada paxta tolasi biroz yassilanib, lentaga
o‘xshab qoladi va o‘z o‘qi atrofida burala boshlaydi.
Yaxshi yetilgan tola har 10 mm uzunligida 50—80 marta buralishi
natijasida uning umumiy uzunligi 1—1,5 mm gacha kamayadi. Paxta
dalalarining hosildorligi va tolaning sifati ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib,
bular ichida paxtaning seleksion navi, tuproqning unumdorligi, g‘o‘za
yetishtirishning agrotexnika tadbirlari, iqlim va ob-havo sharoitlari hal
qiluvchi ahamiyatga egadir.
Paxta urug‘chiligi bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarning asosiy vazifasi
tezpishar, serhosil, to‘qimachilik sanoati talabiga to‘liq javob beradigan
yangi g‘o‘za navlari urug‘ini ko‘paytirish hamda xo‘jaliklarni yuqori sifatli
urug‘lik chigit bilan ta’minlashdan iborat.
Serhosil, tolasining texnologik xususiyatlari talabga javob beradigan,
kasalliklarga chidamli va boshqa agrotexnika ko‘rsatkich lari yaxshi bo‘lgan
g‘o‘za navlari rayonlashtiriladi. Rayonlashtirilgan g‘o‘za navlari urug‘chilik
xo‘jaliklariga berilib, u yerda elita chigit va uning reproduksiyasi olinadi.
chigit sirtqi qobiq hujayrasidan unib, ikki yarus tolalar bilan qoplangan,
uzun tolalar tolali chigit massasining 30—40 % ni, qisqa tolalar, momiqlar
5—10 % ni, chigitning o‘zi esa 56—62 % ni tashkil etadi. chigitdan tolalar
jin mashinalarida, momiqlar esa linterlarda ajratib olinadi.
Hozirgi kunda ham paxta xalq boyligi hisoblanadi. Ma’lumki, terib
olingan paxta chigit va tolalardan iborat, har bir dona chigitda esa 12—20
ming donagacha tola yopishgan bo‘ladi. Agar bu tolalarni mikroskop ostiga
qo‘yib qarasak, juda ajoyib: sarg‘ish, sapsar, tillarang tovlangan tolalarni
ko‘ramiz. Paxtadan kiyim-kechak, yog‘, sovun, qog‘oz, kirza, selluloza, spirt,
kunjara va kraxmal, sinmaydigan oyna va limon kislotasi, yoqilg‘i va chorva
uchun yem, sun’iy shoyi, glitserin, fotoplyonka ....qariyb 70 xil mahsulot
olinadi. Paxta xalq xo‘jaligining hamma sohalarida ishlatiladi. Bular esa
o‘z navbatida 1300 dan ortiq mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Shuning uchun paxtani xalqimiz «oq oltin» deb ataydi va g‘o‘za texnikaviy
ekinlar orasida birinchi o‘rinda turadi.
9
O‘zbekistonda sifatli paxta tolasini yetishtirish uchun istiqbolli g‘o‘za
navlaridan quyidagilar ekilmoqda: 175F, Oqdaryo, Oqqo‘rg‘on 2, An-
Boyovut 2, Armug‘on, Buxoro 6, Gulbahor, Mehnat, Namangan 77, Omad,
S 4727, S 4910, S 6524, S 6530, Toshkent 6, Termiz 31, Xorazm 127, Yulduz,
S 2629, Xorazm 150, Denov, Buxoro 102, Buxoro 8, Surxon 9.
I.3. PAXTA TOLASI SIFATINI ANIQLAYDIGAN LABORATORIYA VA
MARKAZLAR
Paxta tozalash korxonalarida chigitli paxtani va undan olinadigan
tayyor mahsulot sifatini aniqlash paxta tayyorlash punktlarining texnologik
laboratoriyalarini birlashtirgan texnik nazorat bo‘limining (TNB) vazifasiga
kiradi. Texnik nazorat bo‘limining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
korxona va tayyorlash punktlarida chigitli paxtani qabul qilish, to‘dalarga
bo‘lish va uni saqlash ishlarini to‘g‘ri tashkil qilishni tekshirish, paxta
tayyorlash punktlarida xo‘jaliklardan qabul qilinayotgan va korxonaga
tayyorlash punktidan kelayotgan chigitli paxtaning sifatini tekshirish;
quritish-tozalash bo‘limlarining ishini va ularda ishlanayotgan chigitli
paxtaning sifatini tekshirish; paxta tolasi, momiq va tolali chiqindilar
toylarining to‘g‘ri ishlashini va to‘g‘ri belgilanishini tekshirish; korxonada
va tayyorlash punktlarida chigitli paxtaning va tayyor mahsulotning sifatini
yaxshilash uchun hamma tadbirlar bajarilishini tekshirish; yangi standartlar
va texnik shartlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlarning
bajarilishini tekshirish, sifatsiz mahsulot chiqarilishining sabablarini
aniqlash.
Korxonaning texnik nazorat bo‘limi paxta tayyorlash punktlarining
ishiga rahbarlik qiladi va xo‘jaliklarda bajariladigan ishlarga tashkiliy
metodik jihatdan yordam beradi.
Korxonaning har smenasida chiqariladigan mahsulotning sifatini
va texnologik mashinalarning ish sifatini nazorat qilish korxona smena
laborantining vazifasiga kiradi.
Urug‘lik chigit olish uchun mo‘ljallangan paxtaning sifatini, urug‘lik
chigitni ishlash va saqlash sifatini tekshirish maxsus urug‘chilik
laboratoriyalar tomonidan bajariladi.
chigitli paxta va undan olinadigan mahsulotning sifatini tekshirish
ishlarida korxona texnik nazorat bo‘limlarining mas’uliyatini oshirish
maqsadida har bir viloyat paxta tayyorlash birlashmasida sifat bo‘yicha
maxsus markaziy laboratoriyalar faoliyat ko‘rsatadi. Ularning vazifasiga
quyidagilar kiradi:
10
a) paxta tozalash korxonalarida chiqariladigan mahsulotlarning (tola,
momiq, chigit va tolali chiqindilar) sifatini korxona laboratoriyalarida to‘g‘ri
aniqlashni nazorat qilish;
b) laboratoriya sinovlarini Davlat standarti va instruksiyalariga muvofiq
bajarilishini tekshirish;
d) laboratoriya asboblari va o‘lchash qurilmalarining to‘g‘ri ishlashini
nazorat qilish.
Bir qatorli paxta tozalash korxonasida texnik nazorat bo‘limining ishini
tashkil qilish tizimi quyidagi I.5-rasmda keltirilgan.
Paxta tozalash korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifatini aniqlash uchun «Sifat» markazi va viloyatlarda uning hududiy
laboratoriyalari tashkil qilingan (I.6-rasm).
O‘zbekiston «Sifat» markazi paxta tolasi, momiq, texnik chigit, momiq-
paxta va gigroskopik paxta mahsulotini sertifikatlash va sifatini nazorat
qilish bo‘yicha mustaqil tashkilot hisoblanadi. «Sifat» markazining bosh
binosi I.7-rasmda ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston «Sifat» markazi paxta tozalash korxonalarida ishlab
chiqarilgan paxta tolasi va momiqning har bir toyini tarozida tortishni,
paxta chigitini ishlab chiqarish, uning miqdori va sifati ustidan nazoratni
amalga oshiradi.
«Sifat» markazi tomonidan beriladigan muvofiqlik sertifikatlari va
toyma-toy tarozida tortish dalolatnomalari paxta mahsulotini sotish
ishlarini bajarishda majburiy hujjat hisoblanadi.
I.5-rasm. Paxta tozalash korxonasida mahsulot sifatini aniqlash bo‘limi.
11
Respublikaning barcha viloyatlarida «Sifat» hududiy laboratoriyalari
mavjud bo‘lib, ular paxta tolasini toyma-toy sinash, momiq, momiq-paxta
va paxta chigitining sifatini nazorat qilishni amalga oshiradi. Ularning
barchasi yuqori unumli HVI 900 rusumli (I.8-rasm) va boshqa zamonaviy
sinov uskunalari bilan jihozlangan.
O‘zbekiston «Sifat» markazi tolaning yopishqoqligini ScT asboblarida
baholashni amalga oshiradi. O‘zbekiston paxtasining rayonlashtirilgan,
yangi va istiqbolli seleksion navlarining iste’mol xossalarini o‘rganish,
I.6-rasm. O‘zbekiston «Sifat» paxta tolasini sertifikatlash markazining tizimi.
I.7-rasm. «Sifat» markazi.
12
sinov usullarini rivojlantirish, zamonaviy o‘lchash texnikasi va jahon bozori
talablari asosida paxta mahsulotini klassifikatsiyalash va standartlashtirishni
rivojlantirish bo‘yicha ilmiy ishlar olib boradi. Tegishli tashkilotlarga
O‘zbekiston paxta tolasi, momig‘i, texnikchigiti bo‘yicha savdo ishlarini
bajarishda ularning etalon namunalarini tayyorlab, yetkazib beradi.
O‘zbekiston «Sifat» markazi xorijiy tashkilotlar va o‘zining laboratoriyalari
uchun xalqaro standartlar va Respublika standarti bo‘yicha paxta
mahsulotini klassifikatsiyalash va sinovdan o‘tkazish uchun mutaxassislarni
tayyorlash ishlarini amalga oshiradi.
O‘zbekiston «Sifat» markazi yetakchi Xalqaro Yevropa paxta
uyushmasining a’zosi hisoblanadi.
Paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun paxta terminallarida
va to‘qimachilik sanoati korxonalarida ham maxsus laboratoriyalar tashkil
qilinadi. Ularda paxta xomashyosi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifati aniqlanadi.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
1. Paxta tolasi yetishtirishning ahamiyati.
2. O‘zbekistonda to‘qimachilik va yengil sanoatni rivojlantirish.
3. O‘zbekiston «Sifat» markazi va uning vazifalari.
4. O‘zbekistonda ekiladigan istiqbolli g‘o‘za navlari.
I.8-rasm. HVI 900 SA rusumli tola sifatini aniqlash tizimi.
13
5. G‘o‘zadan olinadigan mahsulotlar.
6. Paxta tozalash korxonalarida chigitli paxtadan qanday mahsulotlar ishlab
chiqariladi?
7. Korxonalardagi laboratoriyalarning vazifasini tushuntiring.
8. Paxta tolasining sifatini aniqlash uchun qanday zamonaviy usullar qo‘llaniladi?
9. Mamlakatimiz dunyoda paxta yetishtirish va paxta tolasini ishlab chiqarish bo‘yicha
qanday nufuzga ega?
10. Paxta tolasining rivojlanish davrlarini ko‘rsating.
11. Muvofiqlik sertifikati nima?
12. O‘zbekiston «Sifat» markazi qanday tashkilot?
13. Paxta nima uchun xalq boyligi hisoblanadi?
14. «Sifat» markazi hududiy laboratoriyalarining vazifasi.
15. Paxta mahsulotlari xaridorgir bo‘lishining asosiy omillari nimadan iborat?
14
II bob
PAXTANING SIFAT KO‘RSATKIcHLARINI
ANIQLASH
II.1. PAXTANI BAHOLASH VA SIFATINI ANIQLASH UcHUN NAMUNALAR
TANLASH
Paxtani baholash va sifatini aniqlashdan asosiy maqsad uning namligini,
ifloslik darajasini, sanoat navini va sinfini belgilashdir.
Ushbu sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun paxtadan namuna olinadi.
Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O‘z DSt 643—95 standartida
aniq ko‘rsatib berilgan. Ushbu standart qo‘lla nilish sohasi bo‘yicha
bajarilishi majburiydir.
Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun olinadigan namuna larni
quyidagicha nomlanib, ta’riflash mumkin:
Namuna deb sinash uchun olingan paxtaga aytiladi.
Nuqtadan olingan namuna deganda paxtaning ma’lum joylaridan bir
paytda olingan paxta miqdori tushuniladi.
Umumlashtirilgan namuna deb nuqtadan olingan namunalar
yig‘indisiga aytiladi.
O‘rtacha kunlik namunani har bir topshirilgan to‘da uchun alohida
to‘plangan, birlashtirilgan namuna yig‘indisi, deb aytiladi.
Paxtaning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha bitta hujjat bilan rasmiy-
lashtirilgan, bir xil seleksiya va sanoat navli, tip va sinfdagi paxta miqdori
to‘da deb hisoblanadi.
Jamlanayotgan paxtani joylanayotgan paxtaning asosiy belgilari
bo‘yicha bir xil paxta deb tushuniladi.
Paxta topshiruvchi — paxtani qabul qilish punktlariga topshiruvchi
(jamoa xo‘jaligi, brigada, fermer) hisoblanadi.
Ta’riflar O‘z DSt 581 va O‘z DSt 615 asosida tuzilgan.
Namuna olish. Paxta tayyorlash punktlarida namuna va nuqtaviy
namunalar punkt klassifikatori tomonidan topshiruvchi ishtirokida paxtani
tortishdan oldin qo‘lda olinadi.
Nuqtaviy namunalarni to‘kish joylarida olish ham mumkin.
Keltirilgan paxta to‘dasining har 2 tonnasidan kamida uchta joyidan har
xil qalinlikdagi joylaridan 100—150 g bo‘lgan namuna olinadi.
Sig‘imi 1 kg bo‘lgan qopqog‘i zich berkitiladigan kichik bankalarga
15
solingan nuqtaviy namunalar birlashgan namuna hosil qiladi. Olingan
paxtaning namligini aniqlash mo‘ljallanmagan bo‘lsa, iflosligi to‘kilmaydigan
oddiy idishga solish mumkin.
Umumlashtirilgan namunalarni sig‘imi 6—8 kg bo‘lgan zich
berkitiladigan idishlarga solinadi va bir kun davomida, har bir jamlangan
to‘dalar uchun alohida o‘rtacha bir kunlik namuna to‘p lanadi. O‘rtacha bir
kunlik namuna kamida 3—4 kg bo‘lishi kerak.
Idishga quyidagi ko‘rsatmalar yozib qo‘yiladi:
— paxta topshiruvchi xo‘jalik nomi;
— jamlanayotgan to‘da nomeri;
— seleksion navi;
— sanoat navi va sinfi;
— namuna olingan kun.
Organoleptik yo‘l bilan paxta navi, sinfi yoki gommoz kasalligi bor paxta
miqdorini aniqlashda kelishmovchilik sodir bo‘lsa, har 2 tonna paxtadan
15 ta joyidan nuqtaviy namuna olinib, birlashtirilgan namuna hosil qilinadi
va tekshirish o‘tkaziladi.
Nuqtaviy namunani tayyorlash punkti laboratoriya xodimi klassi fikator
va topshiruvchi ishtirokida oladi.
Jamlanayotgan paxta to‘dasini qabul qilishni tekshirishda namuna
tanlash. Paxta tayyorlash punktida kun bo‘yi kelib turgan paxtaning sifatini
aniqlash uchun namunalar yangi keltirilayotgan paxtani joylashtirishdan
oldin olinadi.
Namunani paxta tayyorlash punkti xodimi paxtani qabul qilib olgan
katta klassifikator yoki klassifikator ishtirokida tanlab oladi.
Umumlashtirilgan namunani hosil qilish uchun jamlanayotgan
g‘aramning har 10 kv metridan 2 ta nuqtaviy namuna olinadi.
Namunani zich berkitilgan kichik idishga solinadi.
Umumlashtirilgan namuna kamida 2 kg bo‘lishi kerak.
Jamlash paytida g‘aramlarda saqlanayotgan paxta sifatini aniqlash
uchun namuna olish. Jamlanayotgan paxtadan olingan o‘rtacha bir kunlik
namunadan yana 10 t hisobidan 400 g namuna olinadi.
Namuna quyidagicha tanlab olinadi: nuqtaviy namuna olish bo‘yicha
olingan o‘rtacha kunlik namuna stolda yaxshilab aralash tirilib, to‘g‘ri
to‘rtburchak ko‘rinishda yoyiladi va teng to‘rt qismga ajratiladi. Diagonal
bo‘yicha ikki qismi olib tashlanadi. Bunday bo‘lish tayyorlangan paxtaning
10 t siga 400 g ga to‘g‘ri kelgunga qadar qaytariladi.
G‘aramni jamlash tugatilganda (400—500 t) umumlashtirilgan namuna
15—20 kg bo‘lishi kerak.
16
Bu umumlashtirilgan namuna stol ustida aralashtiriladi. Tekis qilib joylab
4 qismga ajratib har bir qismidan 3—4 kg dan olib bir joyga to‘planadi. Hosil
bo‘lgan taxminan 14 kg namuna 2 ga ajratiladi. Paxta sifatini tekshirish
uchun namunaning bir qismi paxta tozalash korxonasi laboratoriyasiga
tekshirishga yuboriladi, ikkinchi qismi esa tayyorlash punktida nazorat
uchun qoldiriladi.
To‘dani jamlash tugatilgandan so‘ng namuna bilan birgalikda pasport-
kartochka (paxta uchun pasport) ikki nusxada yuboriladi. Pasport-
kartochkaning bir nusxasi korxona tekshiruv natijalari bilan tayyorlash
punktiga qaytib beriladi.
Jamlangan g‘aramdan namuna olish. G‘aramni taxminan I—II nav uchun
50 tonna, III—IV navlar uchun 30 tonnadan chamalab qismlarga bo‘linadi.
Har bir qismidan 20 tadan 20—100 sm qalinlikda g‘aram tashqi qismlaridan
va tunnel ichlaridan nuqtaviy namunalar olinadi. Olingan umumlashtirilgan
namuna ta’minan 1 kg bo‘lishi kerak.
Nazorat qilish usuliga qarab agarda olingan umumlashtirilgan
namunalar bir xil bo‘lsa, bu umumlashtirilgan namuna alohida yoki g‘aram
uchun bitta qilib 5—10 kg holda tekshirilishi mumkin.
Paxtani paxta punktlariga jo‘natish va paxta tozalash korxonalariga qabul
qilishda namuna olish nuqtaviy namuna olishga asoslanib bajariladi.
Har bir transportdan olingan paxtaning birlashgan namunalari shu
to‘daning oxirgi mashinasi paxta korxonasiga jo‘natilishiga qadar to‘planadi
va sifatini tekshirish uchun o‘rtacha kunlik namuna hosil qilinadi.
Umumlashtirilgan namunalar qabul qilish paytida paxta tozalash
korxonasi bir kun davomida har bir tayyorlash punkti uchun qayta ishlagan
to‘dasiga qarab to‘planadi.
Paxtaning namligini aniqlash uchun quritish-tozalash bo‘limi va tozalash
bo‘limidan namuna olinadi.
To‘dadan nuqtali namuna olish uchun paxtani quritish-tozalash bo‘limi
va tozalash bo‘limi ish boshlaganiga 30 daqiqadan oshmasdan 15—20
daqiqa ichida olish kerak. Olingan nuqtaviy namunalar sig‘imi kamida 1
kg bo‘lgan zich berkitilgan idishlarga solinib, umumlash tirilgan namunalar
hosil qilinadi.
Keyingi tekshirishlar uchun umumlashtirilgan namunalar quritish-
tozalash bo‘limi va tozalash bo‘limida har 2 soatda olinadi.
II.2. PAXTANI TIPLARGA VA NAVLARGA
AJRATISH
Paxtani tiplarga bo‘lishdan maqsad — paxta tolasining fizik-mexanik
17
ko‘rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichlik va solishtirma uzilish
kuchi, paxta rangi, tashqi ko‘rinishi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti bo‘yicha
navlarga ajratishdan iborat.
Ushbu maqsadga muvofiq belgilangan talablarni bajarish O‘z DSt 615—
94 standartga asoslanib olib boriladi.
Korxonada qayta ishlashgacha bo‘lgan davrida tayyorlov punktlaridagi
paxtani qabul qilish dastlabki klassifikatsiya, miqdorining hisobi va saqlash
uchun muayyan sharoitlarini yaratish qismi talablarini belgilaydi.
Paxta yakuniy iste’mol xususiyatlari paxta tozalash korxonalarida qayta
ishlangandan keyin O‘z DSt 604 ga muvofiq tolaning sifat ko‘rsatkichlari
bo‘yicha aniqlanadi.
Standart talablari urug‘lik paxtaga joriy etilmaydi.
Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlashga mo‘ljallangan paxtani
quyidagi texnik talablarga asosan qabul qilinadi va qayta ishlanadi.
Paxta — tolasining fizik-mexanik ko‘rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi,
chiziqli zichlik va solishtirma uzilish kuchiga (I va II nav) ko‘ra II.1-jadvaldagi
me’yorlarga muvofiq to‘qqizta: 1a, 1b, 1, 2, 3, 4, 5, 6 va 7-tipga bo‘linadi.
Bunda paxtadagi paxta tolasining tipi shtapel vazn uzunligi yoki chiziqli
zichlikning eng yomon ko‘rsatkichi bo‘yicha aniqlanadi.
1a, 1b, 1, 2 va 3 tipdagi tolalarga ega bo‘lgan paxta uzun tolali, 4, 5, 6
va 7-tipdagi tolalarga ega bo‘lgan paxta esa o‘rta tolali paxta navlariga
kiradi.
Har bir tipdagi paxta rangi, tashqi ko‘rinishi, pishib yetilganlik
koeffitsiyenti bo‘yicha II.2-jadvaldagi talablarga va belgilangan tartibda
tasdiqlangan namunalarga muvofiq beshta — I, II, III, IV, V navga
bo‘linadi.
Paxta navi rangi va pishib yetilganlik koeffitsiyentining eng yomon
ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniqlanadi.
Paxta navi iflos aralashmalarning miqdori (iflos aralashmalarning
vazniy ulushi) va namligi (namlikning vazniy nisbati)ga qarab II.3-jadvalda
ko‘rsatilgan talablarga muvofiq quyidagi sinflarga bo‘linadi: I (qo‘lda
terilgan), 2 (mashinada terilgan) va 3 (yerdan terib olingan).
II.1-jadval
2—Tola sifatini aniqlash
18
Paxta to‘dasining konditsion vaznini aniqlash uchun iflos ara lashmalar
hisob me’yorining vazniy ulushi — 20,0 % va namlikning vazniy nisbati —
9,0 % deb olinadi.
II.2-jadval
Jadvalning davomi
20
Paxtada tosh, gazlama qiyqimlari yoki brezent kesimlari, ko‘sak yoki
uning chanoqlari, yashil barglar (4 sm
2
) va hokazolarning bo‘lishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Paxtada kuchli darajada zamburug‘ kasalligi bilan shikastlangan tolalar
uchrashiga ruxsat etilmaydi.
Paxta chigitidagi pestitsid qoldiqlarining miqdori O‘zbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan, yo‘l
qo‘yilgan eng katta darajadan oshmasligi kerak.
chigitda pestitsid qoldiqlarining miqdorini nazorat qilish O‘zbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash va Qishloq xo‘jalik vazirliklari tomonidan
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
II.3-jadval
Korxonalarda paxta quyidagi tartibda qabul qilib olinadi:
21
1. Paxta to‘dalar bo‘yicha qabul qilib olinadi. Sifat ko‘rsatkichi bo‘yicha
bitta hujjat bilan rasmiylashtirilgan, bir xil seleksiyadagi va sanoat navli, tip
va sinfdagi paxta miqdori to‘da deb hisoblanadi.
2. Qishloq xo‘jaligi zararkunandalari va turli kasalliklar (gommoz,
zamburug‘ kasalligi, «shira») bilan zarar yetkazilgan paxta alohida to‘dalarga
ajratiladi.
3. Agar bir to‘dada har xil seleksiya va sanoat navli, tip va sinfli paxtalar
aralashtirilgan bo‘lsa, ular shu to‘dada eng past tip, nav yoki sinf bo‘yicha
qabul qilinadi.
4. Paxtani sifati bo‘yicha paxta tayyorlash punktlarida soat 22 gacha
qabul qilib olinadi. Paxta tashqi ko‘rinishini aniqlashda yorug‘lik kamida
300 luks bo‘lishi kerak.
Aniq seleksiya navidagi paxta tolasining tipi qabul qilingan tartib
normativ hujjat bilan belgilanadi.
Qabul qilib olishda paxtadagi tola tipning shtapel vazn uzunligi va
chiziqli zichlik ko‘rsatkichlari, kerak bo‘lgan taqdirda, paxta tozalash
korxonasi laboratoriyasidagi istalgan namuna bo‘yicha nazorat qilinadi.
Paxta tolasining tipi korxonada qayta ishlangan paxta to‘dasidagi
shtapel vazn uzunligi va chiziqli zichligi ko‘rsatkichlari bo‘yicha yakuniy
baholanadi.
Paxtaning I va II navlari uchun solishtirma uzilish kuchining qiymatlari
belgilangan me’yordan (II.1-jadval) past bo‘lsa, narx pasay tiriladi. I nav
uchun asosiy me’yordan oshsa, narx ko‘tariladi.
Hisob-kitobni tayyorlash punktlarida klassifikator paxta to‘dasi qayta
ishlangandan so‘ng, paxta navidan qo‘llanilayotgan standart bo‘yicha
namuna tanlab olib, II.2-jadvaldagi talablarga muvofiq birlashtirilgan
namunaning tashqi ko‘rinishini topshiruvchi ishtirokida belgilangan
tartibda tasdiqlangan namunaning tashqi ko‘rinishi bilan solishtirish orqali
aniqlaydi.
Paxta topshiruvchi norozi bo‘lgan hollarda paxta navi tayyorlash punkti
laboratoriyasida asboblar yordamida topshiruvchi ishtirokida qaytadan
tanlab olingan birlashtirilgan namuna yordamida paxtaning rangi va pishib
yetilganlik koeffitsiyenti bo‘yicha aniqlanadi. Sinash natijasida olingan
natija hal qiluvchi hisoblanadi.
Paxtaning iflosligi va namligi paxta tayyorlash punktlarining
laboratoriyasida topshiruvchi ishtirokida to‘dadan qo‘llanilayotgan standart
bo‘yicha tanlab olingan o‘rtacha kunlik yoki birlashtirilgan namuna
yordamida aniqlanadi.
Kelishmovchilik sodir bo‘lgan hollarda xuddi shu o‘rtacha kunlik yoki
birlashtirilgan namuna yordamida paxtaning iflosligi va namligi bo‘yicha
22
qaytadan o‘tkazilgan sinashlar natijasida hal qilinadi.
Agar paxtaning ifloslik me’yori 1- yoki 2-sinflar bo‘yicha yuqori bo‘lsa,
iflosligi bo‘yicha mos kelgan sinfga o‘tkaziladi, agar namlik me’yoridan
yuqori bo‘lsa, maxsus tartibida narxi pasaytiriladi.
I, II, III va IV navlar bo‘yicha paxta 3-sinf uchun belgilangan ifloslik yoki
namlik me’yorlaridan oshgan hollarda u topshiruvchiga qaytariladi yoki
past nav bo‘yicha qabul qilinadi.
Ifloslik yoki namlik me’yorlari 22% oshib ketsa, topshiruvchiga qaytariladi
yoki narxi pasaytirilib belgilangan tartibda qabul qilinadi.
Agar paxta o‘rta darajada zamburug‘ kasalligi bilan shikastlangan bo‘lsa,
bu paxta to‘dasi past navga o‘tkaziladi.
Agar kuchsiz darajada zamburug‘ kasalligi yoki har qanday darajadagi
«shira» bo‘lsa, narxi pasaytiriladi.
Paxtada yopishqoqlik moddalarining borligini aniqlash qabul qilib
olish vaqtidan yoki terimdan oldin tanlab olingan namuna yordamida
o‘tkaziladi.
Agar yopishqoq moddalarning borligi aniqlansa, paxta alohida qabul
qilinadi va jamlanadi. Bunday paxtaning navi korxonada qayta ishlangandan
so‘ng aniqlanadi.
Paxta to‘dasida tugunak ko‘rinishidagi chigallashgan pallachalar,
shuningdek, 20 % dan ko‘p mahsulot gommoz (sariq yoki qo‘ng‘ir tusli,
juda kuchsiz darajada titilib, yopishib yig‘ilgan tola bo‘lakcha lari) bilan
kasallangan bo‘lsa, paxta navi pasaytiriladi.
Agar to‘dada yashillangan paxta bo‘lsa, topshiruvchi tomonidan umumiy
vazn yoki to‘dadan ajratiladi yoki bir navga pasaytirib qabul qilinadi.
Paxtachilik xo‘jaligi chigitdagi pestitsid qoldiqlarining miqdori haqidagi
hujjatga ega bo‘lishi kerak.
Paxta chigitidagi pestitsid miqdori yo‘l qo‘yilgan me’yordan oshiq bo‘lsa,
paxta narxi belgilangan tartibda pasaytiriladi.
Paxtani miqdori bo‘yicha qabul qilib olish. Paxta bir xil vazniy ulushi
(20,1 %) va namlikning vazniy nisbati (9,0 %) qabul qilinadi va hisobga
olinadi.
Konditsion vazni (M
k
) kilogrammlarda quyidagi formula bo‘yicha
hisoblab chiqiladi:
;
,
bunda: M
r
— paxtaning iflos aralashmalari hisobiy me’yorga kelti rilgandagi
23
vazni, kg;
M
f
— qabul qilib olingan paxtaning vazni, kg;
W
r
— namlikning 9,0 % ga teng bo‘lgan vazniy nisbatining hisobiy
me’yori;
W
f
— haqiqiy namlikning vazniy nisbati, %;
Z
r
— iflos aralashmalarning 2,0 % ga teng bo‘lgan hisob vazni
ulushi me’yori;
Z
f
— paxtadagi iflos aralashmalarning haqiqiy vazni ulushi, %.
Konditsion vaznini hisoblash dastlabki o‘nlik belgisidagi aniqlik bilan
amalga oshiriladi va butun songa yaxlitlanadi.
Paxtadagi tolaning hisobiy vazni quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:
,
bunda: B — paxtaning seleksion va sanoat navlariga va sinfiga ko‘ra,
sanoatda qayta ishlanganda tolaning me’yoriy chiqishi, %.
Paxtadan tolaning me’yoriy chiqishi normativ-texnik hujjatlarga ko‘ra
belgilanadi.
Paxtani tashish va saqlash. Paxta maxsus tuzilgan, soni uchtadan
ortiq bo‘lmagan telejkani o‘z ichiga olgan transport vositalari yoki paxta
tashuvchi avtomobillarda usti maxsus gazlama yoki brezent bilan yopilgan
holda tashiladi.
Paxta transport vositalariga mexanizmlar yordamida ortiladi, bu
mexanizmlardan paxtaning yog‘lanishiga va iflos aralashmalar tushishiga
va chigitlar jarohatlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Paxta seleksion, sanoat navlari va sinflari bo‘yicha, alohida to‘dalar holida
maxsus ochiq maydonchalarda usti brezent bilan yopilgan g‘aramlarda,
usti yopiq omborlarda maxsus tartibda saqlanadi.
Paxtani dala chetlarida va boshqa jihozlanmagan maydonchalarda
saqlash man qilinadi.
II.3. QO‘LDA VA MASHINADA TERILGAN PAXTADAN URUG‘LIK PAXTANI
TANLASH
Urug‘lik paxtani tanlashdan asosiy maqsad — uning pishib
yetilganligini, rangi va tashqi ko‘rinishini, iflosligini, namligini va mexanik
shikastlanmaganligini aniqlashdan iborat.
Yuqorida qayd etilgan ko‘rsatkichlar talab darajasida bo‘lishini aniqlash
uchun namunalar texnikaviy shartlar bo‘yicha O‘z DSt 643-95 standartga
asoslanib tanlanadi.
Ushbu standart talablari majburiydir.
24
Urug‘lik paxta deb har bir g‘o‘zapoyada 7—8 ta pishgan shoxlaridan qo‘l
bilan terilgan, mashinalar bilan terilganda esa, 60—65 ko‘saklar ochilgan
urug‘lik paxta uchun ajratilgan daladan terilgan va ekish maqsadida chigit
olish uchun mo‘ljallangan paxtaga aytiladi.
Urug‘lik paxtani quyidagi texnik talablar bo‘yicha tanlanadi:
1. Urug‘lik paxta quyidagilar bilan tavsiflanadi:
— seleksion navi;
— tola tipi;
— paxta sinfi;
— qaysi avlod chigiti ekilgan daladan.
2. Urug‘lik paxta tola tipiga qarab O‘z DSt 615 bo‘yicha bo‘linadi.
3. Urug‘lik paxta pishib yetilganlik koeffitsiyenti, rangi va tashqi ko‘rinishi
bo‘yicha O‘z DSt 615 I nav paxta talablariga muvofiq kelishi kerak.
4. Ifloslik (iflos aralashmalarning massaviy nisbati), namlik (namlikning
massaviy nisbati) va mexanik shikastlanishiga ko‘ra urug‘lik paxta II.4-
jadvalda ko‘rsatilgan me’yorlar bo‘yicha 2 sinfga bo‘linadi: 1- va 2-sinflar.
II.4-jadval
FOIZLARDA
5. Urug‘lik paxta sinfi ifloslik yoki mexanik shikastlanishning eng yomon
ko‘rsatkichi bo‘yicha belgilanadi.
6. Urug‘lik paxta avlodiga qarab: elita, R
1
, R
2
, R
3
ga bo‘linadi. O‘zbekiston
Respublikasi Qishloq xo‘jalik vazirligi ruxsatiga binoan, ba’zi hollarda R
4
, R
5
avlodlarini ishlatishga ruxsat beriladi.
Elita va R
1
urug‘lik paxta 1-sinf talablariga javob berishi kerak.
7. Urug‘lik paxtada tosh, gazlama qiyqimlari, ko‘k ko‘rak yoki uning
chanoqlari, 4 sm
2
gacha bo‘lgan g‘o‘zaning ko‘k barglari, ko‘k o‘tlar hamda
ko‘kargan va moylangan paxta pallachasi ko‘rinishidagi turli xil begona
narsalar bo‘lmasligi kerak.
8. Urug‘lik paxta tolasi 08 miqdorda zamburug‘lik-bakteriya hamda
«shira» bilan 08 miqdorda zararlangan bo‘lishi mumkin.
9. Urug‘lik paxtaning elitasi va yangi navlarning R
1
avlodi GOST 18225
bo‘yicha yangi qoplarda saqlanadi.
25
10. Har bir qopga quyidagilar qayd etilgan yorliq yopishtiriladi va
ichiga solinadi:
— mahsulot nomi;
— to‘da soni;
— g‘o‘za seleksion navi;
— tola tipi;
— paxta sinfi;
— avlodi;
— dalaning ko‘rik bo‘yicha guruhi;
— kelib chiqishi (elita xo‘jaligi);
— tayyorlangan davr va hosil olingan yili;
— mazkur standart ko‘rsatkichi.
Urug‘lik paxtani qabul qilib olish. Urug‘lik paxta konditsion massasiga
ko‘ra O‘z DSt 615 standarti talabiga asosan to‘da bo‘yicha qabul qilinadi.
Urug‘lik paxta aprobatsiya qilingan dalalardan teriladi va topshiruvchidan
urug‘chilik ekinining aprobatsiya dalolatnomasi bo‘lgan dagina qabul
qilinadi.
1-sinf uchun ifloslik yoki mexanik shikastlanish me’yorlari oshib ketsa,
urug‘lik paxta 2-sinfga o‘tkaziladi: agar 2-sinf me’yorlaridan oshib ketsa,
urug‘lik paxta urug‘lik fondidan o‘chiriladi va to‘da O‘z DSt 615 bo‘yicha
qabul qilinadi.
Namlik me’yori oshib ketsa, narxi belgilangan tartibda tushiriladi.
Urug‘lik paxta tarkibida pishmagan (abortlangan) pallachalar bo‘lsa,
paxta topshiruvchiga qaytariladi yoki O‘z DSt 615 bo‘yicha qabul qilinadi.
Urug‘lik paxta tarkibida begona aralashmalar bo‘lsa va yopish qoqlik
oshib ketsa, paxta O‘z DSt 615 standarti bo‘yicha qabul qilinadi.
Urug‘lik paxtani tashish va saqlash. Urug‘lik paxtani tashish turli
transport vositalarida amalga oshirilishi mumkin, bunda elita hamda yangi
navlarning R
1
avlodi — yangi qoplarda, qolgan rayonlashtirigan navlarning
birinchi R
1
avlodi uyulgan holda tashiladi.
Urug‘lik paxtaning elita va yangi navlarning R
1
avlodi yog‘och
taglikka ega bo‘lgan quruq omborlarda, yangi qoplarda taxlangan holda
saqlanadi.
Rayonlashtirilgan navlarning R
1
avlodini urug‘lik paxtasi usti yopiq
omborlarda uyulgan holda saqlanadi. Ikki yoki undan ortiq to‘dada bo‘lgan
bir navning bitta inshootda bir-biridan 1,0—1,5 metr masofada, shuningdek,
massasi 200 t dan ortiq bo‘lgan to‘dalarni ochiq maydonchalarda, usti yangi
brezentlar bilan yopilgan holda saqlash mumkin.
Urug‘lik paxtaning R
2
va R
3
avlodlari ochiq maydonchalardagi buntlarda
yangi brezentlar bilan yopilgan holda saqlanadi. Bir g‘aramda bir xo‘jalikka
tegishli bitta to‘da urug‘lik paxta saqlanadi.
26
Paxta dalasi chekkalarida va moslashtirilmagan maydonchalarda
urug‘lik paxtani saqlash va quritish mumkin emas.
Har bir urug‘lik paxta g‘aramiga quyidagilar ko‘rsatilgan hujjat osib
qo‘yiladi:
— xo‘jalik nomi;
— mahsulot nomi;
— to‘da soni va massasi;
— seleksion va ishlab chiqarishdagi nav;
— sinfi;
— namlik, %;
— ifloslik, %;
— mexanik shikastlanganlik, %;
— avlodi;
— dalaning ko‘rik guruhi;
— ombor yoki g‘aramning tartib raqami;
— g‘aramlashning boshlangan va tugallangan kuni.
II.4. PAXTANING IFLOSLIGINI VA GOMMOZ BILAN KASALLANGANLIGINI
ANIQLASH
Paxtaning iflosligini aniqlashdan maqsad — iflos aralashmalar, har xil
mineral va organik jismlarning va gommoz bilan kasallangan paxtaning
vazniy usulini belgilashdir.
Paxta iflosliklarini aniqlash usullari O‘z DSt 592—92 standartida aniq
bayon etilgan.
Ushbu standartning talablarini bajarish majburiydir.
O‘lchashni bajarishda quyidagi o‘lchov vositalari va yordamchi
qurilmalar ishlatiladi:
— o‘xshash tavsiflarga ega bo‘lmagan va paxtaning iflosligini
aniqlashga mo‘ljallangan LKM (LKM—2), 2L—12 qurilmalar yoki ular ning
boshqa modifikatsiyalari;
— eng katta tortish chegarasi 1000 g bo‘lgan 3 yoki 4 sinf aniqlikka ega
laboratoriya tarozilari, analogik metrologik tavsifga ega boshqa tarozilar;
— o‘xshash qurilmaga ega bo‘lgan va paxtani quritishga mo‘ljallangan
SXL—3, USS—1 rusumli yoki boshqa tipdagi laboratoriya quritgichi (II.2-
rasm);
— tabiiy yoki majburiy shamollatishga moslashgan qurituvchi
shkaf, (110+1,5°c) issiqlik bilan ta’minlaydigan, metall byukslarga ega
termoregulator, shkalasi 2°c bo‘lgan kontakt termometr, shkalasi 0,5°c
bo‘lgandan yuqori bo‘lmagan, nazorat termometri bilan birgalikda;
27
— quritgich kamerasida markaziy qismining ustki qatlamini (195+2°c)
isitadigan o‘rta haroratli termovlagomerning turli tipi.
O‘lchash usullari. 1. Iflos aralashmalarning massasini o‘lchash paxtadan
iflos aralashmalarni mexanik ajratishga asoslangan usullar yordamida
bajariladi.
Massaviy-vazniy ulush miqdori quruq iflos aralashmalar vaznining quruq
paxta vazniy nisbati bilan aniqlanadi.
Iflos aralashmalarga quyidagilar kiritiladi:
— mineral aralashmalar (toshchalar, tuproq, qum, chang);
— organik aralashmalar (barg, guldon, gul, kovochog va shox qismlari,
shuningdek, mustahkamlikka ega bo‘lmagan, qurigan, chirigan va
bo‘lingan paxta qismlari).
2. Gommoz bilan kasallangan paxtaning vazniy ulushi, gommoz bilan
kasallangan paxta qismlari qo‘lda tanlash bilan o‘lchanadi.
O‘lchashni bajarishga tayyorlashda paxta iflosligini va gommoz bilan
kasallangan paxta miqdorini aniqlash uchun o‘rtacha kunlik (birlashtirilgan
namuna) olinadi.
Paxta namligi 12 % dan oshmagan holatda sinash o‘tkaziladi. Agar
namlik yuqori bo‘lsa, paxta SXL—3 yoki USS—1 laboratoriya quritgichi
yordamida quritiladi.
Quritish paxtada yashil barg, yashil ko‘sak, yashil shox va boshqalar
bo‘lgandagi namlikka qaramay o‘tkaziladi.
Quritilgan paxta sinash oldidan sovitilishi lozim.
O‘lchashni arbitraj usuli bilan o‘tkazishda O‘z DSt 644—95 standarti
bo‘yicha paxta namligining vazniy nisbati aniqlanadi.
Namlik vazniy nisbati 12 % gacha bo‘lganda paxtani qabul qilishda
olingan o‘rtacha kunlik (birlashtirilgan) namunaning sinash natija-
larini ishlatish mumkin, namlik 12 % dan yuqori bo‘lganda esa, o‘rta cha
kunlik (birlashtirilgan) namuna namligi u quritilgandan keyin alohida
aniqlanadi.
O‘rtacha kunlik (birlashtirilgan) paxta namunasi silliq yuzaga
joylashtiriladi va to‘g‘riburchak shaklida tekis qatlamda taxlanadi.
Agar toshchalar, yer va loy kesaklari topilsa, u holda ular terib olinadi,
maydalaniladi va o‘rtacha kunlik (birlashtirilgan) namuna usti bo‘yicha
tekis sepib chiqiladi.
So‘ngra namuna taxminan bir xil bo‘lgan to‘rtta qismga bo‘linadi.
Ikkita diagonal bo‘yicha qarama-qarshi qismlar, ulardan tug‘ilgan chang
va ifloslar bilan birgalikda olib tashlanadi, qolgan paxta yana to‘rtburchak
shaklida yoyiladi va bu holat namuna 1 kg qolguncha davom ettiriladi. Bu
vazndan sinash uchun vazni 300 g bo‘lgan uchta namuna olinadi, ulardan
28
biri zaxira uchun.
Paxtani iflosligini uskuna bilan aniqlashda keltirilgan har bir to‘dadan
bitta 300 g namuna olinadi.
Gommoz bilan kasallangan paxta miqdorini aniqlash uchun vazni 500 g
bo‘lgan namuna tanlanadi.
O‘lchashni bajarish. LKM qurilmasi va uning modifikatsiyasi yordamida
o‘lchash usuli qo‘llaniladi. Vazni 300 g bo‘lgan har bir paxta namunasidan
iflos aralashmalarga kiradigan, chirigan, singan va qurigan pallachalar olib
tashlanadi.
So‘ngra namuna LKM qurilmasida 3 daqiqa davomida iflos
aralashmalardan tozalanadi (II.1-rasm).
LKM rusumli asbob bilan ishlanganda 300 g li kichik namuna olib,
ta’minlovchi bunker (1) ga joylanadi, «yurgizish» tugmachasi bosiladi.
Asbob ishlashi bilan bunkerning qopqog‘i (2) ni tortib ochganda paxta
qoziqli bo‘limiga o‘tadi va tezlik bilan qopqoq qayta yopiladi. chigitli paxta
bo‘limida 120 soniya tozalanadi va bu vaqtda «1-bo‘lim» lampasi yonib
turadi. 120 soniya vaqt o‘tgach, maxsus elektrmagnit ishlab «1-bo‘lim»
lampasi o‘chib «2-bo‘lim» lampasi yonadi va qopqoq (6) avtomatik ravishda
ochilib, chigitli paxta ikkin chi seksiyaga o‘tadi, bunda yana 45 soniya
tozalanadi. Shu vaqt o‘tgach «sikl tamom» degan signal lampasi yonib
(«2-seksiya» lampasi o‘chadi), chigitli paxta 15 soniya ichida yashik (14)ga
o‘tadi va «sikl tamom» lampasi o‘chib, asbob avtomatik ravishda to‘xtab
qoladi.
Asbob to‘xtagandan keyin hamma kamera devorlaridagi changlarni
artib, idishlar olinadi va chigitli paxta namunasining iflosligi (%) quyidagicha
aniqlanadi.
Tozalash to‘xtatilgandan keyin kameraning devorlaridagi chang qurilma
tarnoviga supirib tashlanishi kerak.
Qurilma tarnoviga tushgan yirik iflos aralashmalardan iflos aralash-
malarga kirmaydigan tolali chigit terib olinadi. Tozalangan paxtada qolgan
yirik iflosliklar terilib, ajralib chiqqan iflosga qo‘shiladi.
Qurilma tarnovidan terilgan yirik va mayda iflosliklar qisman ajralib o‘lik
va chang bilan, paxta namunasidan qo‘lda terib olingan chirigan, singan
va qurigan pallachalar bilan birgalikda tarozilarda tortiladi.
Gardga chiqqan o‘lik va erkin tolalar tozalangan paxtada qolgan mayda
ifloslik bilan kompensatsiya qilinadi. Bu kompensatsiyaga ega bo‘lmagan
ba’zi qiyin tozalanadigan paxta navlariga qo‘shimcha koeffitsiyentlar
belgilangan.
2L—12M qurilmasi yordamida o‘lchash usuli. Vazni 300 g bo‘lgan har
bir paxta namunasidan, kolosniklar orasidan o‘ta olmaydigan va iflos
29
aralashmalar, yig‘uvchiga tusha olmaydigan yirik iflosliklar, shuningdek,
iflos aralashmalar tarkibiga kiradigan chirigan, singan va qurigan pallachalar
yaxshilab terib olinadi.
Yirik aralashmalardan tozalangan paxta namunasi yig‘uvchi bunkerga
joylashtiriladi. Shundan so‘ng ishga tushirish tugmasini bosish bilan elektr
dvigatel yurgiziladi. Paxtani qurilmaga joylash ishchi organlar tezligini
tiklash bilan, ya’ni qurilma ishga tushgandan 30 soniya o‘tgandan keyin
II.1-rasm. LKM rusumli asbob chizmasi:
1 — ta’minlovchi bunker; 2 — qopqoq; 3 — uzatuvchi qoziqchali baraban; 4
— qo ziqchali barabanlar; 5 — chiviqlardan yasalgan kolosnikli panjara; 6 —
qopqoq; 7 — uzatuvchi kurakchali baraban; 8 — arrali baraban; 9 — qo‘zg‘almas
cho‘tka; 10 — kolosnikli panjara; 11 — olinadigan kurakchali baraban; 12 —
yirik xas-cho‘plar tushadigan nov; 13 — klapan; 14 — tozalangan paxta yashigi;
15 — mayda xas-cho‘plar tushadigan nov; 16 — vaqt relesi; 17 — elektr dvigateli.
30
boshlanadi.
Paxta namunasining I va II navlari qurilmada 3 daqiqa, III, IV va V navlari
5 daqiqa tozalanadi. Shu vaqt o‘tishi bilan qurilmani ishdan to‘xtatmasdan,
qopqog‘i ko‘tariladi va baraban toza paxtani tozalangan paxta uchun
mo‘ljallangan yashikka ag‘daradi.
Yig‘uvchining ostidagi chang paxta namunasidan qo‘l bilan terib olingan
qurigan, chirigan va singan pallachalarga qo‘shiladi va birga tortiladi.
Arbitraj usuli. Bu usul esa aniq o‘lchamlar uchun ishlatiladi. Tozalash
qurilmasida ajratilgan ifloslik tortilib, termovlagomerda yoki qurituvchi
shkafda belgilangan tartibda uning namligi aniqlanadi.
Gommoz bilan kasallangan paxta miqdorini aniqlashda, namuna da
gommoz bilan kasallangan qismlari ajratib olinadi va tortiladi.
O‘lchash natijalarini hisoblash va to‘ldirish. Paxtaning iflos ara lashmalar
(ifloslik) vazniy ulushi (3) foizlarda quyidagi ifoda bo‘yicha hisoblab
chiqiladi:
,
bu yerda:
m
c
— ajratilgan ifloslik (yirik va mayda)ning vazni, g;
m
P
— paxta namunasining ifloslik bilan birga tortilgan vazni, g;
K
1
— tozalangan namunada qolgan ifloslikni hisobga oluvchi,
koeffitsiyenti;
K
1
=1,00 — pastda ko‘rsatilganidan boshqa hamma seleksiya
navlari uchun;
K
1
=1,15 — Ashxabod — 25 seleksiya navi uchun;
K
1
=1,09 — 133 seleksiya navi uchun iflos aralashmalarning vazniy
ulushi 7,99 % va undan ko‘p bo‘lganda.
Standart kiritilguncha, K
1
koeffitsiyentning «Paxta sanoat» IIcHBda
ishlab chiqilgan va belgilangan tartibda tasdiqlangan boshqa qiymatlarini
vaqtincha ishlatishga yo‘l qo‘yiladi.
K
2
— ifloslikdagi namlikni hisobga oluvchi koeffitsiyent;
K
2
= 0,98 — agar namuna tozalash oldidan laboratoriya kiritgichda
quritilmasa (paxta namligi 12 % va undan kam);
K
2
=1,00 — agar namuna tozalash oldidan quritgichda quritilgan bo‘lsa
(paxta namligi 12 %dan oshsa);
— Arbitraj usuli bilan aniqlashda;
W
f
— iflos aralashmalardan tozalashda oldingi (quritgichdan keyin),
paxta namligining vazniy nisbati, %;
W
c
— ajratilgan iflos aralashmalar namligining vazniy nisbati, %.
31
Hisoblash ikkinchi o‘nlikkacha bajariladi, keyin bir o‘nlikka yaxlit-
lanadi.
Yo‘l qo‘yilgan tafovutlardan oshgan hollarda uchinchi sinash o‘tkaziladi.
Bu holda sinashning natijasi qilib uchta parallel aniq lashlarning o‘rta
arifmetik natijalari olinadi.
Gommoz bilan kasallangan paxtaning vazniy ulushi foizlarda quyidagi
ifoda bo‘yicha hisoblab chiqiladi:
,
bu yerda: m
1
— gommoz bilan kasallangan paxtaning vazni, g.
Hisoblash ikkinchi o‘nlikkacha bajariladi, keyin bir o‘nlikkacha
yaxlitlanadi.
Agar ikkala o‘rtacha namunaning ifloslik darajasi ko‘rsatkichlari orasidagi
farq iflosligi 10 % gacha bo‘lgan paxta uchun 0,6 % ortiq va iflosligi 10 %
dan ortiq bo‘lgan paxta uchun 1 % dan ortiq bo‘lmasa, paxtaning haqiqiy
iflosligini topish uchun shu ko‘rsatkich larning o‘rtacha qiymati olinadi. Agar
bu farq ko‘rsatilgan chegaradan yuqori bo‘lsa, ehtiyot uchun belgilangan
uchinchi kichik namunani ham tekshirib, uchala ko‘rsatkichning o‘rtacha
qiymati aniqlanadi.
II.5. PAXTANING NAMLIGINI ANIQLASH USULLARI
VA LABORATORIYA QURITGIcHLARI
USS—1, SXL—3 rusumli laboratoriya quritgichlari SXL—3 rusumli
labo ra toriya quritgichi chigitli paxta tarkibida ortiqcha namlik miqdorini
quritishga mo‘ljallangan asbob (II.2-rasm).
Quritish paxtaning ifloslanganlik darajasini LKM va 2L—12 rusumli
asboblarda aniqlashdan oldin olib boriladi.
chigitli paxta namunasining namligi quriganidan keyin 12 % dan kam
bo‘lmasligi kerak.
SXL—3 rusumli laboratoriya quritgichning texnik tavsifi:
1. Bir vaqtning o‘zida quritiladigan
namunalar (kasseta) soni
— 1¸4;
2. Quritilmagan chigitlar paxtaning namu-
nasining og‘irligi, g
— 500¸700;
3. Quritish vaqtida ishchi havoning
harorati, °c
— 130¸140;
32
4. Namligi 25 % gacha bo‘lgan chigitlar
paxtani quritish vaqti, daqiqa
— 5;
5. Namlik 26—30 % gacha, daqiqa
— 10;
6. Namlik 31—40 % gacha,
daqiqa
— 15;
7. Namlik 41—50 % gacha,
daqiqa
— 20;
8. Namlik 50 % dan yuqori,
daqiqa
— 25;
9. Isitgich elementining
sarflanadigan quvvati, kVt
— 12;
10. Havoning sarflanishi, m
3/4
— 500;
11. Bosim, mm suv ustuni (n/m
2
)
— 800;
12. Ta’minlovchi tarmoq kuchlanishi, V
— 220/380
13. Quritgich kassetasining (namuna joy-
lashtirish) o‘lchamlari, mm
diametri
— 400;
balandligi
— 135;
14. Kasseta bo‘limlarining o‘lchami,
turli taglik, mm
— 1½1;
15. Quritgichning o‘lchamlari, mm
balandligi
— 1390;
eni
— 920;
uzunligi
— 730;
og‘irligi, kg
— 120.
II.5-jadval
QURITGIcHNING NOSOZLIK SABABLARI VA
ULARNI
TA’MIRLASH
II.2-rasm. SXL—3 rusumli laboratoriya quritgichi:
1 — quritgichning asosi; 2 — quvurli energo isitgich
elementlari NV—6—1,2/1,0; 3 — venti lator — 2VR
— 2; 4 — chigitli paxta namuna larini joylashtirish
kassetasi; 5 — so‘rish moslamalari; 6 — ventilatorli
diffuzor; 7 — ichki silindr; 8 — gorizontal tirqishlar;
9 — ikki to monlama ekranli to‘r (reshotka); 10 —
simobli
termometr; 11 — ikki metalli issiqlik relesi.
33
Paxta quritish rejimi (tartibi)
1. SXL—3 laboratoriya quritgichlar yordamida quritish
II.6-jadval
2. USS — 1 laboratoriya quritgich yordamida quritish
II.7-jadval
3—Tola sifatini aniqlash
34
Paxta namligini aniqlash usullari. Namlikni aniqlashdan maq sad —
quritish shkaflari va tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalarini qo‘llash yo‘li
bilan paxta namligining massaviy nisbatini belgilashdir.
Paxtaning namligini aniqlash uchun O‘zDSt 643 raqamli standart
bo‘yicha paxtadan namunalar olinadi. Paxtaning namligini aniqlash usullari
O‘z DSt 644—95 standartida aniq ko‘rsatib o‘tilgan.
Ushbu standart talablari qo‘llanilish sohasi bo‘yicha majburiydir.
Namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalaridan namlikni aniqlashda
quyidagilar qo‘llaniladi:
— USX—1, VXS—1 va VXS—M1 o‘lchash qurilmalari byukslar bilan.
O‘xshash metrologik tavsiflarga ega bo‘lgan boshqa quritish shkaflarini
qo‘llashga ruxsat etiladi;
— aniqligi 4-sinfga mansub, yuqori tortish cheklanishi 500 g va har
bir bo‘linmasi 10 mg dan yuqori bo‘lmagan umumiy qo‘llanila digan
laboratoriya tarozisi.
Quritish shkaflarida namlikni aniqlashda quyidagilar qo‘lla niladi:
— tarkibiga metall byukslar, shuningdek, shkala bo‘limi 2°c bo‘lgan
kontaktli termometr, shkala bo‘limi 0,5°c dan oshmagan nazorat termometri
kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli UZ—7M tipidagi yoki majburiy havo
almashtirgichli SHXS tipidagi quritish shkafi, termoregulatorli UZ—8
tipidagi qurilma. Ushbu standart talablarini qoniqtiruvchi boshqa o‘lchash
35
qurilmalarini qo‘llashga ruxsat etiladi;
— xlorli kalsiyga ega bo‘lgan eksikator;
— aniqligi 2-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 200 g bo‘lgan
laboratoriya tarozisi;
— valiklari oralig‘i (2,0±0,2) mm bo‘lgan paxta chigitini maydalash
moslamasi.
O‘lchashni bajarishga tayyorgarlik. Namlikni tezkor aniqlovchi qurilmalar
sinov natijalarini tasdiqlangan tekshirish qo‘llanma bilan vaqti-vaqti bilan
quritish shkaflari sinov natijalariga solishtirish yo‘li orqali tekshirib turilishi
lozim.
O‘lchash bajarilishidan oldin o‘lchash moslamalari va quritish shkaflari
quyidagicha qizdirib turilishi lozim:
— USX—1, VXS—1, VXS—M1 — (195±2)°c;
— quritish shkaflari — (110±1,5)°c.
Paxta partiyasidan namunalar tanlash O‘z DSt 643 ga muvofiq
bajariladi.
USX—1, VXS—1, VXS—M1 o‘lchash moslamalarida namlikni aniqlash
uchun namunalar tanlashda sinov uchun namunalar bankaga solingan
yoki stolga yoyib qo‘yilgan birlashtirilgan (o‘rta kunlik) namunadan tanlab
olinadi. Birlashtirilgan namuna stolga yoyib qo‘yilgan bo‘lsa, namuna
yoyib qo‘yilgandan keyin darhol tanlab olinadi. Birlashtirilgan (o‘rta kunlik)
namunaning har yeridan 10—13 g bo‘lgan paxta tanlab olinadi. Tanlash
3—4 marta qaytariladi. Tanlab olingan paxta qo‘shiladi va shu zahoti
massasi (40,00±0,02) g ga yetkazib tortiladi.
Har bir o‘rta kunlik yoki birlashtirilgan namunadan paxtaning namligi
20 % gacha bo‘lsa — bir namuna va namlik 20 % dan ortiq bo‘lsa — ikki
namuna tanlab olinadi.
Har bir keltirilgan paxta to‘dasi namligini aniqlash uchun birlashtirilgan
namunadan, uning namligidan qat’i nazar, bir namuna olinadi.
Paxta qabul qilish punktlarida namlikni aniqlashning to‘g‘riligini nazorat
qilish uchun uch namuna tanlab olinadi.
Quritish shkaflarida namlikni aniqlash uchun namunalar tanlashda sinov
uchun namunalar birlashtirilgan (o‘rta kunlik) namunadan USX—1, VSX—1
o‘lchash moslamalariga qo‘yilgan talablarga mos quyidagi o‘zgartirishlar
bilan tanlab olinadi. Massasi 10—13 g bo‘lgan paxta oldindan og‘irligi
tortilgan 4 byuksga bir xilda qilib solinadi. 3—4 marta tanlangandan keyin
har bir byuksdagi paxtaning massasi (10,00±0,01) g ga yetkaziladi.
Bir byuksdagi namunani tortib ko‘rishga ham ruxsat etiladi, bunda
tortilgan namuna bo‘sh byuksga olib qo‘yiladi. Namuna solib o‘lcha nadigan
byuks massasi bir kunda 2—3 marta tekshirilib turilishi kerak.
36
O‘lchashni bajarish. Namlikni tezkor usulda USX—1, VXS—1 va VXS—M1
rusumli asboblarda aniqlanadi.
USX—1 tipidagi termonamo‘lchagich (II.3-rasm) quyidagi asosiy
qismlardan tashkil topgan.
Karkas (10), qizdirish moslamasi (4), asos (12), prujina (11) dan iborat.
Termonamo‘lchagichning oldi tomonidagi yuqori paneliga «quritish» (6),
tayyor (7) signal chiroqchalari, yurgizish (5) va to‘xtash (8) tugmalari, tumbler
(1), chiroqcha (2) va saqlagich (3) lar joylashgan. Ulardan pastroqda ustki
va ostki qizdirish moslamalari ning haroratini belgilangan darajada (195°c)
saqlaydigan KVM—503 tipdagi ikkita potensiometr (9) joylashgan.
Quritish kamerasi aluminiy qotishmasidan yasalgan ikkita plitadan
iborat bo‘lib, ularning ichiga qizdirish uchun elektr spirallari va termojuftlar
o‘rnatilgan. Yuqoridagi va pastki plitalar o‘zaro sharnir orqali birlashtirilgan
bo‘lib, yopilganda balandligi 3,7—0,2 mm ni tashkil qiladi, quritish
kamerasining yuzasi 450—454,5 sm
2
.
«Tayyor» lampasi yongandan keyin asbob qopqog‘ini ochib,
tayyorlangan chigitli paxta namunasini (40 g) pastki plita ustiga tekis yoyib,
qopqoq esa yopib qo‘yiladi. «Yurgizish» tugmasini bos ganda «Quritish»
lampasi (6) yonishi kerak. 4 daqiqa 15 soniya o‘tgandan keyin qurish
vaqti tugayotganidan darak beruvchi tovush signali chalinadi. 5 daqiqa
bo‘lgandan so‘ng «Quritish» lampasi (6) uchadi. Shundan so‘ng kamerani
II.3-rasm. USX—1 rusumli termonamo‘lchagich.
37
ochib paxta namunasini to‘kilgan iflosliklar bilan birga olinadi va byuksga
solinadi. Keyin tarozida tortib, qurigandan keyingi og‘irligi va formula
yordamida uning namligi aniqlanadi.
VXS—M1 turidagi termonamo‘lchagich (II.4-rasm) quyidagi qismlardan
tashkil topgan: quritish kamerasi (2) ikkita plitadan iborat bo‘lib, ularning
ichiga qizdirish uchun elektr spirallar va termojuftlar joylashtirilgan, yuqori
va pastki plitani o‘zaro sharnir bilan birlashtiril gan. Plitaning yuzasiga aylana
shaklida disk mahkamlangan bo‘lib, u paxta tolasini plitaga tushishdan
saqlaydi. Plitaning ichiga maxsus teshik orqali issiqlik qarshiligi o‘rnatilgan,
u issiqlik datchigi bo‘lib xizmat qiladi. Mahkamlangan sharnirning qarama-
qarshi tomonida plitalar o‘zaro qulf orqali berkitilgan, ular richag orqali
amalga oshi riladi.
Plita berk holda olingan namuna uchun ma’lum bir balandlikka ega
bo‘lgan oraliq qoladi. Moslamani boshqarish uchun u o‘ziga quyidagi
qismlarni biriktirgan. Taymer va haroratni sozlash uchun ikkita paneldan
iborat (1).
Taymerning vazifasi quritish vaqtini (3, 4, 5 min) hisoblash uchun xizmat
qiladi, qurish jarayonining tugashi 8—15 sek qolganida avtomatik ravishda
signal chalinadi.
«Tayyor» lampasi yongandan keyin, asbob qopqog‘i dasta yordamida
ochilib, oldindan tayyorlab qo‘yilgan chigitli paxta namuna sini (40, 40,2 g)
pastki plita ustiga bir tekis yoyib, qopqoq yopilgandan so‘ng «yurgizish»
tugmasi bosilganda «quritish» lampasi yonadi. Qurish jarayoniga 8—15
soniya qolganda qurish tugallanganligi haqida signal bo‘ladi. Shundan
so‘ng kamerani ochib, paxta namunasi, to‘kilgan iflosliklarni cho‘tka
II.4-rasm. VXS—1M belgili termonamo‘lchagichning chizmasi.
38
yordamida tozalanib byuksga solinadi. Byuksning qopqog‘ini yopib,
VLKT—500M belgili tarozi yordamida og‘irligi o‘lchanadi.
Tajriba o‘tkazish usuli
1. USX—1 va VXS—M1 belgili termonamo‘lchagichlar yordami bilan
chigitli paxta, chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalarni
aniqligi 0,01 g gacha aniqlikda o‘lchanadi. VXS—M1 termonamo‘lchagich
uchun olinadigan namunalar og‘irligi quyidagi II.8-jadvalda berilgan.
USX—1 va VXS—M1 belgili termonamo‘lchagichlar yordami bilan
chigitli paxta, chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalarning
aniqligi 0,01 gacha aniqlikda o‘lchanadi.
II.8-jadval
chigitli paxtaning, tolaning va chigitning haqiqiy namligini quyi dagi
formulalar yordamida aniqlanadi.
Paxtaning namligini aniqlash:
Tolaning namligini aniqlash:
chigitning namligini aniqlash:
Bu yerda:
m
H
— namunaning quritishgacha bo‘lgan vazni, g;
m
c
— namunaning quritishdan keyingi vazni, g;
0,6; 0,5; 0,4 — termonamo‘lchagichda namlik aniqlashning natijalariga
kiritiladigan tuzatish koeffitsiyenti.
Tanlab olingan namunani o‘lchashga tayyor bo‘lgan asbobning quritish
zonasida bir tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga
tushiriladi.
39
Quritish boshlangandan 5 daqiqadan so‘ng quritish kamerasi qopqog‘i
ochilib namuna chiqarib olinadi, to‘kilgan iflos aralashma kurakcha va
cho‘tka yordamida yig‘ishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma byuksga
joylanadi, qopqog‘i berkitiladi va darhol massasi o‘lchanadi. So‘ngra
bo‘shagan byuks qopqog‘i ochilgan holda o‘lcha nadi. O‘lchashning xatoligi
±0,02 g.
O‘lchashlar soni ko‘p bo‘lganda va birinchi ikki-uch o‘lchashlarda bo‘sh
byuksning massasi 0,01 g dan ortiq farq qilmasa, bo‘sh byuks massasi
o‘lchanmasa ham bo‘ladi. Keyinchalik bo‘sh byuksning massasi har 10
o‘lchashdan keyin tortib turiladi.
Quritish shkaflari yordamida o‘lchash usuli
Tanlab olingan har bir namunani chigit maydalaydigan qurilma dan
o‘tkazib, bo‘sh byuksga (qopqog‘i yo‘q) solib, quritish shkafiga joylashtiriladi
va 4 soat davomida UZ—7M quritish shkafida quritiladi (II.5-rasm). Keyin
byukslar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 30
daqiqa saqlanadi. Sovitilgan byukslar namuna bilan birga tortiladi, keyin
bo‘shatilgan byukslar tortiladi.
Paxtaning namligi 12 % dan yuqori bo‘lsa, massasi tortilgan har bir
namuna quritish shkafida (110±1,5)°c haroratda bir soat davomi da
quritiladi, keyin chigit maydalaydigan qurilmadan o‘tkaziladi. Namunalar
maydalangach quritish shkafida 4 soat davomida quritiladi.
Namlikni tezkor usulda aniqlovchi o‘lchash qurilmalarida namu-
nalar quritilganda paxtaning rangi och jigarranggacha o‘zgarishi ko‘zda
tutiladi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Paxta namligining massaviy nisbatini (W) foizlarda formulalar orqali
hisoblanadi:
— USX—1, VXS—1, VXS—M1 o‘lchash asboblari qo‘llanilganda:
;
— quritish shkaflari qo‘llanilganda:
bu yerda: m
H
— paxta namunasining quritishgacha bo‘lgan massa si, g;
40
m
c
— paxta namunasining quritishdan keyingi massasi, g;
0,6 — o‘lchash asboblari natijalariga kiritiladigan tuzatish.
Hisoblash to ikkinchi o‘nlik belgisigacha bo‘lgan aniqlik bilan amalga
oshiriladi va birinchi o‘nlik belgisigacha yaxlitlanadi.
Agarda o‘lchashlar bir nechta namunalarda olib borilgan bo‘lsa, o‘lchash
natijasi sifatida ularning o‘rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi.
Paxta namligining massaviy nisbatini (W) quritilgan namunaning
massasiga (m
c
) bog‘liqligini quyida keltirilgan II.9-jadvaldan aniqlasa ham
bo‘ladi.
O‘lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi
1. Ikki har xil laboratoriyada olingan ikki namunani sinash (usulning
kelishuvchanligi) natijalari orasidagi yoki bir laboratoriyada har xil sharoitda
olingan ikki sinov (usulning qaytariluvchanligi) orasidagi farqlanish
namlikning massaviy nisbatini aniqlashning to‘g‘riligini tekshiruvchi
nazorati ostida olingan natijalarning ruxsat etilgan farqlanishidan,
paxtaning namligi 10 % gacha bo‘lganda ±0,5 abs. % dan va USX—1,
o‘lchash moslamasi qo‘llanilganda va namlik 10 % dan yuqori bo‘lganda
±5 nisb. % dan oshmasligi kerak.
2. Paxtaning namligi 10 % gacha bo‘lganda USX—1, VXS—1, VXS—M1
o‘lchash qurilmalarida namlikni aniqlashning xatoligi quritish shkafida
aniqlanganiga nisbatan ±0,5 abs. % dan oshmasligi va namlik 10 % dan
yuqori bo‘lganda ±5 nisb. % dan oshmasligi lozim.
II.5-rasm. UZ—7M rusumli quritish shkafi.
41
3. Quritish shkafida namlikni aniqlashning hisobga olingan sistematik
xatoligi ±0,2 % dan oshmasligi kerak.
Paxtaning namligini aniqlashda II.9-jadvaldan foydalaniladi.
II.9-jadval
Jadvalning davomi
46
II.6. Paxtaning sanoat navini aniqlash
Paxta navini aniqlashdan maqsad — uning rangi va tashqi ko‘rinishi,
nisbiy uzilish kuchini, uzilish kuchini, pishib yetilganlik koeffitsiyentini,
chiziqli zichligini belgilashdir.
Ushbu ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun to‘rtta namunani o‘lchash
natijalari bo‘yicha hisoblab chiqiladi va o‘rtachasi qabul qilinadi.
Paxta navini aniqlash uchun namunalar olish va tanlash O‘zDSt 593—92
standartida aniq ifodalab berilgan.
Ushbu standart paxta tayyorlash punktiga keladigan paxtaga joriy
qilinadi va standart talablari majburiy hisoblanadi.
Paxtadagi paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlashda
belgilangan tartibda tasdiqlangan paxta namunalari ishlatiladi.
Paxtadagi paxta tolasining nisbiy uzilish kuchi, uzilish kuchi, pishib
47
yetilganlik koeffitsiyenti va chiziqli zichligini aniqlash uchun quyidagilar
ishlatiladi:
LPS—4, ASX—1 va ALS—1 asboblari;
SXL—3 rusumli laboratoriya quritgichi yoki USS—1 rusumli tez
qurituvchi qurilma;
LKM yoki LKM—2 rusumli paxtani iflos aralashmalardan tozalaydigan
qurilma;
PPV rusumli jin-tola tozalagich yoki DL—10 rusumli laboratoriya jini
paxta analizatori bilan birgalikda (paxta tolasi namunasini sinashda);
VLKT—500 g-M rusumli umumiy laboratoriya yoki o‘xshash tarozilar.
Yuqorida qayd qilinganlardan farq qiluvchi, biroq metrologik
tavsifnomalari bo‘yicha ulardan qolishmaydigan boshqa o‘lchov qurilmalari,
o‘lchov vositalarini ham ishlatish mumkin.
O‘lchash usullari
1. Paxtaning rangi va tashqi ko‘rinishi birlashtirilgan namunani
namunalar bilan organoleptik solishtirib aniqlanadi.
2. Paxta tolasining nisbiy uzilish kuchi, uzilish kuchi, pishib yetilganlik
koeffitsiyenti va chiziqli zichligini aniqlash bu ko‘rsatkichlarning ma’lum
vaznli paxta yoki tola namunalarining havo o‘tkazuvchanlikka (LPS—4
va ASX—1) yoki tovush to‘lqinlari ning so‘nishiga (ALS—1 asbobi)
bog‘liqliligiga asoslangan usullar yordamida amalga oshiriladi.
3. O‘z-o‘zidan qizigan paxtani LPS—4, ASX—1 va ALS—1 o‘lchashga
yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday paxta dinamometrda o‘lchanadi.
4. Paxtaning tashqi ko‘rinishi bo‘yicha navini aniqlashda paxta
topshiruvchan bilan qabul qiluvchi o‘rtasida kelishmovchilik bo‘lsa, paxta
tolasining navi paxta tola namunasi bo‘yicha ASX—1 asbobida aniqlashga
ruxsat etiladi.
O‘lchashni bajarishga tayyorlanish
Paxtaning tola bo‘yicha tavsiflarini aniqlash uchun o‘rtacha kunlik
namuna va birlashtirilgan namuna O‘z DSt 643—95 standarti bo‘yicha
tanlab olinadi.
O‘rtacha kunlik namuna yoki birlashtirilgan namuna stolda yaxshilab
aralashtiriladi, tekis qatlamda to‘g‘riburchak ko‘rinishida yoyilib, taxminan
to‘rtta bir xil qismga bo‘linadi. Diagonal bo‘yicha ikkita qarama-qarshi
qismlar olib tashlanadi, qolgan paxta esa yana tekis qatlamda to‘rtburchak
ko‘rinishida yoyiladi, so‘ngra yuqorida ko‘rsatilganidek bo‘linadi. Bunday
48
bo‘lish namunadan keyingi o‘lchovda kerak bo‘ladigan miqdorda paxta
qolguncha bajariladi:
LPS—4 da bir namuna uchun
— 200—300 g;
ASX—1 va ALS—1 da bir namuna uchun
— kamida 300 g;
ASX—1 va ALS—1 da uchta namuna uchun
— kamida 600 g.
Agar paxta namunasining namligi 12 % dan oshmasa, uni LKM yoki
LKM—2 qurilmasida iflos aralashmalardan tozalanadi. Paxta ning namligi
12 % dan yuqori bo‘lgan holda, uni tozalashdan oldin SXL—3 laboratoriya
quritgichida yoki USS—1 qurilmasida quritiladi, so‘ngra sovitiladi.
ASX—1 yoki ALS—1 asboblarida o‘lchash uchun paxta namunasini
tanlashda tozalangan paxtaning uch-to‘rt joyidan 40—50 grammdan
tanlanib, ularni birga qo‘shib, o‘lchash uchun namuna hosil qilinadi.
ASX—1 da o‘lchash uchun namuna vazni belgilangan tartibda
tasdiqlangan me’yoriy-texnik hujjatlar bo‘yicha paxtaning seleksion naviga
qarab belgilanadi.
ALS—1 da o‘lchash uchun namuna vazni (160±0,1) grammni tashkil
etishi kerak.
O‘rtacha kunlik namuna ishlatilganda o‘lchash uchun ikkita namuna,
birlashtirilgan namuna ishlatilganda bir namuna tanlanadi.
LPS—4, ASX—1 va ALS—1 o‘lchash uchun paxta tolasini tayyor lash
va namuna tanlashda iflos aralashmalardan tozalangan paxta PPV jin-
tola tozalagich orqali yoki DL—10 laboratoriya jini so‘ngra analizatoridan
tolalarni iflosliklardan tozalash uchun o‘tkaziladi.
Paxta tolasidan, uning titilganligini buzmasdan, namunalar olinadi.
Namunalar soni quyidagidek bo‘lishi kerak:
LPS—4 da o‘rtacha kunlik namuna bo‘yicha
— 4;
LPS—4 da birlashtirilgan namuna bo‘yicha
— 2;
ASX—1 yoki ALS—1 da o‘rtacha kunlik namuna bo‘yicha
— 2;
ASX—1 yoki ALS—1 da birlashtirilgan namuna bo‘yicha
— 1.
O‘lchash uchun har bir namuna har xil joydan olingan alohida qismchalar
bilan emas, balki titilgan tolaning bir joydan butun qism etib olinadi.
Namuna tanlashda va o‘lchashda tolani qo‘l bilan zichlashtirishga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Tolaning bir namuna vazni LPS—4 va ASX—1 da o‘lchash uchun
me’yoriy-texnik hujjatga muvofiq paxtaning seleksion naviga qarab
belgilanadi, ALS—1 asbob uchun bu vazn (80±0,1) g.
LPS—4 va ALS—1 uchun tayyorlangan namunalardagi paxta tolasining
namligi 6—10 % bo‘lishi kerak. Namlik ko‘rsatilgan chegaralardan farq
qilganda uning ko‘rsatkichlariga belgilangan tartibda tasdiqlangan
me’yoriy-texnik hujjatlarning talablariga mos ravishda o‘zgartishlar kiritilishi
49
kerak.
O‘lchashni bajarish
chigitli paxtaning navini tolasining uzilish kuchiga qarab topish uchun
LPS—4 asbobi ishlatiladi (II.6-rasm).
Bu asbobning ishlashi tola qatlami orqali havo o‘tkazish qobiliyati
tolaning ingichkaligi, pishiqligi va uning uzilish kuchiga bog‘ liq ekanligiga
asoslangan.
LPS—4 asbobida ishlash uchun kundalik yig‘ilgan o‘rtacha namunadan
uning bir qismini quyidagi tartibda ajratib olinadi. chigitli pax ta o‘rtacha
namunasini kat ta stol ustiga tekislab to‘rt burchak shaklida yoyiladi va
taxminan 4 baravar bo‘ lakka bo‘linadi. Qarama-qarshi ikki bo‘lagini
ajratib, qolgan ikki qismi yana to‘rtburchak shaklida yoyi ladi va yana to‘rt
bo‘lakka bo‘linadi. Shu tartibda bo‘ laklarga bo‘lishni namunada 200—300
g qolguncha davom ettiriladi.
Ajratib olingan o‘rtacha
namuna ning namligi 12 % dan
yuqori bo‘lsa, SXL—3 rusumli
laboratoriya quritgichida
quritilib, LKM rusumli asbobda
xas-cho‘plardan tozalanadi.
To z a l a n g a n c h i g i t l i
paxta namunasining PPV
rusumli jin-tola tozalagich
yoki laboratoriya jinida tolasi
ajratib olingach, AX anali-
zatoridan o‘tkaziladi.
Analizatordan o‘tkazilgan
4 ta kichik namunani olib,
ularning har biri 0,01 g aniqlik
bilan tarozida tortiladi. Tola
n a m u n a s i n i n g m a s s a s i
paxtaning seleksion naviga
qarab quyidagicha bo‘lishi
kerak (II.10-jadval).
II.10-jadval
II.6-rasm. LPS—4 rusumli asbob chizmasi:
1 — ishchi kamera; 2 — qopqoq; 3 — venti lator;
4 — dasta; 5 — havo so‘rgich qismi;
6—7 — manometrlar.
4—Tola sifatini aniqlash
50
Og‘irligi aniqlangan tolalar namunasining har biri titilgan holda
asbobning ish kamerasi (1) ga joylanadi va qopqoq (2) zich yopiladi.
Ventilator (3) ni yurgizib, drossel dastasi (4) ni burab, asbob (5) ichiga kerakli
miqdorda havo (1,8 dm
3
/s) beriladi. Shunda manometr (6) da bosimlar farqi
100 mm suv ustuniga teng bo‘ladi.
Manometr (6) 100 mm suv ustuniga teng bosimni ko‘rsatganda
manometr (7) dagi shkalaga qaraladi va asbob ichida mazkur namuna
uchun siyraklanish qiymati mm suv ustuni hisobida aniqlanadi.
LPS—4 asbobida o‘lchash bajarilayotganda tayyorlangan tola
namunalarini titilgan holatida ketma-ket asbobning ishchi kamerasiga
joylashtiriladi va kamera qopqog‘i zich qilib berkitiladi. Ventilator yoqiladi
va drosselning tutqichi yordamida asbobga o‘ng mano metrning 100 mm
suv ustunli shkalasiga mos ko‘rsatkichlari bo‘yicha kerakli miqdorda havo
beriladi.
O‘ng manometrning shkala ko‘rsatkichlari kerakli qiymatlarga yetganda
berilgan tola namunasi uchun asbobdagi havoning siyrak lashish kattaligini
aniqlaydigan chap manometr shkala ko‘rsatkichi yozib olinadi (mm
suv ustunida). Shkala bo‘limlarining hisobi o‘ng va chap manometrlar
naychalardagi suv ustunining pastdagi meniskasi bo‘yicha qilinadi.
Tolaning birinchi namunasini o‘lchab bo‘lingandan so‘ng asbob
o‘chiriladi, kameraning qopqog‘ini ochib, u yerdagi tola olinadi. Shunday
tartibda qolgan namunalar o‘lchanadi.
Asbobning o‘rtacha ko‘rsatkichi to‘rtta namunani o‘lchash natijalari
bo‘yicha hisoblab chiqiladi, agar namunalar uchun olingan natijalar bir-
biridan katta farq qilsa, yana 2 ta qo‘shimcha namuna olib, 6 namuna
bo‘yicha o‘rtachasini hisoblash kerak.
Asbobning o‘rtacha ko‘rsatkichi bo‘yicha paxta tolasining va chigitli
paxtaning navi II.11-jadval bo‘yicha aniqlanadi.
Tola va chigitli paxtaning navini aniqlash uchun LPS—4 asbobining
ko‘rsatkichlari (II.11-jadval).
51
II.11-jadval
ASX—1 asbobida o‘lchash bajarilayotganda tayyorlangan namuna ni
asbobning prizmasiga o‘rnashtirilgan ishchi kameraga joylash tiriladi.
Boshqarish paneli klaviaturasida namunaning tartib soni, seleksion
navning kodi (normativ — texnik hujjatda ko‘rsatilgan) va yaxlit sonda
sinflanayotgan namuna namligining vazniy farqi teriladi. Terilgan
ko‘rsatkichlar asbob tablosida yoritilib ko‘rsatiladi.
«Pusk» tugmasini bosish bilan asbob avtomatik ravishda yoqiladi va 1
daqiqadan so‘ng natija sonli tabloda yoritilib ko‘rsatiladi, bosim tushishi
Paskalda hisoblanadi.
«Sbros» tugmasini bosish bilan tablodan o‘lchash natijalari o‘chiriladi
va namuna kameradan olinadi. Shunday tartibda keyingi namuna
o‘lchanadi.
ALS—1 asbobida o‘lchash bajarilayotganda tayyorlangan namuna
asbob fiksatoriga o‘rnatilgan ishchi kameraga joylashtiriladi.
Panel klaviaturasida seleksion navning sonli kodi teriladi (me’yoriy-
texnik hujjatda ko‘rsatilgan).
«Pusk» tugmasini bosish bilan plunjer yordamida zichlash amalga
oshiriladi. Tolaning santinyutondagi (sN) uzilish kuchining o‘lchangan
qiymati sonli tabloda yoritilib ko‘rsatiladi.
«Sistema» tugmasini bosish bilan asbob akustik tebranishlar so‘nishini
o‘lchash rejimiga yoqib qo‘yiladi.
«Pusk» tugmasini bosish bilan plunjer oldingi holatiga keltiriladi, bunda
ishchi kamerasi fiksatordan tortib chiqariladi va uning ichidagi namuna
olinadi. Shunday tartibda keyingi namuna o‘lchanadi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
52
Hamma diapazonlarda parallel aniqlashlar natijalarining ruxsat etilgan
farqlari quyidagi qiymatlardan oshmasligi kerak:
paxta bo‘yicha:
ASX—1 uchun — 5,0 %;
ALS—1 uchun — 4,0 %;
paxta tolasi bo‘yicha;
LPS—4, ASX—1 va ALS—1 uchun — 2,5 %.
Agar parallel aniqlashlar orasidagi farq ruxsat etilgan qiymatdan oshsa,
LPS—4 da ikkitadan, ASX—1 va ALS—1 da bittadan qo‘shimcha namunalar
o‘lchanadi.
Namunalarning o‘lchangan natijalari bo‘yicha mm suv ustunli LPS—4
asbobi, Paskaldagi ASX—1 asbobi, ALS—1 asbobi uchun o‘lchash rejimiga
qarab santinyuton yoki tovush so‘nishining shartli birligi ko‘rsatkichlarining
o‘rta arifmetik qiymatlari hisoblab chi qariladi.
Natija LPS—4, ASX—1 va ALS—1 uchun tola uzilish kuchi o‘lchanganda
birinchi o‘nlikkacha yaxlitlanadi. ALS—1 asbobida tovush so‘nishi
o‘lchanganda natija to‘rtinchi o‘nlikkacha yaxlitlanadi.
Belgilangan tartibda tasdiqlangan jadval bo‘yicha paxtaning selek sion
naviga qarab hisoblangan qiymatlar bo‘yicha paxta tolasining nisbiy uzilish
kuchi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti va chiziqli zichligi belgilanadi.
II.7. PAXTANI SAQLASH DAVRIDA SIFATINI
ANIQLASH
Paxtani uzoq vaqt yaxshi holatda saqlash va undan sifatli tola olish
uchun, paxtaning navi va sinfini hisobga olgan holda, quyidagi II.12-
jadvalda ko‘rsatilganidek tabaqalab to‘plash zarur.
II.12-jadval
53
Namligi 20—22 % bo‘lgan paxta quritish-tozalash bo‘limi yaqiniga
qo‘yiladi va tezda quritilib, paxta zavodiga qayta ishlash uchun
jo‘natiladi.
O‘rtacha namligi 9—10 foizdan ortiq bo‘lmagan I va II navlarni 1 va
2-sinfli, namligi 11—13 foizni tashkil etadigan III, V navlarning barcha
sinflaridagi saqlanayotgan paxta to‘dasining harorati 5 kunda 1 marta,
namligi yuqori bo‘lgan paxta to‘dalarining harorati esa har 3 kunda
o‘lchanadi.
Tayyorlov punkt laboratoriyasi omborlarida saqlanayotgan paxtaning
harorati tekshirib turiladi (II.7-rasm).
I va II nav paxtaning bir kunlik namligi tegishlicha 9—13 %, III va IV nav
paxtaning namligi 15—17 % dan ortmagan to‘dalarda har 5 kunda, namligi
katta to‘dalarda esa har 3 kunda tekshiriladi.
G‘aramdagi paxtaning harorati 8 joyda (4 ta burchaklar tomonidan),
4 tasi esa yon, old va orqa tomonlardan 4 metr chuqurlikda o‘lchanadi.
Omborlarda saqlangan paxta g‘aramlarining esa eshik tomonidan bitta
joyida — tepa qismida 4—6 joyda o‘lchanadi. Harorat o‘lchagich g‘aram
ichida kamida 30 daqiqa turishi lozim. O‘lchangan harorat paxta saqlash
daftarida qayd etiladi.
Issiq paytlarda (sentabr, oktabr oylarida) tayyorlangan paxtaning
harorati 35°c dan yuqori bo‘lmay, 2—3 kun ichida o‘zgarmasa, u harorat
me’yoriy hisoblanadi.
Saqlanayotgan paxta to‘dalaridagi harorat birinchi o‘lchashda 35°c
54
ortiq bo‘lsa, keyingi o‘lchashlarda bir nuqtaning o‘zida 2—3 darajada ortib
ketsa, g‘aramdagi issiq va nam havoni so‘rib chiqarib tashlash yo‘li bilan
uni sovitish kerak (II.8-rasm).
Havo so‘rish uchun UVS—10 M ventilatori qo‘llaniladi. Namligi ortiqcha
bo‘lgan paxtaning tabiiy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, g‘aram qanday
holatdaligidan qat’i nazar, havo so‘rib tashlanishi kerak. Havoning nisbiy
namligini tayyorlov punkti laboratoriyasi aniqlaydi. Paxta g‘aramlaridan
havoni so‘rib olishda bu ish 6—8 soatdan kam davom etmasligi kerak.
Paxta o‘z-o‘zidan qizigan hollarda havoni so‘rish uning harorati atrofidagi
harorat darajasiga yetguncha davom ettiriladi.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
1. Paxtaning asosiy sifat ko‘rsatkichlari.
2. Paxtaning sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash usullari.
3. Paxtadan namuna olish tartibi va qoidalari.
4. O‘zDSt 643—95 — paxtadan namuna tanlab olish standartining mohiyati.
II.8-rasm. Paxtani ochiq g‘aram maydonlarida saqlashda havo so‘rish qurilmalaridan
foydalanish.
II.7-rasm. Ombordagi paxtaning
haroratini aniqlash:
1 — paxta g‘arami; 2, 4 — termocho‘p-
lar; 3 — harorat ko‘rsatkich; 5 — elektr
tarmoq qutisi; 6 — termocho‘plar
uchun arava.
55
5. Qabul qilinayotgan paxtadan namuna olish.
6. Jamlangan paxta g‘aramidan namuna olish.
7. Paxta qanday tiplarga ajratiladi?
8. Paxtani navlarga ajratish.
9. O‘zDSt 615—94 — paxta texnik shartlar standartining mohiyati.
10. Paxta qanday nav va sinflarga ajratiladi?
11. Paxta tayyorlash punktlarida paxtani qabul qilish tartibi.
12. Paxtaning konditsion vazni qanday aniqlanadi?
13. Urug‘lik paxtani terish va tayyorlash.
14. Urug‘lik paxta qanday avlodlarga ajratiladi?
15. Paxtaning iflosligini aniqlash usullari.
16. O‘zDSt 592—92 raqamli paxta iflosligini aniqlash usullari standartining mohiyati.
17. LKM rusumli laboratoriya asbobining tuzilishi va ishlashi.
18. Paxtaning iflosligi qanday formula bilan aniqlanadi?
19. Paxtaning namligini aniqlash usullari.
20. O‘zDSt 644—95 — paxtaning namligini aniqlash usullari standartining mohiyati.
21. USX—1 va VXS—1M rusumli termonamo‘lchagichlar.
22. SXL va USS rusumli laboratoriya quritgichlari.
23. Paxtaning namligi qanday formula bilan aniqlanadi?
24. Quritish shkafi yordamida namlikni aniqlash.
25. Paxtaning navini aniqlash usullari.
26. LPS—4 rusumli laboratoriya asbobining tuzilishi va undan foydalanish.
27. ASX—1 va ALS—1 rusumli laboratoriya asboblarining tuzilishi va ulardan
foydalanish.
28. LPS—4 asbobida tolaning mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash.
29. Paxtani saqlash davrida sifatini aniqlash.
30. Termocho‘plarning tuzilishi va ulardan foydalanish.
56
III bob
PAXTA TOLASI SIFATINI ANIQLASH
USULLARI
III.1. PAXTA TOLASINING TEXNIKAVIY SHARTLARI
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘z bekiston
paxta tolasini sertifikatlashtirish «Sifat» markazi tomo nidan ishlab chiqilgan
— O‘zDSt 604.
Standartlashtirish bo‘yicha «Paxta» Texnik qo‘mitasi tomonidan
kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi stan-
dartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish O‘zbekiston Davlat markazi
tomonidan tasdiqlanadi va joriy etiladi.
Qo‘llanish doirasi
Ushbu O‘zDSt 604 standart paxta tozalash korxonalarida paxtani qayta
ishlashda olinadigan paxta tolasiga joriy etiladi.
Standart talablari majburiydir va sertifikatlashtirish maqsadlariga
yaroqli.
Me’yoriy taqdimotlar
Ushbu standartda quyidagi standartlarga taqdimotlar qo‘llaniladi:
O‘z DSt 614—94 Paxta tolasi. Namuna tanlab olish usullari.
O‘z DSt 618—94 Paxta tolasi. Pishib yetilganlikni aniqlash usullari.
O‘z DSt 619—94 Paxta tolasi. Solishtirma uzilish kuchini aniqlash
usullari.
O‘z DSt 620—94 Paxta tolasi. chiziqli zichlik va mikroneyr ko‘rsatkichini
aniqlash usullari.
O‘z DSt 625—95 Paxta tolasi. Rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlash
usullari.
O‘z DSt 632—94 Paxta tolasi. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini
aniqlash usullari.
O‘z DSt 633—95 Paxta tolasi. Uzunligini aniqlash usullari.
57
O‘z DSt 634—95 Paxta tolasi. Namlikning massaviy nisbatini aniqlash
usullari.
O‘z DSt 841—97 Paxta tolasi, paxta momig‘i, paxta tozalash
korxonalarining o‘lik aralashgan chiqindilari va paxtaning kalta momig‘i
aralashgan chiqindilari. O‘rash, belgi qo‘yish, tashish va saqlash.
Ta’riflar, belgilashlar va qisqartirishlar
Mazkur standartda quyidagi atamalar, ta’riflar va belgilashlar
qo‘llaniladi:
Klassyorlik usuli — paxta tolasiga navi va sinfi bo‘yicha organo lentik
baho berishdir, bunda tola tashqi ko‘rinishi bo‘yicha belgilan gan tartibda
tasdiqlangan namunalar bilan solishtiriladi hamda uning shtapel uzunligi
qo‘lda tortilgan shtapel bilan aniqlanadi. Asbob yordamida faqat mikroneyr
ko‘rsatkichi aniqlanadi.
Bu usul har to‘dadan 10 % ni nazorat qilishda qo‘llaniladi, lekin toyma-
toy sinovlarda ham foydalanilishi mumkin.
HVI (Eych Vi Ay) — paxta tolasining uzunlik, uzunlik bo‘yicha bir xillik,
aniqlik uzulishidagi uzayish, mikroneyr rang va ifloslanish ko‘rsatkichlari
bo‘yicha yuqori samarador High Volume Instruments sinovlari o‘lchash
tizimining qisqartirilgan nomlanishi (III.1-rasm).
Tashqi ko‘rinish namunalari paxta tolasining aniq bir navi va sinfiga xos
III.1-rasm. HVI tizimi.
58
bo‘lgan rang, dog‘lar mavjudligi, tuzilishi hamda ifloslanganlik jihatidan
sifat ta’riflari majmuini ifodalovchi, belgilan gan tartibda tasdiqlangan paxta
tolasi namunalari. Namunalar uzun tolali va o‘rta tolali paxta tolasi uchun
alohida tayyorlanadi.
Maxsus qo‘llaniladigan usullar — paxta tolasi kam namuna asosida
asbob yordamida sinashning an’anaviy usullari. Bunda paxta tolasi ning
turli toylaridan yoki tekshirilayotgan andazaning turli joylaridan tanlab
olingan namunalar miqdorini ko‘p marotaba o‘rtacha holga keltirish va
kamaytirish yo‘li bilan sinov namunasi olinadi. Ko‘p mehnat va vaqt talab
qilishi, sinalayotgan namunaning kam miqdori bilan ajralib turuvchi bu
usullar paxta tolasini sertifikatlash maqsadlari uchun yaroqsizdir. Mazkur
usullar paxta xomashyosini baholashda, seleksiyachilar ishida paxta
korxonalarida va to‘qimachilik korxona laridagi texnologik jarayonni nazorat
qilishda qo‘llaniladi.
Mikroneyr ko‘rsatkichi — Mikroare (Mic) paxta tolasi namunasining
havo o‘tkazuvchanligiga qarab tolaning ingichkaligi va pishib yetilganligini
ta’riflash.
Yuqori o‘rtacha uzunlik — Upper Half Mean Length (UHM) —
tekshirilayotgan namuna massasining yarmini tashkil qiluvchi eng uzun
tolalarning o‘rtacha uzunligi bo‘lib, duymda yoki mm da ifodalanadi. Bu
atama mazmuni «Yuqori yarim o‘rtacha uzunlik» deb qilingan noto‘g‘ri
tarjimasidan ham ma’lum.
1/32 duymdan iborat shtapel uzunlik — Staple Length 32nds (Staple) —
tolaning uzunligi bo‘lib, u klassifikator tomonidan qo‘lda tortilgan parallel
tolalar shtapelini vizual, ya’ni ko‘z bilan ko‘rib aniqlanadi va 1/32 duymda
(masalan, 1 1/32), yoki kodda 1/32 oralig‘iga barobar miqdordagi kodda
aniqlanadi, ushbu misolda — 33 ga barobar.
O‘rtacha uzunlik — Mean Leng th (ML) — namunadagi barcha
tolalarning o‘rtacha uzunligi.
Uzunlik bo‘yicha bir xillik indeksi — Uniformity Index (Unf) — tolalar
o‘rtacha uzunligining yuqori o‘rtacha uzunlikka nisbati bilan belgilanuvchi
ta’rif bo‘lib, foiz hisobida ifodalanadi.
Kaltal tolalar indeksi — Short Fiber Index (SFI) — namunadagi uzunligi
0,5 duymdan (12,7 mm) kalta bo‘lgan tolalar ulushi bo‘lib, foiz hisobida
ifodalanadi.
Nur qaytarish koeffitsiyenti — Reflectance (Rd) — sinalayotgan paxta
tolasi namunasi yuzasidan qaytgan yorug‘lik miqdori, foiz hisobida
ifodalanadi.
Sarg‘ishlik darajasi — Yellowness (+b) — sinalayotgan namuna tarkibida
sarg‘ishlik darajasi.
59
Tresh kod — Nrash code (T) — notolaviy aralashmalar bilan
ifloslanganlik ko‘rsatkichi, iflos aralashmalar maydonini 10 ga ko‘paytirish
yo‘li bilan aniqlanadi. Masalan, agar iflos aralashmalar maydonining ulushi
0,4 % ni tashkil etsa, Tresh kod 4 ga teng bo‘ladi.
Iflos aralashmalar maydoni — Trash Area (Area) — HVI tizimida
o‘lchov asboblari yordamida aniqlanadigan iflos zarrachalarning umumiy
maydoni, bu namuna yuzasini skanerdlash yo‘li bilan aniqla nadi hamda
tekshirilayotgan namuna yuzasi maydoniga nisbatan foiz hisobida
ifodalanadi.
Iflos aralashmalar soni — Trash count (cnt) — namunadagi diametri 0,01
duym (0,25 mm) va undan katta bo‘lgan alohida iflos zarrachalar soni.
Solishtirma uzilish kuchi — Strength (Str) — paxta tolasining pishiqligi
bo‘lib, kalibrlanuvchi paxtaning HVI gradiuirovkasida (HVI calibration
cotton), gs/teksda (cH/teks) ifodalanadi.
Uzilishdagi uzayish — Elongation (Elg) — HVI tizimidagi dinamometrda
tolaning uzilishidagi uzayishi, foizlarda ifodalandi.
Asosiy ko‘rsatkichlar
Tasniflash klassifikatsiya usullariga qarab paxta tolasi sifat ko‘rsat-
kichlarining nomlanishi (nomenklaturasi) III.1-jadvalda keltirilgan.
III.1-jadval
Jadvalning davomi
60
Izoh: + majburiy ko‘rsatkich; (+) ma’lumotnoma ko‘rsatkich.
Texnik talablar
Paxta tolasining tiplari. Paxta tolasi uzunlik ko‘rsatkichi bo‘yicha III.2-
jadvaldagi me’yorlarga muvofiq 9 ta; 1a, 1b, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-tiplarga bo‘linadi.
Har xil ko‘rsatkichlar bo‘yicha tipini aniqlashda farqlar kelib chiqqan holda
yuqori o‘rta uzunlik (UHM) mm da ustuvor mavqeda bo‘ladi.
III.2-jadval
Jadvalning davomi
61
1a, 1b, 1,2 va 3 tipdagi paxta tolalari uzun tolali 4, 5, 6 va 7 tipdagilari
esa o‘rta tolali paxta navlariga kiradi.
Maxsus sinov usullari yordamida aniqlanadigan paxta tolasi tipi
ko‘rsatkichlarining ta’riflari III.1-jadvalida keltirilgan.
Paxta tolasining navlari. Har bir tipdagi paxta tolasi rangi, tashqi ko‘rinishi
va dog‘lariga qarab III.3-jadvaldagi ko‘rsatilgan talablarga va tashqi ko‘rinish
namunalariga muvofiq beshta navga bo‘linadi: Birin chi (I), Ikkinchi (II),
Uchinchi (III), To‘rtinchi (IV) va Beshinchi (V).
O‘rta tolali paxta Birinchi (I) va Ikkinchi (II) navlar uchun mikro neyr
ko‘rsatkichining asosiy diapazoni 3,5—4,9 chegarasida bo‘lishi kerak.
Mikroneyr ko‘rsatkichi 4,9 dan yuqori yoki 3,5 dan past bo‘lsa, belgilangan
tartibda narxi kamaytiriladi.
Maxsus sinov usullari yordamida aniqlanadigan paxta tolasi navi
ko‘rsatkichlarining ta’riflari III.2-jadvalda keltirilgan.
Paxta tolasi sinflari
Paxta tolasi nuqson va iflos aralashmalar miqdoriga qarab III.3-jadvalda
keltirilgan me’yorlarga va belgilangan tartibda tasdiqlangan tashqi ko‘rinish
namunalariga muvofiq ravishda va III.4-jadvalda ko‘rsatilgan me’yorlarga
binoan Oliy, Yaxshi, O‘rta, Oddiy va Iflos sinflarga bo‘linadi. Paxta tolasida
butun chigitlar, yog‘ dog‘lari, begona jismlar va chirigan hid bo‘lishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Uzun va o‘rta tolali paxta tolalarining aralashib ketishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Paxta tolasidagi mavjud yopishqoqlik belgilangan tartibda tasdiqlangan
tajriba usullarida ko‘rsatilgan me’yorlardan oshmasligi kerak.
Paxta tolasini o‘rash va unga belgi qo‘yish — O‘z DSt 841 bo‘yicha.
III.3-jadval
62
Qabul qilish sharti
Paxta tolasi to‘dalar bo‘yicha yetkazib berilishi va qabul qilib olinishi
kerak.
Sifat ko‘rsatkichlari yagona hujjat bilan rasmiylashtirilgan bir xil tipdagi
seleksiya va sanoat navli sifatga oid birga qo‘shib yuboriladigan, bitta hujjat
bilan rasmiylashtirilgan toylar soni to‘da deb hisoblanadi.
To‘daning eng ko‘p miqdori bir temir yo‘l vagonidan oshmasligi
kerak.
Konditsion massasini hisoblash uchun namlikning me’yorlangan
massaviy nisbati — 8,5 %. Namlikning eng kichik massaviy nisbati —
5,0 %.
Konditsion massasi (M
k
) kilogrammlarda quyidagi ifoda bo‘yicha
hisoblanadi:
.
Bunda: M
f
— qabul qilishga taqdim etilgan paxta tolasi to‘dasining haqiqiy
og‘irligi, kg;
63
W
n
— 8,5 % ga teng bo‘lgan namlikning me’yorlangan massaviy
nisbati, %;
W
f
— paxta tolasi to‘dasi namligining haqiqiy massaviy nisbati,
%.
Hisoblash o‘nlik belgisigacha aniqlikda amalga oshiriladi va butun
songacha yaxlitlantiriladi.
Birga qo‘shib yuborilgan hujjatda quyidagilar ko‘rsatiladi:
— paxta tozalash korxonasining nomi va manzili;
— to‘da nomeri;
— to‘dadagi toylar soni;
— toylarning raqamlari;
— har bir toyning brutto vazni;
— to‘daning konditsion massasi;
— paxta tolasining seleksiya va sanoat navlari, tipi va sinfi;
— 1-jadvalga asosan sinov natijalari;
— tola ishlab chiqarilgan kun (sana).
O‘zbekiston Respublikasi hududida paxta tolasi albatta sertifikat-
lashtirilishi shart bo‘lib, har bir to‘daning 100 % toylari III.1-jadval dagi
nomenklatura bo‘yicha HVI tizimida sinaladi.
Paxta tolasining belgi qo‘yish va o‘rash talablariga muvofiq kelishi
toylarning 100 % da tekshirib ko‘riladi.
Ta’minlovchi bilan iste’molchi o‘rtasida paxta tolasining miqdorini
aniqlash xususida kelishmovchiliklar kelib chiqqan hollarda, tola
miqdorining toyma-toy nazorati amalga oshiriladi.
III.4-jadval
Sinash usullari
Paxta tolasi quyidagi tartibda sinovdan o‘tkaziladi:
64
Namunalarni tanlab olish — O‘z DSt 614 bo‘yicha.
Pishib yetilganlikni aniqlash — O‘z DSt 618 bo‘yicha.
Solishtirma uzilish kuchi va chiziqli zichlikni aniqlash — O‘z DSt 619
bo‘yicha.
chiziqli zichlik va mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash — O‘z DSt 620
bo‘yicha.
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlash — O‘z DSt 629
bo‘yicha.
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash — O‘z DSt 632
bo‘yicha.
Shtapel massa uzunligini aniqlash — O‘z DSt 633 bo‘yicha.
Namlikning massaviy nisbatini aniqlash — O‘z DSt 634 bo‘yicha.
HVI tizimida paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash — B.
Ilovaga binoan (1) bo‘yicha.
Paxta tolasida yopishqoqlikning mavjudligini aniqlash belgilangan
tartibda tasdiqlangan usul bo‘yicha o‘tkaziladi.
Paxta tolasining muayyan bir to‘dasi sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha sinov
usullari standartlarida ko‘rsatilgan me’yor chegaralaridan oshmasligi
kerak.
Tashish va saqlash
Paxta tolasini tashish va saqlash O‘z DSt 841 ga binoan amalga
oshiriladi.
O‘rta tolali paxta navlarining universal standartlar
bo‘yicha tasnifi
Paxta tolasi rangi va iflos aralashmalar miqdoriga ko‘ra III.5-jadvalga
muvofiq navlarga bo‘linadi.
III.5-jadval
Jadvalning davomi
65
Izoh:
Good Middling — yaxshi o‘rta;
Strict Middling — qat’iy o‘rta;
Middling — o‘rta;
Strict Low Middling — qat’iy past o‘rta;
Low Middling — past o‘rta;
5—Tola sifatini aniqlash
66
Strict Good Ordinary — qat’iy yaxshi oddiy;
Good Ordinary — yaxshi oddiy;
Below Grades — nostandart.
Navlarga va jinlash sifatiga bo‘lgan talablarni maxsus tasniflash
tagdonlarga joylashtirilgan standart fizik namunalar belgilab beradi. Har
tagdonda bittadan nav qo‘yilgan bo‘lib, rang va ifloslanganligi bo‘yicha 6 ta
uya tashqi ko‘rinishi va rangidan yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni
ifoda etadi. Bu namunalar AQSH qishloq xo‘jalik departamentining tashqi
ko‘rinishi Xalqaro standartlar universal standartlari (USDA) deb ataladi,
ular ko‘pincha Xalqaro standartlar deb nomlanadi. Fizik standartlarga ega
bo‘lgan navlar III.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
O‘rta tolali paxta tolasi rangi bo‘yicha oq bo‘lishi kerak. Paxta tolasi
rangiga qarab guruhlarga bo‘linganda sarg‘ishlikka turlicha to‘yinganligi
hisobga olinadi. White — oq. Light Sptted — kuchsiz dog‘li. Spotted —
dog‘li. Tinged — sarg‘ish. Yellow Stained — sariq.
Rang bo‘yicha har bir guruh ichidagi navlar ifloslikning ortib borishi va
noqulay ob-havo sharoitlari natijasida qorayish darajasi bilan farqlanadi, bu
yorug‘likni qaytarish koeffitsiyenti kamayishida aks etadi (masalan, oppoq
rangdan to nimrang tusli ranggacha).
White — oq paxtadagi navlar bo‘yicha ifloslikning o‘zgarishi III.6-
jadvalda ko‘rsatilgan.
III.6-jadval
Sinalayotgan paxta tolasini klasser usulida baholashda ifloslik darajasi
White — oq paxtaning (11-dan 71-gacha navlari) 1-dan 7-gacha qo‘shimcha
kod bilan raqamlangan yettita standarti bilan solishtirib aniqlanadi. 7-kod
standartidan iflosligi ko‘p bo‘lgan paxta tolasi uchun 8-kod soni ishlatiladi.
67
Bu kod qiymatlari Lif-Faktor (Leaf) deb ataladi. Tola navi namunaning tashqi
ko‘rinishini bu sohadagi fizik standartlar bilan solishtirib aniqlanadi. Fizik
standart lari tayyorlanmaydigan paxta tolasi navlari fizik standartlarga
asoslanib, tavsiflash yo‘li bilan aniqlanadi.
Maxsus qo‘llaniladigan uskunalarga asosan paxta tolasining
ko‘rsatkichlardagi ta’rifi
III.7-jadval
PAXTA TOLASINING TIPI BO‘YIcHA KO‘RSATKIcHLARI
III.8-jadval
PAXTA TOLASINING NAVI BO‘YIcHA KO‘RSATKIcHLARI
III.2. TOYLANMAGAN TOLA VA TOYLARDAN NAMUNALAR TANLAB
OLISH VA SINOV
68
O‘TKAZISH
Namuna olish va sinov o‘tkazishdan maqsad — toylangan tola va
toyning ma’lum joyidan bir paytda olingan paxtani va nuqtadan olingan
namunalarni birlashtirishni va sinov o‘tkazishni bajarishdan iborat.
Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O‘z DSt 614—94
standartida aniq ko‘rsatib berilgan.
Ushbu standart namuna olish usullarini va sinov o‘tkazish uchun
tayyorgarlik ko‘rish tartibini belgilaydi va standart talablari majburiy
hisoblanadi.
Namunalar quyidagicha ta’riflanadi:
Nuqtadan olingan namuna deganda, toylanmagan tola yoki toyning
ma’lum joyidan bir paytda olingan paxta tolasi miqdori tushuniladi.
Birlashtirilgan namuna deb, nuqtadan olingan namunalarning
yig‘indisiga aytiladi.
Sinash uchun namunaga esa birlashtirilgan namunadan olingan va
belgilangan usulga oid sinov o‘tkazish uchun tayyorlangan paxta tolasining
miqdori kiradi.
Nuqtadan olingan va birlashtirilgan namunalarni
tanlab olish
Toylanmagan paxta tolasining nuqtasidan olinadigan namunalarni
paxta tozalash korxonalarida qo‘l yoki namuna olgich bilan kondensor
lotogi dan tola qatlamining har xil qalinlikdagi joylaridan toylan guncha
yoki tolani toylash jarayonida olinadi.
Nuqtadan olingan namunaning massasi 100—150 g atrofida bo‘ladi.
Olingan paxta tolasining namunalari namligi saqlanadigan qilib,
qopqog‘i zich berkitiladigan idishlarga solinadi.
Agar paxta tolasining namligini aniqlash mo‘ljallanmagan bo‘lsa,
nuqtadan olinadigan namunalar boshqa qopqoqsiz idishlarga ham solinsa
bo‘ladi.
Toylangan paxta tolasi uchun toyning markalangan qismini buz magan
holda qavariq tomonidagi ikki tasma oralig‘idan o‘rama mato kamida
20—25 sm uzunlikda qirqiladi. Agar muayyan sharoitda mumkin bo‘lsa
va ruxsat etilsa, namuna oson olinishi uchun bir yoki bir nechta tasma
yechiladi. Paxta tolasining yuqori qatlamidan 1—2 sm olib tashlanadi.
Qo‘l yordamida yengil o‘ralib, massasi 100 g bo‘lgan, kengligi 10—12
sm li qatlam ko‘rinishida nuqtadan olinadigan namuna olinadi. Nuqtadan
69
olingan namuna orasiga korxona kodi (lozim bo‘lsa), to‘da va toyning tartib
raqami ko‘rsatilgan yorliq qo‘yiladi.
Har xil toylarning nuqtalaridan olingan namunalar qatorlatib, o‘rov
qog‘oziga bir qavat qilib qo‘yiladi va hammasi bir o‘ramga o‘ralib, ustiga
korxona kodi va to‘da tartib raqami yoziladi.
Namlikni aniqlash uchun nuqtadan olinadigan namunalar qopqog‘i
zich berkitiladigan idishlarga solinadi.
Paxta korxonalarida nuqtadan olinadigan namunalarni toyning qavariq
tarafining chetidan (bo‘rtgan joyidan) toylangandan so‘ng olishga ruxsat
etiladi. Bu holda toyning o‘rami buzilmaydi.
Agar yetkazib berish shartining boshqa talablari aniqlanmagan bo‘lsa,
nuqtadan olinadigan namunaning soni va toylar bo‘yicha tanlab olish
tartibi O‘z DSt 604 ga ko‘ra bajariladi.
Birlashtirilgan namunaning massasi 1 kg dan kam bo‘lmasligi kerak.
Namlikni aniqlash uchun 200 g dan kam bo‘lmasligi kerak.
Toylangan paxta tolalarining namligini aniqlashda kelishmovchilik kelib
chiqsa, toylar to‘liq ochilib ikkita birlashtirilgan namuna olinadi.
Har bir mo‘ljallangan toylarning o‘rtasidan: birinchidan — yuqori
qavati olingandan so‘ng, 3—5 sm chuqurlikda toy massasining 30 %
dagi o‘rtacha namlikni tavsiflaydigan, ikkinchisi — 20 sm chuqurlikda
toy massasining 70 % dagi o‘rtacha namlikni tavsiflaydigan namunalar
nuqtalardan olinadi.
Paxta tolasidan namuna tanlab olish
va sinash uchun tayyorlash
Sinash uchun namunalar rangi va iflosligi bo‘yicha tashqi ko‘rinish
namunalari bilan solishtirilib, nuqtadan olinadigan namunalarning bir xilligi
aniqlangandan so‘ng tanlab olinadi. Agar paxta tolasining sifati nuqtalardan
olingan turli namunalarda har xil bo‘lsa, sinash uchun namunalar nuqtadan
olingan bir xil namunalarning har bir guruhidan alohida tanlab olinadi.
Nuqson va iflos aralash malarning massaviy ulushi hamda mikro neyr
ko‘rsat kichi uchun namuna, nuq tadan olingan namunalar ikki tarafining
har xil joyidan olingan bir xil tutamdan tashkil topadi.
Sinash uchun olingan na munalarning massasi va soni qo‘llaniladigan
sinash usuli bo‘ yicha belgilanadi.
Paxta tolasining shtapel massa uzunligi, chiziqli zichligi, pishib
yetilganligi va so lish tirma uzilish kuchi ko‘r satkichlarini tekshirish uchun
70
namuna nuqtadan olingan
namunalarning ikki tarafidan,
hammasi bo‘lib, umumiy
massasi 4—5 g bo‘lgan 16—20
tutam paxta tolasi olinadi.
Olingan qismdan nuq sonlar
va iflos aralashmalar olib tash-
lanadi va uni to‘rtta bo‘lakka
bo‘linadi. Namuna piltasini
tayyorlash uchun har bir bo‘lak
ketma-ket PPL asbobidan
o‘tkazilib, tortib tekislanadi
(III.2-rasm).
Birinchi, ikkinchi nav paxta
tolalari tortib tekislash asbobi
PPL dan kamida uch marta,
uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi
nav paxta tolalari esa kamida besh marta o‘tkaziladi. So‘ngra har bir pilta
ko‘ndalang teng ikki bo‘lakka bo‘linadi. Har bir piltaning bir bo‘lagidan
iborat to‘rtta bo‘lak ikkitadan ustma-ust qo‘yiladi va tortib tekislash
asbobi PPL dan 3—5 marta o‘tkaziladi. Piltaning qolgan bo‘laklari tashlab
yuboriladi. Yangi olingan ikki pilta ham yana ikkiga bo‘linadi, har bir
piltaning bir bo‘lagidan iborat ikki bo‘lak ustma-ust qo‘yilib, yana tortib
tekislash asbobi PPL dan 3—5 marta o‘tkaziladi. Piltaning qolgan bo‘laklari
tashlab yubo riladi.
PPL asbobining tortib tekislovchi valiklar orasidagi masofa paxta
tolasining uzunligiga qarab, III.9-jadvalga muvofiq belgilanishi kerak.
Yakuniy pilta tayyorlash uchun namuna piltasi bo‘ylab massasi 190—
200 mg bo‘lgan qism ajratiladi, bu qism tolalarning chigallarini yozgan
va tekislagan holda sinchiklab tekshiriladi. Qolgan iflos, tuguncha, paxta
tolasiga va kalta paxta momig‘iga ega qobiq pinset bilan tozalanadi. Shu
tartibda tekshirilgan paxta tolalarining yaxshi parallellanishi maqsadida
tortib tekislash asbobi PPL dan o‘tkaziladi.
III.9-jadval
III.2-rasm. PPL rusumli pilta
tayyorlash asbobi.
71
Olingan 175—180 mg massaga ega bo‘lgan yakuniy piltaning kengligi
25 mm dan oshmasligi kerak.
Paxta tolasini klasser usulda va HVI sistemasida Xalqaro standart lar
bo‘yicha sinash uchun nuqtadan olingan namuna ishlatiladi.
Namuna tanlash, tolaning uzilish kuchi va chiziqli
zichligini aniqlash
Paxta tolasi O‘z DSt 618—94 ga muvofiq pishganlik darajasi va uzilish
kuchiga qarab I, II, III, IV, V navlarga bo‘linadi, u III.10-jadvalda berilgan
talablarga muvofiq bo‘lishi kerak.
III.10-jadval
TOLA SANOAT NAVLARINING PISHGANLIK
KOEFFITSIYENTLARI VA UZILISH KUcHI
I, II, III, IV navli paxta tolalari yettita turga bo‘linadi, V va VI navli tolalar
esa bo‘linmaydi.
1972-yilgi hosildan boshlab, paxta tolalarini III.11-jadvalga berilgan
turlarga ajratish qabul qilingan.
III.11-jadval
PAXTA TOLASINING TURLARI
72
Paxta tolasining sifati namlik, nuqsonlar yig‘indisi va ifloslik jihat dan
III.12-jadvalda berilgan me’yorlarga to‘g‘ri kelishi kerak bo‘lgan.
III.12-jadval
TOLANING NAVLARI BO‘YIcHA NAMLIK, NUQSONLAR
VA IFLOSLIK YIG‘INDISI ME’YORLARI
Korxonada ishlayotgan texnologik mashinalarning ish sifatini tek shirib
turish uchun kondenserdan yoki har bir jindan chiqayotgan toladan namuna
olinadi. Namunaning 1-qismi (100 g ga yaqin) smena boshlangandan keyin
10—12 daqiqa o‘tgach va keyingi qismlari har bir soatda bir marta 1 kg
dan ko‘proq yig‘iladi.
Hamma sinovlar havoning harorati 20±5°c, nisbiy namligi 65±5 %
73
bo‘lgan xonada o‘tkaziladi.
Tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash
Tola ishlanish davrida va tayyor mahsulot sifatida foydalanish davrida
qiymati va yo‘nalishi o‘zgaruvchan kuchlar ta’sirida va ko‘pincha uzunasiga
cho‘zuvchi kuchlar ta’sirida bo‘ladi. Bu kuchlar qiymati tolaning uzilish
paytida o‘lchanganidan u uzilish kuchi deb ataladi va tolaning asosiy
mexanikaviy xususiyati hisoblanadi.
Tolaning uzilish kuchi qisqichlar orasi 3 mm li DSH—3M rusumli
takomillashtirilgan dinomametrda aniqlanadi (III.3-rasm).
Xalqaro birliklar sistemasi bo‘yicha tolaning ingichkaligini tavsiflash
uchun tekslarda ifodalanadigan chiziqli chizlik tushunchasi kiritilgan.
Tekslar soni 1 km uzunlikdagi tolaning og‘irligi necha gramm ekanligini
ko‘rsatadi:
III.3-rasm. DSH—3M rusumli dinomametr.
74
teks (g/km),
bunda: m — tola massasi;
L
1
va L — tolalar uzunligi, tegishlicha km va m.
Teks sistemasidan nomer sistemasiga o‘tish uchun quyidagi formuladan
foydalaniladi:
N
T
= 1000/T,
bunda: N
T
— tolaning metrik nomeri bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:
N
T
= 10n/G
f
,
bunda: 10 — shtapel o‘rtasidan qirqib olingan qismning uzunligi, mm;
n — tolalar soni;
G
f
— shtapel o‘rtasidan qirqib olingan qismining massasi, mg.
III.3. PAXTA TOLASINING PISHIB YETILGANLIGINI ANIQLASH
Pishib yetilganlikni aniqlashdan maqsad — qutblangan yorug‘lik va
namunaning havo o‘tkazuvchanligini bilishdir.
Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash uchun paxta tolasidan
namuna tanlab olish, namuna piltasini sinashga tayyorlash O‘z DSt 604 va
O‘z DSt 618—94 standartga muvofiq bajariladi.
Paxta tolasi pishib yetilganligi ko‘rsatkichi bo‘yicha qabul qilish va
yetkazib berishda sinash usuli uning havo o‘tkazuvchanligi hisoblanadi.
Pishib yetilganlikni qutblangan yorug‘lik bo‘yicha aniqlash usuli asosan
standart namunalarni attestatsiyalash va graduirovka ishlarida, zarur
bo‘lganda arbitraj sinashlarda qo‘llaniladi.
Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.
Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash asboblari
Qutblangan yorug‘likda pishib yetilganlikni aniqlash usuli:
80—120 marotaba kattalashtiradigan har qanday rusumli mikro skop
(III.4-rasm);
— 25½76 yoki 13½75 mm o‘lchamli oynachalar to‘plami; mikroskop
uchun qutblantiruvchi uskuna;
— VT—200 torsion tarozisi yoki shunga o‘xshash boshqa rusumdagi
tarozi;
75
— tolalarni taxlash uchun qisqich 1;
— tolalarni predmet oynachalarga tax-
lashda kerakli duxoba qoplangan taxtacha;
— tola joylashgan juft oynachalarni qistirish
uchun qisqich.
Namunaning havo o‘tkazuvchanligi bo‘yicha
pishib yetilgan likni aniqlash usuli: LPS—4
qurilmasi; shkalasining oraliq darajasi 10
mg dan ko‘p bo‘lmagan, eng katta tortish
chegarasi 1 kg gacha, aniqligi 4-sinfga mansub
bo‘lgan laboratoriya tarozilari; AX yoki FM—30
tipidagi yoki boshqa o‘xshash rusumdagi paxta
analizatorlari.
Pishib yetilganlikni aniqlash usullarini
tekshirish uchun maxsus tartibda tasdiqlangan
paxta tolasining standart (etalon) namunalari
ishlatiladi.
O‘lchash usullari
Paxta tolasining pishib yetilganligi — devor to‘qimalari qalinligi ning
o‘zgarishida ro‘yobga chiqadigan selluloza to‘planishi va g‘o‘za ning o‘sish
davrida tola ichki strukturasining o‘zgarishi bilan tavsifl anadi.
Pishib yetilganlikni qutblangan yorug‘likda aniqlash usuli, qutb langan
yorug‘likda kesishgan qutblantirgichlarda interferension tusla nishi tolaning
ichki tuzilishi va qalinligiga bog‘liqligiga asoslanadi.
Pishib yetilganlikni havo o‘tkazuvchanlik bo‘yicha aniqlash usuli tola
qalinligining uni havo o‘tkazuvchanligiga bog‘liqligiga asos langan.
LPS—4 qurilmasida sinashdan avval namunalar O‘z DSt 618—94
bo‘yicha klimatik sharoitda kamida 2 soat saqlanadi.
Agar paxta tolasining namligi 6 dan 10 foizgacha bo‘lsa, shuningdek,
namlik 6 foizdan kam 10 foizdan ko‘p bo‘lgan hollarda LPS—4 qurilmasida
o‘lchash uchun tasdiqlangan qo‘llanmagan muvofiq tuzatma kiritilsa,
klimatik sharoitda saqlamasdan tajriba o‘tkazishga ruxsat etiladi.
Tolaning pishib yetilganlik koeffitsiyentini qutblangan yorug‘likda
aniqlash laboratoriyada, klimatik sharoitga bog‘liq bo‘lmagan holda
o‘tkaziladi.
Paxta tolasidan namuna tanlab olish, namuna piltasini sinashga
tayyorlash O‘z DSt 604 va O‘z DSt 618 ga muvofiq bajariladi.
III.4-rasm. Mikroskopning
umumiy ko‘rinishi.
76
Tolaning pishib yetilganligini qutblangan
yorug‘lik orqali aniqlash
Paxta tolasining pishib yetilish davrida uning kanalining ichki devorlariga
selluloza qatlamlari yig‘ilishi natijasida o‘sish halqalari paydo bo‘lib, kanali
toraya boshlaydi. Pishmagan tolaning yigirilish xususiyatlari past bo‘lib,
bo‘yoqni ham yaxshi qabul qilmaydi. Pishib yetilgan tolaning xususiyatlari,
undan ishlangan ip va to‘qimalarning sifati yaxshi bo‘ladi.
Tola piltasi kengligining uning kanali kengligiga nisbati tolaning
pishganligini ifodalaydi. Shartli ravishda paxta tolasining pishganlik
darajasini belgilash uchun uni 2-guruhga (III.5-rasm) bo‘lish qabul
qilingan. O‘ta pishgan tolada selluloza ko‘p yig‘ilishi natijasida shakli ham
silindrga o‘xshab qolgan, buralishi yo‘qolganligi uchun uning pishganlik
koeffitsiyenti 5,0 deb qabul qilingan va butunlay pishmay qolgan tolada
selluloza deyarli bo‘lmaganligi uchun devorlari juda yupqa bo‘lganligidan
uning pishganlik koeffitsiyenti 0,0 deb qabul qilingan.
Tolaning pishganligini aniqlash uchun 250 dona paxta tolasi 300—400
marta kattalashtiradigan mikroskopda qarab chiqiladi, etalon rasmda
ko‘rsatilganlarga taqqoslab ularning pishganlik koeffitsiyentlari aniqlanadi,
so‘ng shu koeffitsiyentlarning o‘rtachasini hisoblab tekshi rilayotgan holat
guruhining o‘rtacha pishganlik koeffitsiyenti topiladi.
Paxta tolasining pishganligini mikroskopda qutblangan yorug‘lik orqali
qarab, tezroq topish mumkin. Bu usul to‘qimachilik tolalari orqali yorug‘lik
o‘tkazilganda qutblanib interferensiyalanish xususiyati paydo bo‘lishiga
III.5-rasm. Tolaning pishganlik koeffitsiyentlari.
77
asoslangan. Buning uchun polyaroid deb ataladigan maxsus moslama
bilan har qanday mikroskopni ishlatish mumkin.
Namuna uchun olingan tola piltasidan 25—30 mg ni ajratib, qo‘lda
shtapel yasaladi va undan 4 ta oynaga preparat yasab, har bir preparatni
mikroskopda 80...120 marta kattalashtirib qaralganda ko‘z ga 35—50 dona
tola ko‘rinadigan bo‘lishi kerak. Tolaning pishgan ligini aniqlash uchun
hammasi bo‘lib 300—400 dona tolani ko‘rib chiqib, har xil pishganlik
guruhidagi tolalar foizini hisoblash kerak.
Tolalar polyaroid orqali qutblangan yorug‘likda qaralganda umumiy
qizil rang ichida ular pishganlik darajasiga qarab turli rangda ko‘rinadi. Bu
ranglar quyidagi to‘rt guruhga bo‘lingan (III.13-jadval).
III.13-jadval
TOLA QUTBLANGAN YORUG‘LIK ORQALI QARALGANDA UNING PISHGANLIK
DARAJASIGA QARAB KO‘RINISH RANGI
Pishib yetilganlikni namunaning havo o‘tkazuvchanligi
bo‘yicha aniqlash usuli
Paxta tolasining birlashtirilgan namunasining har joyidan massasi 50 g
dan kam bo‘lmagan tola ajratib olinadi va analizatordan o‘tkaziladi.
Tozalangan va titilgan paxta tolasidan to‘rtta namuna ajratiladi. Har bir
namunani sinash uchun turli joydan olingan alohida to‘plam lar bilan emas,
balki bir joydan butun olinadi. Namuna tanlab olishda va o‘lchashda tolani
78
qo‘l bilan zichlashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
O‘lchash uchun har bir namunaning massasi tasdiqlangan qo‘llanmaga
muvofiq g‘o‘zaning seleksion naviga qarab belgilanadi.
Namuna massasini o‘lchash xatoligi 10 g dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
LPS qurilmasida o‘lchash bajarilayotganda tayyorlangan tola ketma-
ket asbobning ishchi kamerasi ichida bir xil tekis joylashtiriladi. Kamera
qopqog‘i zich qilib berkitiladi, ventilator ishga tushiriladi va drosselni
tutqichi yordamida asbobga o‘ng manometrning (100 mm suv ustuni)
bo‘yicha kerakli miqdorda havo beriladi.
O‘ng manometrning shkala ko‘rsatkichlari kerakli qiymatlarga yetganda
berilgan tola namunasi uchun asbobdagi havoning siyraklashish kattaligini
aniqlaydigan chap manometr shkala ko‘rsat kichi yozib olinadi (mm
suv ustunida). Shkala bo‘limlarining hisobi o‘ng va chap manometrlar
naychalaridagi suv ustunining pastdagi meniskasi bo‘yicha olinadi.
Shunday tartibda qolgan namunalar o‘lchanadi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Qutblangan yorug‘likda pishib yetilganlikni aniqlash usuli. Har bir
ko‘rinish qismda 1, 2, 3 va 4 pishib yetilganlik guruhlariga tegishli paxta
tolalari soni sanaladi. So‘ng umumiy yig‘indi 100 foiz deb hisoblanib, har
bir guruhning pishib yetilganligi (A) necha foizligi hisoblanadi.
Har bir guruh pishib yetilganlik koeffitsiyenti K
1
, K
2
, K
3
, va K
4
III.14-
jadval bo‘yicha tolaning 1-guruh pishib yetilganligi foiz miqdoriga ko‘ra
aniqlanadi.
III.14-jadval
79
Pishib yetilganlik koeffitsiyenti o‘rtacha ulushlik qiymati (K) quyi dagi
formulada hisoblanadi:
,
bu yerda: A
1
, A
2
, A
3
, A
4
— to‘rtta pishib yetilganlik guruhining foiz
miqdori;
K
1
, K
2
, K
3
, K
4
— 1-pishib yetilganlik guruhining foiz
miqdoriga muvofiq, 4 ta guruh tolalarining pishib yetilganlik
koeffitsiyenti.
Hisoblash va dastlabki ikkinchi o‘nlik belgisigacha aniqlik bilan amalga
oshiriladi va birinchi o‘nlikkacha yaxlitlanadi.
O‘lchashning xatolik me’yori
Pishib yetilganlik koeffitsiyenti bo‘yicha parallel namunalarning
orasidagi ruxsat etilgan tafovut (usulning yaqinligi) quyidagilardan
oshmasligi kerak:
— qutblangan yorug‘likda ikkita namuna orasida ko‘pi bilan — 0,1;
— to‘rtta namuna, maksimum va minimum qiymatlari o‘rtasida havo
o‘tkazuvchanlik bo‘yicha, ko‘pi bilan 0,03 yoki LPS—4 shkala siga nisbatan
Pa (mm suv ustuni)da 2,5 %.
Pishab yetilganlik koeffitsiyentining sinash natijalari orasidagi ikki turli
80
laboratoriya yoki bir laboratoriyada har xil sharoitda (usulning tiklanishi)
olingan ikkita sinash orasidagi ruxsat etilgan tafovut 0,1 dan oshmasligi
kerak.
III.4. cHIZIQLI ZIcHLIK VA MIKRONEYR KO‘RSATKIcHINI ANIQLASH
Paxta tolasi — mikroneyr ko‘rsatkichini namuna havo o‘tkazuv chanlik
bo‘yicha aniqlash usul O‘z DSt 620—94 ga muvofiq bajariladi.
Paxta tolasini qabul qilish-yetkazib berishda sinash usuli namuna chiziqli
zichligini havo o‘tkazuvchanligi bo‘yicha aniqlash usuli, deb hisoblanadi.
Mikroneyr ko‘rsatkichini havo o‘tkazuvchanlik bo‘yicha aniqlash usuli
— namunaning havo o‘tkazuvchanligini aniqlaydigan mikroneyr qurilmasi,
mikroneyr shkalasiga ega bo‘lgan asbobning modeliga bog‘liq tortish
xatoligi namuna massasining 0,2 foizdan oshiq bo‘lmagan tarozidir.
Mikroneyr ko‘rsatkichini HVI o‘lchash sistemasi tarkibiga kiradigan
asbob yoki LPS—4 qurilmasi bo‘yicha aniqlash mumkin.
Mikroneyr
Mikroneyr — bu paxta tolasining pishganligini va ingichkaligini aniqlash
laboratoriya asbobi.
Mikroneyrning 2 xili mavjud: statsionar va ko‘chirma. Ko‘chirma
mikroneyrlar klasserlar bilan faqat paxta zavodlarida ishlatiladi.
Tarozili va tarozisiz ko‘chirma mikroneyrlar mavjud.
Quyida tarozili ko‘chirma mikroneyrlar bilan tanishamiz.
Mikroneyr o‘z ichiga: elektr kompressor, porshenli havo kamerasi, tarozi,
mikroneyr ko‘rsatkich shkalasi, ishchi kamera, 8 gr tosh va kolibr shaybasi
(6,5—0 mic ko‘rsatkichi bilan)ni oladi. Ish uchun kolibr tolasi kerakdir.
Elektr kompressor — mikroneyr tizimiga havo berish uchun xizmat
qiladi.
Porshenli stabilizatsiya havo kamerasi — mikroneyr tizimida bosimni
teng taqsimlash uchun kerakdir.
Tarozi — ma’lum miqdorda paxta tolasini o‘lchash uchun (8 gr) xizmat
qiladi.
Mikroneyr ko‘rsatkich shkalasi — mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash
uchun xizmat qiladi, mikroneyr ko‘rsatkichi bosim shkalasidan va ko‘rsatish
strelkasidan iborat.
Ishchi kamerasi — temirli stakan va richag orqali harakatlanuvchi
plunjerdan iborat.
81
8 kg tosh — tarozining kolibrovkasi uchun xizmat qiladi.
Kolibrovkali shayba — yuqori va pastki mikroneyr ko‘rsatkichining
(6,5—0 mic) kolibrovkasi uchun xizmat qiladi, u temir metall bochkasi va
klapandan iborat.
Kolibrovkali tola — bular mikroneyrda o‘z ko‘rsatkichiga xos bo‘lib, ular
AQSHning qishloq xo‘jaligi vazirligi etalon laboratoriya sida standartlar
bo‘yicha yaratilgandir.
Mikroneyrning ishlashi
Ishni boshlashdan oldin — elektr kompressor elektr tarmoqqa (220
volt) ulanadi. Kompressordan havo rezinali shlangdan havo kamerasiga
ko‘tariladi, so‘ng porshen kameraning eng yuqori nuqtasiga ko‘tariladi
(III.6-rasm).
Mikroneyrni ishga tayyorlash
Birinchi navbatda tarozining kolibrovkasi qilinadi. Buning uchun
mikroneyr ko‘rsatkich shkalasida romb shaklida bo‘linma bor. Taroziga
tosh (8 gr) qo‘yiladi, ammo ko‘rsatkichning strelkasi romb ning o‘rtasida
turish kerak, buni taroz va havo kamerasining orasidagi uzatma vint bilan
to‘g‘rilanadi. Tarozning kolibrovkasidan so‘ng yuqori va pastki mikroneyr
ko‘rsatkichining kolibrovkasiga o‘tiladi. Ishchi kamerasiga kolibrovkali
shaybani joylashtiriladi, plunjerni ko‘tarib (richagni tushirib), ishchi
kameraning tepasida joylashgan o‘ng vint bilan mikroneyrning yuqori
nuqtasi kolibrlanadi. So‘ng klapan yordamida ishchi kamerasidan havo
chiqariladi va mikroneyr ning nol ko‘rsatkichi kolibrlanadi. Bundan keyin
plunjerni tushirib (richagni ko‘tarib), kolibrovkali shaybani chiqariladi.
Mikroneyrni aniq kolibrovka qilish uchun kolibrovkali toladan
foydalaniladi. Kolibrovkali tola paxtaning navi bo‘yicha aniq bo‘linmaydi,
ammo mikroneyrni past ko‘rsatkichi bilan kolibrovkali tola paxtaning past
navlari uchun, yuqori ko‘rsatkichi bilan kolib rovkali tola paxtaning yuqori
navlari uchun ishlatiladi. Mikroneyrning ko‘rsatkichlarida kolibrovkali tola
2,1 mic.dan 6,0 mic.gacha bo‘ladi. Kolibrovka uchun mikroneyr taro zida yoki
elektron tarozida, 8 gr kolibrovkali tolani o‘lchab va keyin ishchi kamerasiga
joylashtiriladi, so‘ng ishchi kamerasining qopqog‘i yopilib va plunjer ishlash
holatiga ko‘tariladi (richagni tushirib).
Mikroneyr ko‘rsatkich strelkasi kolibrovkali tolaning ko‘rsatkichini
aniqlash uchun kerak. Agar mikro neyr ko‘rsatkichi kolibrovkali tola ning
6—Tola sifatini aniqlash
82
ko‘rsatkichi bilan teng bo‘lma sa, bunda
uskunaning kolibrovkasi qaytariladi.
Kolibrovkadan so‘ng plunjer tushiriladi,
ishchi kamera sining qopqog‘i ochilib
kolibrovkali tola chiqariladi.
Paxta tolasining mikroneyrini
aniqlash uchun o‘rtacha namuna
olinadi, tarozda 8 gramm paxta tolasi
tortilib, ishchi kamerasiga solinadi.
Ishchi kamerasining qopqog‘i yopilib,
plunjerni ishchi holatiga keltiriladi va
mikroneyr ko‘rsatkichi shkalasi bo‘yicha
yozi ladi. So‘ng plunjer tushiriladi, ishchi
kamerasining qopqog‘i ochiladi va
paxta tolasining namunasi olinadi.
Paxta tolasining partiyasidan 10 %
namunasidan mikroneyr ko‘rsatkichi
yoziladi.
Sinash usullarini nazorat qilish uchun maxsus tartibda tasdiqlangan
paxta tolasining standart (etalon) namunalari qo‘llaniladi.
Paxta tolasining chiziqli zichligi — tola massasini uning uzunligiga nisbati
aniqlaydigan kattalikdir. Bu ko‘rsatkich tolaning qalinligini aniqlaydi.
Mikroneyr ko‘rsatkichi namunadagi tola qalinligining havo
o‘tkazuvchanlik bo‘yicha xarakteristikasidir.
Ba’zi bir seleksiya navlari uchun mikroneyr ko‘rsatkichi mikro grammni
duymga nisbatida bo‘lgan chiziqli zichlik bilan to‘g‘ri kelishi mumkin.
Xalqaro kelishuvlarga binoan bu ko‘rsatkich paxta tolasining har xil
seleksiya navlari uchun shartli mikroneyr shkalasi birligida qo‘llaniladi.
Sinalgan namunalarning massasi shu tipdagi asbob uchun o‘zgarmas
va u g‘o‘zaning seleksiya naviga bog‘liq emas.
Namunalarni sinashdan avval iqlim sharoitda, harakatdagi havo oqimi
ostida kamida 4 soat, yoki harakatsiz havo oqimi ostida 12 soat davomida,
yoki namuna vaznining o‘zgarishi 2 soat davomida 0,25 foizdan oshmagan
hollarda undan kam vaqt davomida ushlab turiladi.
Mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash uchun LPS—4 qurilmasi qo‘llanilganda
sinash uchun namuna massasi 9,0±0,02 g. Sinash uchun namuna kichik-
kichik qismlarda qurilmaning kamerasiga tolalarning to‘p-to‘p bo‘lib
yig‘ilib qolishiga yo‘l qo‘yilmaydigan qilib joylashtiriladi. Zichlashgan va
yig‘ilib qolgan tolalar albatta qo‘l bilan titiladi. Namuna orqali qurilmaning
konstruksiyasiga bog‘liq bo‘lgan ma’lum bosim (yoki oqim) ostida
havo oqimi yuboriladi. Asbob shkalasi bo‘yicha hisob ±1 foiz aniqlikda
III.6-rasm. Mikroneyr chizmasi:
1 — tarozi; 2 — mikroprotsessor;
3 — kamera; 4 — richag; 5 — shkala;
6 — strelka; 7 — vakuum-klapan.
83
bajariladi.
Mikroneyr va LPS—4 asboblarida mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash
uchun ishlatilayotgan namuna sinash oldidan paxta analizatoridan
o‘tkazilmaydi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Mikroneyr ko‘rsatkichini havo o‘tkazuvchanlik bo‘yicha aniqlash usuli.
Mikroneyr kattaligida graduirovka qilingan shkalali asboblarda sinaladigan
namuna uchun o‘rtacha qiymat dastlabki ikkinchi o‘nlik belgisigacha
aniqlikda hisoblanadi va so‘ngra o‘nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Natija
0,2 dan oshib ketsa, sinashlar qayta riladi. Agar shunda ham qiymatlar
me’yorlardan oshsa, hamma sinalgan namunalar bo‘yicha o‘rtacha
arifmetika qiymati hisoblanadi.
Boshqa kattaliklarda graduirovka qilingan shkalali asboblar nisbatlar
yoki jadvallar yordamida ko‘rsatkichlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri mikroneyr
kattaligiga aylantiriladi.
III.5. PAXTA TOLASINING NUQSONLARI VA IFLOS ARALASHMALAR
MIQDORINI ANIQLASH
Tola tarkibidagi ifloslik va nuqsonlar
Paxtaning asosiy xossalari undan olinadigan mahsulotlarning sifatiga
bevosita ta’sir qiladi. Agar paxta butunlay pishmagan — o‘lik bo‘lsa,
chigiti puch, yetilmagan, tola devorlari juda yupqa, uzun naychaga
o‘xshaydi. Uning tolasi juda notekis va bo‘sh bo‘lib, undan sifatli ip olib
bo‘lmaydi, bo‘yoqni yaxshi olmaydi. Bunday tolaning devori faqat bir qavat
kutikuladan iborat, xolos, kutikulada esa moy mumli moddalar juda ko‘p,
hujayra selluloza juda kam bo‘ladi. O‘lik tolalar bir-biriga yopishgan yaltiroq,
nafis qatlamlardan iborat. Paxta tolasi yetilishi chanoq ochilgandan keyin
tola quriydi, uning devorlari bir-biriga yopishgan lentasimon shaklni oladi
hamda unda jingalaklik hosil bo‘ladi. Paxta tolasi pishgan sari uning tashqi
diametri ichki diametriga nisbatan oshadi va u pishganlik koeffitsiyenti
deb ataladi. Paxta tolasi uzunligi, tolaning bir tekisligi, yo‘g‘onligi, tolaning
pishiqligi va cho‘ziluvchanlik xossalari va paxta tolasining namligi bilan
belgilanadi. Paxta nam roq bo‘lsa, uni qayta ishlaganda mashina qismlariga
yopishib qoladi, juda quruq bo‘lsa, tolalar sinib, chiqindi ko‘payadi.
Paxtadagi xas-cho‘plar, iflosliklar — bu tolaning nuqsonlari. Agar
84
paxtadan namuna olib qarasak, unda normal pishib yetilgan tolalardan
tashqari xas-cho‘p aralashgan va nuqsonli tolalar borligini ko‘ramiz.
Bunday nuqsonlar biologik va mexanikaviy bo‘lib, ular g‘o‘zaning o‘sib
rivojlanishida, paxta zavodlarida paxtani dastlabki ishlashda va ba’zan ip-
yigiruv fabrikasida paxtadan ip olishda paydo bo‘ladi. Bunday nuqsonlar
ko‘p bo‘lsa, paxtaning qiymati pasayadi, ishlab chiqarish jarayonida
chiqindilar ko‘payadi, ipning chiqishi kamayadi va uninig sifati pasayib,
yigirish va to‘qish jarayonlarida ko‘proq uziladi, natijada mashinalarning
ish unumi pasayadi. Paxtadagi xas-cho‘plar va nuqsonlar (III.7-rasm):
Iflosliklar — maydalangan barglar, chanoqlar, g‘o‘za shoxlari va h.k. Bular
tolalarga yopishgan holda bo‘lib, ularni yo‘qotish ancha qiyin.
Tolali o‘lik — paxtani tozalashda paydo bo‘lgan uzun tolalar,
maydalangan xas-cho‘plar va yetilib pishmagan, tolalari turlicha paxmaygan
chigitlardan iborat aralashma.
Kasallangan va zararlangan tolalar — g‘o‘za o‘simligi kasallangan bo‘lsa
(biologik nuqson) va paxtani paxta tozalash korxonasida hamda ip-yigiruv
korxonalarida ishlashda (mexanikaviy nuqson) hosil bo‘lishi mumkin.
Maydalangan chigit (chigit bo‘lakchalari) — paxtani dastlabki ishlashda
hosil bo‘ladi. Ular yana maydalanib, tolalar yopishgan po‘stchalarga
aylanishi mumkin. Bunday nuqson yigiruv korxonalari uchun eng zararli
nuqson bo‘lib, yigirilgan ipda ham uchrashi mumkin.
Tuk va tolali chigit qobig‘i — zararli nuqsonlardan hisoblanib, paxtani
dastlabki ishlashdan chigitlarning maydalanishi natijasida, titish va savash
mashinalarda hosil bo‘ladi. Bular tolaga mahkam yopishib qoladi va
ularni ajratish qiyin. Shuning uchun bunday nuq sonlarning kelib chiqish
sabablarini aniqlab, ularni kamaytirish zarur.
Tugunchalar — chigallanib qolgan tolalarning kichik guruhi; paxtani
dastlabki ishlashda va savash-tarash jarayonida hosil bo‘ladi. Bunday
nuqsonlar yigiruv jarayonlarida ham tamoman yo‘q bo‘l maydi.
Gajaklar — bo‘shgina o‘ralashib qolgan tolalar guruhi. Bunday nuqsonlar
tarash mashinasida taralganda yozilib ketishi mumkin.
Murakkab gajaklar — bir-biriga mahkam o‘ralashib qolgan bir necha
gajaklilar ajralmaydigan bo‘lib, ular ip yigirishda ancha qiyin chiliklar
tug‘diradi va ularning bir qismi chiqindiga aylanadi, natijada ipning chiqishi
kamayadi.
Bunday nuqsonlarning ko‘pchiligi, asosan, paxtani dastlabki ishlashda
hosil bo‘ladi, shuning uchun paxta tozalash zavodlarining ishini yaxshilash
tola yetkazib berishda katta ahamiyatga ega.
Paxta tozalash korxonalarida paxtani qayta ishlashda asosiy
mahsulotlardan tashqari ko‘p miqdorda tolali chiqindilar ham olinadi. Ular
85
tegishli qayta ishlashdan so‘ng xomashyo sifatida to‘qimachilik, kimyo
sanoatlarida va xo‘jalikning boshqa tarmoqlarida foydalaniladi.
Tola va momiq ajratkichlarning ishi jarayonida ajratib olingan o‘liklar,
chang tutgich va chang kameralaridan olingan momiq, tola tozalagichlar
va arrali barabanli tozalagichlardan olingan chiqindilar tolali chiqindilarni
a) gajakli
b) murakkab gajakli
d) pishmagan tolaning
yaltiroq parchasi
e) xom va maydalangan
chigitlar
f) tuk va tolali chigit
qobig‘i
g) tugunaklar
III.7-rasm. Paxtadagi ifloslik va nuqsonlar.
h) iflosliklar
86
tashkil qiladi.
Paxta tozalash korxonalarining tolali chiqindilari uch turga ajratiladi:
tolali o‘lik, regeneratsiyalangan (qayta ajratilgan) paxta tolasi, paxta
momig‘iga bo‘linadi.
Tola ajratgich, tola tozalagich, birinchi qator momiq ajratgichgacha
o‘rnatilgan chigit tozalagich, regeneratorlardan chiqqan va iflosliklardan
tozalangan tolali chiqindilar tolali o‘lik deb ataladi. Uning tarkibi har xil
bo‘lib, o‘smay qolgan kasal chigitlar (o‘lik), ularga ilashgan tola, erkin tolalar,
tolali chiqindilar va har xil xas-cho‘plar bo‘ladi.
Tola ajratgich qobirg‘alari orasidagi oraliq belgilangan o‘lchamda
bo‘lib, o‘lik ayvonchasi kerakli holatda rostlanib turilsa, tola ajratgichdan
ajratiladigan o‘liklarning miqdori ishlanayotgan paxtaning naviga bog‘liq
bo‘ladi. I va II nav paxta ishlanganda paxta og‘irligiga nisbatan 0,2—0,3 %,
III, IV va V nav paxta ishlanganda 0,5—0,6 % va ayrim hollarda 15 % o‘lik
ajratiladi.
Tola ajratgich qobirg‘alari o‘rtasidagi oraliq belgilangan o‘lcham dan
kengroq bo‘lgan taqdirda chiqindilarga yirik chigitlar ham aralashishi
mumkin. Paxta navi tolalik darajasiga iflosligiga, namligiga qarab tolali
o‘lik miqdori turlicha bo‘ladi.
Tola nuqsonlari va iflos aralashmalarini aniqlash uchun namunani
tanlash, AX—2 va FM—30 paxta tozalash analizatorlarida va qo‘lda
ajratib ko‘rish (arbitraj) usullarini qo‘llash O‘z DSt 632—95 stan dartda
keltirilgan.
Ushbu standart qo‘llanilish sohasi bo‘yicha bajarilishi majburiydir.
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini paxta analizatori yordamida
aniqlash uchun vositalar
— AX yoki FM—30 tipidagi paxta analizatori yoki o‘xshash tipdagi
boshqa rusumli paxta analizatorlari;
— 4-sinfga mansub yuqori tortish chegarasi 500 g gacha bo‘lgan
umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan laboratoriya tarozilari;
— 2-sinfga mansub yuqori tortish chegarasi 200 g gacha bo‘lgan
laboratoriya tarozilari;
— iflos aralashmalarni yig‘ishtirish uchun cho‘tkacha;
— iflos aralashmalarni yig‘ishtirish uchun karton qog‘oz.
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini qo‘lda
ajratib aniqlash uchun vositalar
87
— 2-sinf aniqligidagi yuqori tortish chegarasi 20 g va 200 g bo‘lgan
laboratoriya tarozilari;
— VT—20 yoki o‘xshash tipdagi boshqa rusumli torsion tarozilar;
— karton varag‘i yoki ustki qismi sayqallangan o‘lchamlari 50½50 sm
bo‘lgan yupqa taxta;
— plastmass idishchalar;
— pinset.
Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalari miqdoriga attestatsiya
xatoligi 0,3 % abs. ko‘p bo‘lmagan, belgilangan tartibda tasdiqlangan
standart (etalon) namunalari olinadi.
O‘lchash usullari
Paxta tolasining nuqsonlari — paxta tolasining yigirilish xossalarini
yomonlashtiruvchi har xil nuqson turlari: tugunchalar, kombi natsiyalashgan
tugunchalar, pishmagan tolalar plastigi, tolali chigit qobig‘i, pishmagan
chigit (o‘lik), tolali maydalangan chigitlar, tu gunchalar.
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash usullari ularni qo‘lda
yoki mexanik qurilmalar — paxta analizatorlari yordamida ajratib, so‘ngra
foiz miqdorini aniqlashga asoslangan.
Sinashdan oldin namunalar 4 soat davomida iqlim sharoitda yoki
namuna massasining o‘zgarishi 2 soat davomida 0,25 % dan oshma gan
hollarda undan kam vaqt davomida ushlab turiladi.
O‘lchashni bajarishga tayyorgarlik
Har bir paxta analizatori (etalon) standart namunalar bilan tekshi rilib,
shaxsiy (individual) tuzatish koeffitsiyenti aniqlangan bo‘lishi kerak.
Tuzatish koeffitsiyenti tasdiqlangan qo‘llanma bo‘yicha tekshiriladi va
o‘rnatiladi.
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash uchun birlash-
gan namuna tanlash O‘z DSt 604 va O‘z DSt 614 standart lariga muvofiq
bajariladi.
Sinovlarni bajarishdan avval paxta analizatorini tola va ifloslik lardan
yaxshilab tozalanadi va bo‘sh holatda ishlatiladi:
AX tipidagi paxta analizatorlari barqaror tezlikka yetishguncha 2 daqiqa,
FM—30 tipdagilarga esa 3 daqiqa vaqt sarf bo‘ladi.
Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalarni aniqlash
88
Paxta tolasiga organik va mineral ko‘rinishdagi iflos jismlar aralashgan
bo‘ladi. Bulardan tashqari, paxta tolalarida tabiiy paydo bo‘lgan — gajakli,
murakkab gajakli, pishmagan tolaning yaltiroq parchasi, pishmagan va
maydalangan tukli chigit ham bo‘ladi.
Paxta tozalash korxonalari laboratoriyalarida tolaning nuqsonlar va
ifloslik yig‘indisini aniqlashda qo‘l bilan ajratish va mexanizatsiya lashtirilgan
usulda tahlil qilish usullari qo‘llaniladi.
Tolaning nuqsonlari iflosligini qo‘l bilan aniqlanganda I va II navlar
uchun 50 g va III, IV va V navlar uchun 10 g og‘irlikda uch marta analiz
qilinadi. Birinchi tekshirishda yirik iflosliklar, gajaklar, murakkab gajaklar,
o‘lik, maydalangan chigitlar va pishmagan tola ning yaltiroq parchasi ajratib
olinadi. Ikkinchi tekshirishda qolgan toza toladan yuqori navlar uchun
1/20 qismini va past navlar uchun 1/10 qismini ajratib, bu namunadan
tolali chigit qobig‘i va mayda ifloslik ajratiladi. Uchinchi marta tekshirishda
ikkinchi tekshirishdan chiqqan toza tolaning yuqori navlari uchun 1/15
qismini va past navlar uchun 1/2 qismini ajratib, bu namunadan faqat
tugunaklar ajratiladi.
Shundan keyin ajratilgan iflosliklar va nuqsonlar alohida tarozida
tortilib, boshlang‘ich namunaning og‘irligiga (50 g yoki 10 g) nisbatan
foizi aniqlanadi:
, %
bunda: G
H
— boshlang‘ich namuna og‘irligi;
G
M
— ajratilgan iflosliklar va nuqsonlar og‘irligi.
Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalarning yig‘indisini aniqlashda
AX—2 tola analizatoridan foydalaniladi. Ushbu usulning mohiyati shundaki,
paxta tolasi tarkibidagi nuqson va iflos aralash malarni mexanikaviy ajratib,
boshlang‘ich namunaning og‘irligiga nisbatan foizi aniqlanadi. AX—2
belgili analizatorida ishlash uchun keltirilgan tola namunasidan har birining
og‘irligi 100 g bo‘lgan ikkita kichik namuna olib, ularning har biri 8 daqiqa
davomida analizatordan o‘tkaziladi.
AX—2 tola analizatorining chizmasi III.8-rasmda berilgan.
Bundan ta’minlash stoli (1) ustida taram-taram tishli valik (2) uchun tola
tekis yoyib qo‘yiladi. Arrali baraban (3) tolani tishlari bilan tarab, pichoq (4) ga,
so‘ngra teshiklari 1,3 mm bo‘lgan to‘rli baraban (6) ga uzatadi. To‘rli baraban
sirtiga kelayotgan tola qattiq yopishib qolmasligi uchun barabanning
ichida to‘siq baraban (7) bor. To‘rli baraban ustiga selluloiddan yasalgan
qobiq (14) yopib qo‘yilganligi uchun asbobning qanday ishlayotganini
kuzatib turish mumkin.
Arrali baraban va ta’minlash mexanizmi ostida chiqindi kamerasi
89
joylashgan bo‘lib, uning tubida chiqindi qutisi (13) o‘rnatilgan. Ana-
lizatorning pastki qismiga havo oqimi paydo qiladigan ventilator (8)
o‘rnatilgan. Tozalangan tolani to‘rli baraban sirtidan pichoq (9) qirib oladi
va toza kamera (12)ga yo‘naltiradi.
O‘rtacha namuna analizatordan o‘tkazib bo‘lingach, uni to‘xtatib,
chiqindi kamerasining eshikchasi ochiladi va yig‘ilgan iflosliklarni kamera
devorlaridan ajratib olib, tarozida 0,01 g aniqlikda tortiladi. Toza tola
va o‘rtacha namuna olishda to‘kilgan iflosliklar ham shun day aniqlikda
tortiladi. Tola tarkibidagi nuqson va iflos aralashmalar miqdori (P) quyidagi
tenglama bilan aniqlanadi:
bunda: G
0
— chiqindi kamerasiga yig‘ilgan chiqindilar og‘irligi, g;
G — o‘rtacha namuna og‘irligi, g (to‘kilgan iflosliklar hisobiga
tuzatilganligi) G = 100 (1-0,01 X);
K — analizatorni tuzatish koeffitsiyenti;
III.8-rasm. AX—2 analizatorning chizmasi:
1 — ta’minlash stoli; 2 — tishli valik; 3 — arrali baraban; 4, 9 — pichoq;
5 — qop qoq; 6 — to‘rli baraban; 7 — to‘siq baraban; 8 — ventilator; 10 — to‘siq;
11, 17 — to‘siq; 12 — toza tola kamerasi; 13 — chiqindi qutisi; 14 — selluloidli
qobiq; 15 — asos; 16 — quvur.
90
X — o‘rtacha namuna olishda to‘kilgan iflosliklar miqdori, %.
Agarda ikki namuna ko‘rsatkichlari orasidagi farq I, II va III navlar uchun
0,4 % dan va IV, V navlar uchun 0,8 % dan oshmasa, ko‘rsatkich sifatida ikki
namunaning o‘rtacha ko‘rsatkichi qabul qilinadi.
Aks holda uchinchi namuna tekshirilib, uchala namuna ko‘rsatkichlarining
o‘rtacha qiymati olinadi.
O‘lchashning xatolik me’yori
Ikki namunaning sinov natijalari orasidagi ruxsat etilgan tafovut
(usulning o‘xshashligi) paxta analizatorlarida quyidagilardan oshmas ligi
kerak:
— nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi 5,5 % dan kam
bo‘lganda — 0,4 % abs.;
— nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi 5,5 % va undan
oshiq bo‘lganda — 0,8 % abs.
Iste’molchi va ta’minlovchi laboratoriya sinovlari orasidagi tafovut
hamda bir laboratoriyada ikki operator tomonidan qilingan sinov (usulning
tiklanishi) orasidagi tafovut III.15-jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlardan
oshmasligi kerak.
III.15-jadval
III.6. PAXTA TOLASI UZUNLIGINI ANIQLASH
Tola uzunligini aniqlashdan maqsad — modal massa uzunligini, kalta
tolalar miqdorini, shtapel massa uzunligini aniqlash yo‘li bilan tola sifatini
belgilashdir. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun sinash namunalari
O‘z DSt 633—95 standarti bo‘yicha tanlab olinadi. Ushbu standart paxta
tolasiga joriy qilinadi va quyidagi usullarni belgilaydi:
— shtapel massa uzunligi va kalta tolalarning miqdorini MPRSH—1
qurilmasida mexanik usul bilan saralab va Jukov qurilmasida qo‘lda sanab
aniqlash usullari;
91
— uzunlikni aniqlashning klassyor usuli.
Arbitraj sinovlarda MPRSH—1 va Jukov qurilmalarini qo‘llab, uzunlikni
aniqlash usullari tengdir. Ushbu standart talablari maj buriydir.
Shtapel massa uzunligi va kalta tolalarning miqdorini
aniqlash usullari
— mexanik taram tayyorlagich MSHU—1 va tolalarni mexanik
saralagich MPRSH—1 to‘plami (tolalarni mexanik yo‘l bilan sara lash)
yoki ikkita 1, 2 qisqich uchun tayanchlari bo‘lgan, duxoba qoplangan
90½185½20 o‘lchamli taxta to‘plamiga ega Jukov qurilmasi (tolalarni
qo‘lda saralash);
— qisqich;
— VT—20 torsion tarozi.
Uzunlikni aniqlash usullarini nazorat qilish uchun paxta tolasining
attestatsiya xatoligi ±0,4 mm dan ko‘p bo‘lmagan, maxsus tartibda
tasdiqlangan standart (etalon) namunalari.
O‘lchash usullari.
Modal massa uzunligi — yuqori massaga ega bo‘lgan tola guruhining
o‘rtacha uzunligi. Shtapel massa uzunligi — model massa uzunligidan uzun
bo‘lgan tolalarning o‘rtacha uzunligi.
Kalta tolalar miqdori — o‘rta tolali paxta uchun 16 mm dan qisqa
bo‘lgan, uzun tolali paxta uchun 20 mm dan qisqa bo‘lgan tolalar.
Shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini aniqlash usullari 2
mm oraliq bilan saralangan tola guruhlari massasini o‘lchashga asoslanadi.
So‘ngra uzunlik tavsiflari hisoblanadi.
Shtapel uzunlikni aniqlashning klassyor usuli qo‘lda tayyorlangan
parallel tolalardan iborat taramchani, shu operator tomonidan tayyorlangan
shtapel uzunligi ma’lum bo‘lgan standart (etalon) tola taramchasi bilan
solishtirishga asoslanadi.
Namunalarni sanashdan avval O‘z DSt 614 bo‘yicha iqlim sharoitda
kamida 1 soat saqlanadi. Shu sharoitda sinov o‘tkaziladi.
O‘lchashga tayyorgarlik
Sinash uchun namuna O‘z DSt 604 yoki O‘z DSt 614 bo‘yicha tanlab
olinadi.
O‘lchashni bajarishdan avval ishlatiladigan qurilmalarning ko‘rsa tishini
to‘g‘riligini tekshirish uchun standart (etalon) namunalarda tekshirish
92
tavsiya qilinadi.
O‘lchashni bajarish
Mexanik taram tayyorlagich MSHU—1 va mexanik saralagich MPRSH—1
ni qo‘llab shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdori aniqlanadi (III.9
va III.10-rasm).
O‘z DSt614 ga muvofiq tayyorlangan yakuniy pilikni MSHU—1
qurilmasiga joylashtiriladi va qurilmani yoki yakuniy pilikni chetlarini
tekislash uchun 1—2 daqiqa ishlatiladi. Keyin qurilma to‘xtatiladi, MSHU—1
ning qabul qiluvchi qisqichi tolalardan tozalanadi, vaqt relesi o‘rta tolali
g‘o‘za navi uchun 4,5 daqiqa, uzun tolali g‘o‘za navi uchun 4 daqiqaga
o‘rnatiladi. So‘ngra MSHU—1 yoqiladi va massasi (3015) mg bo‘lgan taram
taxlanadi.
Agar shtapel massasi ko‘p yoki kam bo‘lsa, u holda shtapel tayyorlash
vaqtini uzaytirish yoki qisqartirish mumkin.
Taxlangan taramli qisqich MSHU—1 taram taxlagichdan MPRSH—1
saralagichning qisqich ulagichiga o‘rnatiladi.
Qisqich ushlagich shunday holatga qo‘yiladiki, bunda taram uch lari
siquvchi planka ostidan 0,5—1 mm chiqib turishi, reyka belgisi esa qurilma
shkalasining juft bo‘lagi qarshisida turishi kerak. Olingan shkalaning bo‘lagi
taramdagi tolalarning maksimal uzunligiga to‘g‘ri keladi.
Avval strelkali murvatni belgiga to‘g‘rilab, reykadagi belgini qurilma
shkalasining 50-bo‘lagiga keltiriladi va tirsak ko‘tarilib reyka shesternaga
ilintiriladi.
Murvat buralib, taramdagi tolalarning maksimal uzunligiga to‘g‘ri
keladigan shkala belgisiga to‘g‘rilanadi. Tolaning uzunligiga qarab
mikroulagich murvati qurilmaning to‘xtashiga muvofiq qilib o‘rta tolali
paxta uchun shkalaning 16-bo‘lagiga, uzun tolali paxta uchun 20-bo‘lagiga
keltiriladi.
Tolalarni saralash uchun qabul qiluvchi qisqich qisqich ushlagich-
ning uyasiga o‘rnatiladi va vintlar bilan mahkamlanadi. So‘ngra duxobali
tasmani yo‘naltiruvchi changaklar va tasma tortish mexaniz mining siquvchi
changagi orasidan o‘tkazilib uskuna yoqiladi.
Tolalar tasmaga saralangandan so‘ng, uskuna avtomatik ravishda
to‘xtaydi.
Eslatma — sinovlarni boshlashdan avval qabul qiluvchi qisqichga
taram uzatish davrini duxobali lentani surilish davri bilan moslash tirish
lozim. Buning uchun lenta tortish barabani aylangandan keyin 4 ta qisqich
uzatish davri hisoblanib, karetkaning eng chetki chap holatida MPRSH—1
93
o‘chiriladi.
Siquvchi changak va qabul qiluvchi qisqich yuqori qismi ko‘tarilib tasma
uskunadan olinadi. So‘ngra har bir guruh alohida yig‘ishtirilib 1 soat iqlim
sharoitda saqlanadi va VT—0 torsion tarozida tortiladi.
Tortish natijalari forma bo‘yicha yoziladi. Taramni saralashdan so‘ng
qisqichda qolgan tolalar ham 1 soat mobaynida iqlim sharoitda saqlanadi
va tortiladi. Olingan massalar uskuna shkalasining 16- yoki 20-bo‘lagiga
muvofiq forma bo‘yicha yoziladi.
Jukov qurilmasini qo‘llab, shtapel massa uzunligi
va kalta tolalar miqdorini aniqlash
Yakuniy pilikdan III.16-jadvalda ko‘rsatilgandek tortim ajratiladi.
III.16-jadval
Agar belgilangan sinov uchun pilikdan ajratilgan tortim massasi kam
yoki ortiq bo‘lsa, tola bo‘ylamasiga qo‘shiladi yoki olib tashlanadi.
O‘lchangan tortimdan qo‘lda taram tayyorlanadi. So‘ngra qis qich A1
va tayanchli taxta yordamida bu taramdan ko‘proq chiqib turgan tolalarni
1 mm dan ko‘p bo‘lmagan uzunlikda qisib olib, tekis tomonli taram
tayyorlanadi.
III.9-rasm. MPRSH—1.
III.10-rasm. MSHU—1.
94
Taramning tekis tomoni temir tayanchlardan 2 mm chiqib turishi va
32 mm kenglikda bo‘lishi kerak.
So‘ngra taram pinset yordamida taxtadan olinadi va uning tekis tomoni
barmoqlar bilan siqilib, qisqich ( 1) bilan ikkinchi bor qayta taxlanadi,
qaytimida olingan taramning pastki qismida eng uzuq tolalar joylashadi.
Taram tayyorlashda tolalar yo‘qolishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Taram tarzini qopqog‘i ochiq Jukov uskunasiga qisqich ( 1) yordamida
joylashtiriladi, bunda chervyakli g‘ildirak ko‘rsatkichi 9-bo‘lak qarshisida
joylashishi kerak, qisqichning pastki tayanchi esa etakka tegib turishi kerak.
Qopqoq yopilib, o‘qqa tushayotgan (7) dan (kgs) ga teng kuch shablon bilan
tekshiriladi. chervyak murvati bir marta aylantirilib, chervyakli g‘ildirakning
ko‘rsatkichi 10-bo‘lak qarshisiga keltiriladi va qisqich 2 bilan ikki marotaba
o‘q va silindr o‘rtasida qisilmagan tolalar tortib olinadi. Har safar chervyak
murva tini ikki marotaba aylantiriladi va ikki marotaba bo‘shalgan tolalar
tortib olinadi.
chervyakli g‘ildirakning 16-bo‘lagigacha etak ochiq holatda, keyin etak
yopilgan holatda tortib olish bajariladi.
2 mm oraliqda guruhlar bo‘yicha saralangan tolalar duxoba qoplangan
taxta ustiga joylanadi.
Tortishdan avval har bir saralangan guruhlar iqlim sharoitda 1 soat
saqlanadi va shu sharoitda VT—20 torsion tarozisida tortiladi.
Shtapel uzunlikni aniqlashning klassyor usuli
6—10 g massali qatlam tola ikkala qo‘lning bosh va ko‘rsatkich
barmoqlar orasiga shunday qisiladiki, bunda qatlamning chetki erkin qismi
musht orasida bo‘ladi, bosh barmoqlar orasida 1—1,5 sm masofa bo‘lishi
kerak (III.11-rasm).
Mahkam qisilgan qatlam sekin-astalik bilan tolalar uzilishiga yo‘l
qo‘ymay ikki qismga bo‘linadi. O‘ng qo‘ldagi qism tashlab yuborilib, chap
qo‘lda qisilgan qismdan ozod tolalar olib tashlanadi va bir vaqtda qisilgan
tolalar uzunlik bo‘yicha silliqlanadi.
chetki qismi tekislanib, o‘ng qo‘lning bosh va ko‘rsatkich barmoq-
lari bilan taramchadan uchlari 2—3 mm chiqib turgan tolalar tortiladi.
Taramcha sekin-astalik bilan torti ladi, natijada tolalar to‘g‘rilanadi. Taram
tayyorlash uchun asosan uch-to‘rt ta ramcha tortiladi, bunda tola chekka lari
bir chiziqda yotishi kerak.
chap qo‘ldagi tolalar tashlab yuboriladi va shu qo‘l bilan o‘ng qo‘l dagi
taram tolalar silliqlanib, qisil magan erkin tolalar olib tashla nadi. So‘ngra
95
o‘ng qo‘ldan chap qo‘lga tola uchlari tekislangan holat da taram olinadi.
Tayyorlangan taramning shtapel uzunligi shu operator tomonidan
standart namunalardan tayyorlangan taramlar bilan solishtirib aniqlanadi
yoki taramning o‘rtasidan chizg‘ichda o‘lchanadi.
Klassyor usulida uzunlikni aniqlash uchun ikki marta shtapel tayyorlanadi
va uzunligi o‘lchanadi, agar natija bir-biridan farqli chiqsa, uchinchi bor
o‘lchanadi va yakuniy natija qilib uchta o‘lchash ning o‘rtachasi olinadi.
Mexanik taram tayyorlagichni qo‘llab, shtapel massa uzunlik
va kalta tolalar miqdorini aniqlash usuli
Paxta tolasining modal massa uzunligini (B
m
) aniqlash uchun sinov
natijalari bo‘yicha eng yuqori massali guruh (m
n
) uzunligi l
n
va ikki qo‘shni
guruh massasi m
n-1
va m
n+1
, uzunligi l
n-2
va l
n+2
topiladi.
Model massa uzunlik (L
m
) millimetrlarda quyidagi formulada
hisoblanadi:
,
bu yerda: l
n
— maksimal massaga ega guruh tolalarining o‘rtacha
uzunligi;
b - 2-qo‘shni guruh uzunliklari orasidagi farq, mm;
m
n
— uzunlikdagi tola guruhining massasi, mg;
m
n-1
— uzunligi l
n-2
bo‘lgan qo‘shni guruh tolalarinig massasi,
mg.
m
n+1
— uzunligi l
n+2
bo‘lgan qo‘shni guruh tolalarining massasi,
mg.
Paxta tolasining shtapel massa uzunligini (L
p
) hisoblash uchun
model massa uzunlik (L
m
) qiymatini o‘z ichiga olgan maksimal uzun lik
(y) l
n+1
guruhi millimetrlarda topiladi
va uzunligi modaldan yuqori bo‘lgan
tolalar massasi quyidagi formuladan
hisoblanadi:
,
bu yerda: l
n
— modal massa uzunligini
o‘z ichiga olgan tolalarning
o‘rtacha uzunligi;
m
n
— uzunligi l
n
bo‘lgan tola
III.11-rasm. Qo‘lda shtapel tayyorlash.
96
guruhining massasi, mg.
So‘ngra uzunligi modaldan yuqori bo‘lgan tola guruhlari massalari
yig‘indisi topiladi, bunda hisoblangan qiymat (y) ga o‘rtacha uzunligi L
m
dan yuqori bo‘lgan tola guruhlarining massa qiymati qo‘shiladi:
.
Ko‘paytmalar yig‘indisi
mg aniqlanadi.
Bu yerda: j — tanlangan guruhning tartib nomeri;
k — eng uzun tolalarga ega bo‘lgan oxirgi guruhning tartib
nomeri;
n — eng katta massaga ega tola guruhining tartib nomeri;
i — tola uzunligi l
n
dan yuqori bo‘lgan guruh tartib nomeri bilan,
tola uzunligi l
n
bo‘lgan guruh tartib nomerining far qi;
m
j
— tanlangan guruh massasi, mg;
b = 2 — qo‘shni guruh uzunliklari orasidagi farq, mm.
Shtapel massa uzunligi (L
p
) millimetrlarda quyidagi formulada
hisoblanadi:
.
Taramdagi kalta tolalar miqdori foizda quyidagi formulada
hisoblanadi:
,
bu yerda: m
l
— saralangandan so‘ng kuzatuvchi qisqichda qolgan kalta
tolalar massasi, mg;
— taramdagi barcha tola yuklarining massasi, mg.
O‘rta massa uzunlik (L) millimetrlarda quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:
,
bu yerda: l
n
— eng katta massaga ega bo‘lgan tola guruhining uzun ligi,
mm;
b - 2-qo‘shni guruh tolalarining uzunliklari orasidagi farq, mm;
97
L — maksimal massaga ega bo‘lgan tola guruhi tartib raqamidan
oldingi va keyingi guruhlar tartib raqamining farqi;
— barcha guruhlar massasining yig‘indisi, mg;
— har bir tola guruhining tartib raqami o‘zga rishiga
ko‘paytmasining yig‘indisi.
O‘rta kvadratik chetlanish millimetrlarda quyidagi formula bo‘yi cha
hisoblanadi:
O‘rtacha massa uzunlik (L) bo‘yicha notekislikni tavsiflovchi variatsiya
koeffitsiyenti (c) foizlarda quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
,
bu yerda: L — o‘rtacha massa uzunlik;
s — o‘rta kvadratik chetlanish.
Shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini
Jukov qurilmasida aniqlash usuli
Haqiqiy massa (m
n
) — ma’lum uzunlikdagi tola guruhining massa si mg
da quyidagi formulada hisoblanadi:
m
n
= 0,7•m
n-1
+ 0,46•m
n
+ 0,37•m
n+1
,
bu yerda: 0,17; 0,46; 0,37 — Jukov qurilmasida saralangan tolalarning
noaniqligini me’yorlaydigan to‘g‘rilov koeffitsiyent lari;
m
n
— o‘rtacha uzunligi i
n
bo‘lgan tola guruhining massasi;
m
n-1
— o‘rtacha uzunligi i
n-2
bo‘lgan tola guruhining massasi;
m
n+1
— o‘rtacha uzunligi i
n+2
bo‘lgan tola guruhining massasi.
Hisob 11,5 mm li guruh tolalardan boshlab amalga oshiriladi. Uzunligi
7,5 mm bo‘lgan tola guruhining haqiqiy massasi quyidagi formulada
hisoblanadi:
7—Tola sifatini aniqlash
98
m
7,5
= 0,37•m
9,5
,
bu yerda: m
9,5
— o‘rtacha uzunligi 9,5 mm bo‘lgan tola guruhining
massasi.
Uzunligi 9,5 mm bo‘lgan tola guruhining haqiqiy massasi quyidagi
formulada hisoblanadi:
m
9,5
= 0,46•m
9,5
+ 0,37•m
11,5
,
bu yerda: m
11,5
— o‘rtacha uzunligi 11,5 mm bo‘lgan tola guruhining
massasi.
Natijalarni hisoblashni taqqoslashtirish uchun hisob doirasidan yoki
haqiqiy massani hisoblash jadvalidan foydalanish tavsiya etiladi.
Tolalar massasi yig‘indisi bilan haqiqiy massa orasidagi farq ±0,1 mg
dan oshmasligi kerak.
Bir namuna ikki marta sinaladi va natijaning o‘rtacha arifmetik qiymati
hisoblanadi, agar uzunliklar orasidagi farq katta bo‘lmasa, uchinchi
marta sinov o‘tkaziladi va uchta natija bo‘yicha o‘rtacha arifmetik qiymat
hisoblanadi.
Hamma hisoblashlar ikkinchi o‘nlikkacha aniqlikda bajariladi, keyin
birinchi o‘nlikkacha yaxlitlanadi.
MPRSH—1 asbobi va Jukov qurilmasida uzunlik tavsiflarini
hisoblashning namunalari
Modal, shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini hisoblash uchun
(MPRSH asbobida) ma’lumot III.17-jadvalda keltirilgan.
Modal massa uzunlik 7.1 banddagi (1) formula bilan I.1-jadvaldagi
ma’lumotlar bo‘yicha hisoblanadi:
Maksimal massali tola guruhidagi modaldan uzun bo‘lgan tolalar
massasi 7.1 banddagi (2) formula bilan hisoblanadi:
Uzunligi modaldan yuqori bo‘lgan tola guruhlari massalari yig‘indisi
quyidagi formula bilan hisoblanadi:
99
Ko‘paytmalar yig‘indisi quyidagicha aniqlanadi:
III.17-jadval
* O‘rta tolali paxta uchun 16 mm dan qisqa bo‘lgan tola guruhining o‘rtacha uzunligi
11 mm ga teng. Uzun tolali paxta uchun 20 mm dan qisqa bo‘lgan kalta tola guruhining
o‘rtacha uzunligi 13 mm ga teng.
Shtapel massa uzunligi formula bilan hisoblanadi:
Taramdagi kalta tolalar miqdori formula va III.18-jadval ko‘rsat kichlari
yordamida hisoblanadi:
100
O‘rtacha massa uzunlik va variatsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun
(MPRSH asbobida) ma’lumot III.18-jadvalda keltirilgan.
III.18-jadval
* Maksimal massali tola guruhidan oldingi va keyingi tola guruhlarining chetlanish
tartib raqami.
O‘rtacha massa uzunlik formula bilan hisoblanadi:
O‘rtacha kvadratik chetlanish quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Variatsiya koeffitsiyenti formula bilan hisoblanadi:
Modal, shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini hisoblash uchun
(Jukov qurilmasida) ma’lumot III.19-jadvalda keltirilgan.
101
III.19-jadval
Modal massa uzunlik quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Maksimal massali tola guruhidagi modaldan uzun tolalar massasi
quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Uzunligi modaldan yuqori bo‘lgan tola guruhlari massalari yig‘in disi
quyidagi formula bilan hisoblanadi:
102
Ko‘paytmalar yig‘indisi quyidagicha aniqlanadi:
Shtapel massa uzunligi quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Taramdagi kalta tolalar miqdori (R) formula bilan hisoblanadi. Buning
uchun o‘rta tolali g‘o‘za navi uchun cher vyakli g‘ildirakning 16-bo‘lagigacha
bo‘lgan tola guruhlarining, uzun tolali g‘o‘za navi uchun 20-bo‘lagigacha
bo‘lgan tola guruh larining haqiqiy massalari yig‘iladi, so‘ngra umumiy
taramdagi foiz miqdori aniqlanadi:
O‘rtacha massa uzunlik va variatsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun
(Jukov qurilmasida) ma’lumot III.16-jadvalda keltirilgan.
O‘rtacha massa uzunlik quyidagi formula bilan hisoblanadi:
O‘rtacha kvadratik chetlanish quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Variatsiya koeffitsiyenti quyidagi formula bilan hisoblanadi:
III.20-jadval
103
O‘lchashning xatolik me’yori
Parallel namunalarning natijalari o‘rtasidagi ruxsat etilgan tafovut
(usulning yaqinligi) shtapel massa uzunligi bo‘yicha, ishonchlilik ehtimolligi
0,8 bo‘lganda 0,5 mm dan oshmasligi kerak.
Ikki turli laboratoriyalarda olingan sinash natijalari yoki bir labo-
ratoriyada turli xil sharoitda olingan sinash natijalarining o‘rtasidagi tafovut
(usulning tiklanishi) shtapel massa uzunligi bo‘yicha, ishonch lilik ehtimolligi
0,8 bo‘lganda — 0,5 mm dan oshmasligi kerak.
104
Hisob doirasida foydalanish tartibi
Jukov qurilmasida uzunlikni aniqlashda hisobni tezlashtiradigan hisob
doirasining diametri 300 mm va 400 ta bo‘lakka bo‘lingan, har bir bo‘lak
0,02 mg ga to‘g‘ri keladi.
Doirada qo‘li doiraning qo‘liga to‘g‘ri keluvchi qo‘zg‘almas sektor i - 2
chizilgan.
17 foizga muvofiq keluvchi qo‘zg‘almas i - 2 sektori bo‘limlari har 0,1
mg da shunday belgilanganki, bunda i - 2 sektorning 1 mg li doirada 0,17
mg ga teng yoki sektorning 10 kichik bo‘lagi doiraning 8,5 kichik bo‘lagiga
tengdir.
Doirada bo‘laklari 0,1 mg bo‘lgan i (46 %), keyin i + 2 (37%) sektorlar
o‘rnatilgan.
i sektorining har bir bo‘lagi doira bo‘laklariga 46:100 singari, i + 2
sektorining bo‘laklari 37:100 singari muvofiq keladi. Shuning dek, i
sektorining 10 ta kichik bo‘lagi doiraning 23 ta kichik bo‘lagiga, i + 2
sektorining 10 ta kichik bo‘lagi esa doiraning 18,5 kichik bo‘lagiga teng.
Har bir sektorda va doirada bo‘laklarning maksimal soni 8 mg ga
muvofiq keladi:
1. i + 2 = 9,5 mm guruhiga tegishli 37 foiz miqdorda bo‘lgan o‘rtacha
uzunligi i = 7,5 mm li tolalar guruhining haqiqiy massasi aniqlanadi. Buning
uchun i + 2 va i sektorlari ustma-ust tushiriladi, i + 2 sektorining nol chizig‘i
doirasining noliga olib kelinadi.
i + 2 sektorida i + 2 = 9,5 mm li guruh massasi belgilanadi va doiradagi
belgi qarshisidan 7,5 mm li guruhning haqiqiy massasi hisoblanadi va
jadvalning tegishli ustuniga yoziladi (III.20-jadval).
2. O‘rtacha uzunligi i = 9,5 mm bo‘lgan tola guruhining massasi
aniqlanadi. Buning uchun i sektorining nolini doiraning noli bilan ustma-
ust tushiriladi, i + 2 sektorining nolini esa i sektoridagi bo‘laklarning shu
guruh massasiga mos kelgan bo‘lagi qarshisiga qo‘yiladi. i + 2 sektorida
o‘rtacha uzunligi 11,5 mm bo‘lgan tola guruhi massasi ajratib qo‘yiladi
va aylanada i + 2 sektori bo‘lagi qarshisida i + 9,5 mm uzunlikdagi tola
guruhining haqiqiy massasi hisoblab chiqiladi.
3. O‘rtacha uzunligi i = 11,5 bo‘lgan tola guruhining massasi
aniqlanadi.
Buning uchun i sektorining nol chizig‘ini qo‘zg‘almas i - 2 sektorining
i = 11,5 - 2 = 9,5 mm uzunlikdagi tola guruhining massasiga muvofiq
keluvchi bo‘lagiga keltiriladi. i + 2 sektorining nol bo‘lagi i sektorining 11,5
mm uzunlikdagi tola guruhining massasiga muvofiq keluvchi bo‘lagiga
keltiriladi va i = 11,5 + 2 = 13,5 mm uzunlikdagi tola guruhining massasiga
105
muvofiq keluvchi i + 2 sektori bo‘lagi qarshisida aylana shkalasidan mazkur
guruhning haqiqiy massasi qo‘yiladi.
Oxirgi guruhgacha bo‘lgan guruhlar i = 11,5 mm uzunlikdagi tola guruhi
singari hisoblanadi.
4. Oxirgi tola guruhining haqiqiy massasi aniqlanadi (III.20-jadvaldagi
37,5 mm). Buning uchun i sektorning nol chizig‘ini oxirgi tola guruhining
massasiga muvofiq keluvchi bo‘limiga keltiriladi (III.20-jadvaldagi 35,5
mm) va oxirgi guruh massasiga muvofiq doira shkalasida i sektori bo‘limi
qarshisida oxirgi guruhning haqiqiy massasi qo‘yiladi.
5. Oxiridan keyingi guruh (III.20-jadvaldagi 39,5 mm) haqiqiy massasi
topiladi.
Buning uchun i - 2 sektorda i = 3,5 mm uzunlikdagi oxirgi guruh
massasi belgilanadi va belgi doira qarshisidagi shkalaning oxiridan keyingi
guruhning haqiqiy massasi qo‘yiladi.
III.21-jadval
TOLALARNING HAQIQIY MASSASINI HISOBLASH
Jadvalning davomi
107
Tola uzunligini Jukov usulida aniqlash
Paxta tolasining uzunligi yigirish tizimini aniqlash uchun zarur
bo‘lgan omillardan biri hisoblanadi. Yigirish jarayonida paxta tolalari
aralashmalardan tozalanadi, parallellashtiriladi, so‘ngra bir-biriga
burab qisiladi, natijada tolalar orasida ularni bir-biriga bog‘laydigan
ishqalanish kuchlari paydo bo‘ladi. Shuning uchun uzunroq tolalar dan
yigirish mashinalari serunum ishlaganida ham ingichka va pishiq ip
ishlab chiqarish mumkin. Har bir namuna paxtada ham ayrim tolalarning
uzunligi turlicha (6½45 mm) bo‘lgani bois yigirish tizimini tanlash uchun
kerakli uzunliklarning o‘rtacha ko‘rsatkichlarini aniq lash zarur bo‘ladi. Bu
ko‘rsatkichlar — modal va shtapel uzunlik, tola bazasi va uzunlik jihatidan
tekisligi — Jukov asbobi bilan aniqlanadi.
Modal uzunlik L
m
deb, berilgan tola namunasida eng ko‘p uch raydigan
tola uzunligiga aytiladi.
,
bunda: l — massasi G
n
maksimal bo‘lgan tola guruhining uzunligi;
G
n-2
va G
n+2
— uzunligi l-2 va l+2; bo‘lgan yondosh tola guruhlarining
massalari.
Shtapel uzunlik L
p
deb, modal uzunlikdan katta bo‘lgan uzunlik
guruhlarining o‘rtacha qiymatiga aytiladi va quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
,
bunda:
l — tolalar guruhining o‘rtacha uzunligi, mm;
L
m
— shu guruhdagi modal uzunlik;
G
n
— uzunlik l mm bo‘lgan tolalar guruhining massasi, mg.
Baza S modal uzunlikka yaqin tolalarning qanchalik ko‘p yig‘ili shini
tavsiyalaydi, ya’ni olingan paxta tolalarining uzunlik jihatidan tekislik
darajasini tavsiflaydi:
agar G
n-2
> G
n+2
bo‘lsa,
,
agar G
n-2
< G
n+2
bo‘lsa,
108
.
Tekislik c har xil tipdagi paxta tolalarining modal uzunlik L
m
ning baza
S ga ko‘paytmasi bilan topiladi:
c = L
m
•S
Agar tolaning tekisligi c 1000 bo‘lsa, bunday tola uzunlik jihatidan tekis
hisoblanadi.
Tekshirish natijalaridan foydalanib, paxta tolalarining uzunlik jihatidan
taqsimlanish diagrammasini (III.11-rasm) tuzish mumkin. I va II egri chiziqlar
o‘rta tolali paxta uchun, III va IV egri chiziqlar ingichka tolali paxta uchun
tuzilgan. Har bir egri chiziqda maksimum maydoni aniq ko‘rinib, bu yerda
olingan turdagi paxta tolasi uchun xos bo‘lgan uzunlik, ya’ni modal uzunlik
ko‘rinib turadi. Har bir egri chiziq maksimum nuqtasidan ikki tomonga
pastlashib ketishi chap tomonga qiyaroq bo‘lsa, o‘ng tomonga tikroq
bo‘ladi. Bu hol paxta tolalari ichida uzunligi modal uzunlikdan kichik bo‘lgan
tolalar ko‘pligini ko‘rsatadi. Uzunligi 15 mm dan kam bo‘lgan tolalar yigirish
uchun yaramaydi, ular paxta tolasining sertukliligini tavsiflaydi.
I va II egri chiziqlarga mos keladigan o‘rta tolali paxta tolalarining modal
uzunligi L
m
bir xil bo‘lsa ham birinchi holda tolalar uzunlik jihatidan tekisroq
bo‘lib, ikkinchi holda notekisroqdir. III va IV egri chiziqlariga mos keladigan
ingichka tolali paxta tolalari ham xuddi shunga o‘xshaydi.
III.7. PAXTA TOLASI NAMLIGINING MASSAVIY NISBATINI ANIQLASH
Namlikni aniqlashdan maqsad — quritish shkaflarini, quritish
apparatlarini va tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalarini qo‘llab,
namunaning quritishgacha va quritishdan keyingi massaviy nisbatini
foizlarda aniqlashdir.
Paxta tolasi namligini aniqlash uchun O‘z DSt 604 va O‘z DSt 614
standartlari bo‘yicha namuna tanlanadi va O‘z DSt 634—95 standarti
bo‘yicha namlikning massaviy nisbati aniqlanadi.
Bu standartlardagi talablar majburiy hisoblanadi.
Quritish shkaflarini qo‘llab, namlikning massaviy nisbatini aniqlash usuli
— tarkibida metall byukslar, shuningdek, shkala bo‘limi 2°c bo‘lgan
kontaktli termometr, shkala bo‘limi 0,5°c dan oshmagan nazorat
termometrlar kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli Uz—7M tipidagi quritish,
yoki majburiy havo almashtirgichli SHSX tipidagi quritish shkafi, yoki Uz—8
109
tipdagi qurilma. Quritish zonasida 3°c dan oshmagan ushbu standart
talablarini ta’minlaydigan tabiiy yoki maj buriy havo almashtirgichli boshqa
quritish shkaflari qo‘llanilishi mumkin;
— xlorli kalsiyga ega bo‘lgan eksikator;
— aniqligi 2-sinfga mansub yuqori tortish cheklanish 200 g bo‘lgan
laboratoriya tarozilari.
Quritish apparatlarida namlikning massaviy nisbatini
aniqlash usuli
— AST, AST—73 tipidagi quritish apparatlari;
— 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g gacha bo‘lgan
laboratoriya tarozilari.
Namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalarida namlikning massaviy
nisbatini aniqlash usuli
— tarkibida polistiroldan qilingan byuksi bo‘lgan USX—1, VXS yoki
VXS—M1 tipidagi, quritish kamerasi markazidagi isitish yuzasi ning
o‘rtacha harorati (195±2)°c bo‘lgan namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash
qurilmalar;
— 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g gacha labo ratoriya
tarozilari shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo‘lishi kerak;
— soniyaomer, agar namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmasi
3 daqiqaga moslangan signal beruvchi moslama bilan ta’mirlanmagan
bo‘lsa;
III.11-rasm. Paxta tolalarining uzunligi jihatidan taqsimlanish diagrammasi.
110
— kurakcha va cho‘tka.
Usul namunalarni doimiy haroratda quritishga asoslangan.
O‘lchashga tayyorgarlik va uni bajarish. Namlikni tezkor aniqlov chi
o‘lchash qurilmalar sinov natijalarini tasdiqlangan qo‘llanma bo‘yicha
vaqti-vaqti bilan quritish shkaflari sinov natijalariga solish tirish yo‘li orqali
tekshirib turilishi lozim.
O‘lchash bajarilishidan avval quritish shkaflari (110±1,5)°c, quritish
apparatlari (107±2)°c, namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalari
(195±2)°c gacha qizdirilishi kerak.
Namlikning massaviy nisbatini aniqlash uchun birlashgan namuna
tanlash O‘z DSt 604 va O‘z DSt 614 ga muvofiq bajariladi.
Qo‘llanilayotgan asbobga muvofiq, har bir birlashgan namunadan, sinov
uchun, jadvalda ko‘rsatilganlarga binoan namuna tan lanadi.
III.22-jadval
Quritish shkaflarida sinaladigan har bir namuna birlashgan namu naning
har yeridan taxminan teng qilib olingan tutamchalarni tashkil etadi. Sinov
uchun tanlangan namunalar darhol tortiladi.
O‘lchashlarni bajarish
Quritish shkaflari yordamida o‘lchash usuli. Ochiq byukslardagi namuna
quritish shkaflariga joylashtiriladi va 2 soat mobaynida quritiladi. Keyin
byukslar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 15
daqiqa saqlanadi. Sovitilgan byukslar namuna bilan birga tortiladi, keyin
bo‘shatilgan byukslar tortiladi.
Quritish apparatlari yordamida o‘lchash usuli. Og‘irligi o‘lchangan
namuna quritish apparati savatchasiga titilgan holda tekis qavatlarda iflos
aralashmalarni yo‘qotmasdan joylashtiriladi. Savatchani quritish apparatiga
joylashtiriladi, keyin uni bekitib havo oqimi o‘tkaziladi. 1 soatdan keyin
havo oqimi berkitiladi va namunaning massasi o‘lchanadi. Namunaning
2 ta ketma-ket o‘lchangan massasi 0,1 % yuqori bo‘lmagan kattalikka farq
111
qilgunga qadar, massasini o‘lchash har 20 daqiqada takrorlanadi.
Namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmasi yordamida o‘lchash usuli.
Ishga tayyor namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmasining quritish
zonasiga namuna bir tekis qilib yoyilib, qopqog‘i yopiladi va soniyaomer
yurgiziladi. Quritish boshlangandan 3 daqiqadan so‘ng quritish kamerasi
qopqog‘i ochilib, namuna chiqarib olinadi, to‘kilgan iflos aralashma
kurakcha va cho‘tka yordamida yig‘ishtiriladi. Namu na bilan iflos aralashma
byuksga joylanadi, qopqog‘i berkitilib, darhol massasi o‘lchanadi. So‘ngra
bo‘shagan byuks qopqog‘i bilan birga tortiladi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Paxta tolasi namligining massaviy nisbatini (W) foizlarda quyidagi
formula bo‘yicha hisoblanadi:
Quritish shkaflar va apparatlar qo‘llanilganda,
.
USX—1, VXS yoki VXS—M1 namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash
qurilmalar qo‘llanilganda,
,
bu yerda: m
n
— paxta tolasi namunasining quritishgacha bo‘lgan massasi,
g;
m
c
— paxta tolasi namunasining quritishdan keyingi massasi,
g;
0,4 — namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmasida namlik
aniqlashning natijalariga kiritiladigan tuzatish.
Hisoblash to ikkinchi o‘nlik belgisigacha aniqlik bilan amalga oshiriladi
va birinchi o‘nlik belgisigacha yaxlitlanadi.
Agar o‘lchashlar bir nechta parallel namunalarda olib borilgan bo‘lsa,
o‘lchash natijasi sifatida ularni sinashning o‘rtacha arifmetik qiymati qabul
qilinadi.
Paxta tolasining namligini aniqlashda kelishmovchiliklar yuzaga kelgan
hollarda, uni quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
,
bu yerda: W
1
— 3—5 sm chuqurlikdagi qatlamdan olingan birlashtirilgan
112
namuna namligining massaviy nisbati (toyning 30 % ni tashkil
qiluvchi qatlamlarning o‘rtacha namligiga to‘g‘ri keladi), %;
W
2
— 20 sm chuqurlikdagi qatlamdan olingan birlashtiril gan
namuna namligining massaviy nisbati (toyning 70 % ni tashkil
qiluvchi qatlamlarning o‘rtacha namligiga to‘g‘ri keladi), %.
O‘lchashning xatolik me’yori
Namlikning massaviy nisbati bo‘yicha parallel namunalarning natijalari
o‘rtasidagi ruxsat etilgan tafovut (usulning yaqinligi) ishonchlilik ehtimolligi
0,95 bo‘lganda, 0,5 dan oshmasligi kerak.
Quritish shkaflariga nisbatan namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchov
qurilmasi yordamida namlikning massaviy nisbatini aniqlashdagi doimiy
sistematik xatolik ishonchlilik ehtimoli 0,95 bo‘lganda, ±0,5 % dan
oshmasligi kerak.
Namlikning massaviy nisbati bo‘yicha ikki turli laboratoriyalarda olingan
sinash natijalari yoki bir laboratoriyada turli xil sharoitda olingan sinash
natijalarining o‘rtasidagi tafovut (usulning tiklanishi) ishonchlilik ehtimoli
0,95 bo‘lganda, 0,5 % dan oshmasligi kerak.
III.8. PAXTA TOLASINING SIFATINI ZAMONAVIY USULLARDA ANIQLASH
O‘lchash vositalari va qo‘shimcha uskunalar:
USTER HVI 900 SA o‘lchov tizimi, III.13-rasmda ko‘rsatilgan.
O‘z RH 73—01: 2001
Paxta tolasining standart namunalari to‘plami.
Rang bo‘yicha sopolli namunalar to‘plami.
Uzunlikni o‘lchash uchun metall andaza.
Ifloslanganlik ko‘rsatkichi bo‘yicha kalibrlash uchun plastinka.
Paxta tolasining namligi indikatori.
Paxta tolasi namunalari namligini me’yoriga yetkazuvchi uskuna
(namunalarni joylashtirish uchun tagdonlar to‘plami bilan) yoki standart
iqlim sharoitida 24 soat mobaynida namunalar namligini passiv me’yoriga
yetkazish (konditsiyalash) javonlari.
Asosiy ko‘rsatkichlar
Paxta tolasining asosiy ko‘rsatkichlarini o‘lchaydigan va HVI 900 SA
tizimining metrologik tavsiflari III.18-jadvalda keltirilgan.
113
Paxta tolasi ko‘rsatkichlari va ularni o‘lchash jarayonidagi xato liklar.
III.23-jadval
O‘lchash sharoiti
HVI tizimi standart iqlim sharoitida bo‘lishi kerak: havo harorati (21±)°c,
nisbiy namlik (65±)%-0,1°c shkalali Astman psixrometri nazorati bo‘yicha
yoki uning aniqligiga ekvivalent bo‘lgan havo harorati va namligini
o‘lchovchi asboblar bo‘yicha.
O‘lchash uchun O‘z DSt614 ga binoan tanlab olingan namunalar 6,75 %
dan 8,25 % gacha namlikning nisbatigacha ega bo‘lishi kerak.
HVI tizimi bo‘yicha namunalarni talabdagi namlik darajasiga yetkazib,
o‘lchashdan avval ularni shu maqsadda qo‘llaniladigan, namlikni me’yoriga
yetkazuvchi tezkor uskunada yoki 6,1 da ko‘rsa tilgan standart iqlim
sharoitlarida 24 soat mobaynida saqlash kerak.
8—Tola sifatini aniqlash
114
III.12-rasm. Paxta tolasini konditsiyalash javoni.
III.13-rasm. Paxta tolasini o‘rganuvchi yuqori samarador Uster HVI 900 SA o‘lchov tizimi.
115
III.14-rasm. HVI tizimining asosiy modullari.
Uzunlik va pishiqlikni
aniqlash moduli
Rangi va iflosligini
aniqlash moduli
Mikroneyr
aniqlash moduli
III.15-rasm. USTER HVI 900 SA o‘lchov tizimining chizmasi:
1 — mikroneyr moduli; 2 — rang/ifloslik moduli; 3 — uzunlik/pishiqlik moduli; 4 — elektron
tarozi; 5 — mikroneyr kamerasi; 6 — paxta tolasining rang va ifloslik ko‘rsatkichlarining o‘lchash
jarayonida oyna sathiga tola namunasini siquvchi plita; 7 — paxta tolasining rang va ifloslik
ko‘rsatkichlarini o‘lchashda namuna joylash tirish uchun yorug‘lik darchasi; 8 — shtrixli kodni
o‘quvchi moslama; 9 — fibro sempler-paxta tolasining uzunlik va pishiqlik ko‘rsatkichlarini
o‘lchash uchun namunalarni taroqli qisqich vositasida oluvchi uskuna; 10 — kompyuterning
alfavitli-raqamli klaviaturasi; 11 — rangli monitor; 12 — printer.
116
O‘lchashlarga tayyorgarlik ko‘rish
Paxta tolasini o‘lchashdan avval HVI 900 SA tizimi ishlatish ko‘rsatmasiga
binoan, standart namunalar va andazalarda kalibr lanishi kerak.
Kalibrlanishni bir kunda ikki marotaba: ish boshla nishigacha va har 4—5
ishlagandan keyin o‘tkazilish tavsiya qilinadi.
HVI 900 SA tizimini mikroneyr, yuqori o‘rtacha uzunlik, uzun likning
bir xillik koeffitsiyenti, pishiqlik (nisbiy uzilish kuchi) ko‘rsat kichlari
bo‘yicha kalibrlash paxta tolasining standart namunalari yordamida
o‘lchov mezonining boshlanish va oxirgi ikki nuqtalari bo‘yicha amalga
oshiriladi.
HVI 900 SA tizimini tola rangi ko‘rsatkichi bo‘yicha kalibrlash nur
qaytarish koeffitsiyenti (Rd) va sarg‘ishlik darajasi (+b) qiymat larini sopolli
namunalar rangiga solishtirgan holda bajariladi.
HVI 900 SA tizimini ifloslanganlik ko‘rsatkichi bo‘yicha kalibrlash iflos
aralashmalarga o‘xshatib qo‘yilgan nuqtalari bor plastinaga qarab amalga
oshiriladi. Paxta tolasi yuzasida tabiiy iflos zarrachalar bo‘lgan qo‘llash
ruxsat etiladi.
O‘lchashlarni bajarish
O‘lchash jarayonida namunalarning harakat sxemasi. Paxta tolasi
namunalari tagdonlarga solingan holda, namlikni tezkor me’yoriga
yetkazuvchi uskunaga, standart iqlim sharoitida, uskuna ko‘rsatma sida
belgilangan muddatga qo‘yiladi.
Agar namlikni me’yoriga yetkazuvchi tezkor uskuna qo‘llanilmasa,
namunalar, o‘lchovlarni o‘tkazishdan avval standart iqlim sharoitlari
ta’minlangan xonada javonlarga joylashtirilib, kamida 24 soat mobaynida
saqlanadi.
Konditsiyalashdan keyin namunalar 6,2 da ko‘rsatilgan namlikka ega
bo‘lsa, ular o‘lchashlarni olib borish uchun yaroqli hisoblanadi.
O‘lchashlarni boshlashdan avval operator shtrixli kodni o‘qituvchi
uskuna (8) yordamida namunalarni identifikatsiyalaydi, buning uchun
kuponda belgilangan kod suratga olinishini mo‘ljallab, kuponning yuza
qismini uskunaga yaqinlashtiradi.
Shtrixli kodni o‘quvchi uskuna bo‘lmagan holatlarda toylarni
identifikatsiyalash operator tomonidan qo‘lda klaviatura (10) yordamida
bajaradi.
HVI 900 SA tizimida namuna quyidagi tartib bo‘yicha o‘lchashlardan
117
o‘tadi: 1) mikroneyr ko‘rsatkichi; 2) rang va ifloslik ko‘rsat kichlari (nur
qaytarish koeffitsiyenti Rd, sarg‘ishlik darajasi +b, iflos aralashmalar
maydoni va miqdori); 3) uzunlik ko‘rsatkichi (yuqori o‘rtacha uzunlik, bir
xillik koeffitsiyenti, katta tolalar indeksi) va pishiqlik (solishtirma uzilish
kuchi, uzilishdagi nisbiy uzayish).
8.2. Mikroneyr ko‘rsatkichini o‘lchash. Mikroneyr ko‘rsatkichi tolaning
pishib yetilganligi va tabiiy chiziqli zichligi bo‘yicha uning ingichkaligini
ko‘rsatadi. O‘lchashlar Mikroneyr modulida (1) amalga oshiriladi. Bu
usul tola namunasining havo o‘tkazuvchanligi bilan namunadagi tola
ingichkaligi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikka asoslangan.
HVI 900 SA tizimida o‘lchashlarni olib borish uchun namuna massasi
(10±1,5) g bo‘lishi kerak. Namuna massasi HVI tizimi kompyuteri tomonidan
nazorat qilib boriladi.
Namligi me’yoriga yetgan namunadan operator qo‘li bilan bir qism
paxta tolasini olib, uni HVI 900 SA tizimining elektron tarozisida (4) tortib,
massasini talab etilgan miqdorgacha olib boriladi. Tarozida tortishdan
avval namunadan yaqqol ko‘zga tashlanadigan yirik begona aralashmalar
olib tashlanadi.
Tarozida tortilgan namuna mikroneyr kamerasiga (5) joylashtiriladi,
kameraning qopqog‘i yopiladi, so‘ngra avtomatik ravishda o‘lchov
o‘tkaziladi. O‘lchov tugagandan keyin qopqoq ochilib, namuna kamera
ichidan siqib chiqariladi. Monitorda mikroneyr (Mic) ko‘rsatkichi paydo
bo‘ladi.
Agar mikroneyr ko‘rsatkichi 2,0 dan past yoki 7,0 dan yuqori bo‘lsa,
monitorda «Nedopustimiy mikroneyr» («Noma’qul mikro neyr») degan
yozuv paydo bo‘ladi. Bunday holatda o‘lchash amali qaytadan bajariladi.
Rang va ifloslanganlik ko‘rsatkichlarini o‘lchash. Paxta tolasining rang
ko‘rsatkichi HVI 900 SA tizimining darcha oynasi yuzasiga siqilgan paxta
tolasi namunasi yuzasidan qaytgan nurni o‘lchash bilan aniqlanadi. Tola
yuzasidan qaytgan nur orqali fotodiod va nur filtrlari yordamida nur qaytish
koeffitsiyenti (Rd) va tola rangining sariqlik darajasi (+b) aniqlanadi.
O‘lchangan Rd va +b ko‘rsatkichlari bo‘yicha HVI tizimining kompyuteri
paxta tolasining Universal tola standartlari klassifikatsiyasi tizimiga ko‘ra
rang bo‘yicha navini, o‘rta tolali Upland yoki uzun tolali Pima tiplarini
aniqlaydi.
Tolaning rang ko‘rsatkichini aniqlash jarayonida namuna yuzasidagi
iflos aralashmalar maydonini o‘lchash yo‘li bilan paxta tolasining
iflosligi aniqlanadi. Iflos aralashmalar maydoni (Area) va miqdori (count)
videokamera yordamida aniqlanadi. Videokamera namuna yuzasini suratga
olib, diametri 0,25 mm va undan yuqori bo‘lgan iflos aralashmalarni
118
ajratadi.
Kompyuter iflos aralashmalar maydonini o‘nga ko‘paytirib va butun
songacha yaxlitlab, tolaning ifloslik bo‘yicha kodini (Trash) hisoblaydi.
Namunaning kattaligi va qalinligi yuzasi 10½10 sm bo‘lgan nurli
darchani butunlay qoplash va namuna orqali nur o‘tmasligini ta’minlash
uchun yetarli bo‘lishi kerak.
Paxta tolasining namunasi Rang/Ifloslik modulining (2) nurli darchasiga
(7) joylashtiriladi. Bunda nurli darchaga qisiladigan namunaning yuzasi
yetarli darajada tekis, har xil tugunlarsiz, burma larsiz va chuqurchalarsiz
bo‘lishi kerak, chunki ular o‘lchash natija larini buzib ko‘rsatadi.
Rang va ifloslanganlik ko‘rsatkichlari HVI tizimining siquvchi plitasi (6)
namunani darchaning bosgan paytda avtomatik ravishda o‘lchanadi.
Har bir namuna kamida ikki marotaba, yuzasining ikki tomonidan
o‘lchanadi. Olingan natijalar monitorda — Rd, +b rang bo‘yicha kod (cG),
iflosliklar maydoni (Area), iflosliklar miqdori (count) va iflosliklar bo‘yicha
kod (Brash) ko‘rsatkichlari sifatida aks etadi.
Uzunlik ko‘rsatkichini o‘lchash. Paxta tolasining uzunligi yuqori, o‘rtacha
uzunlik ta’rifi bilan ifodalandi (UHM). Uni aniqlashda faqat o‘lchanayotgan
namuna massasining yarmini tashkil etuvchi uzun tolalar ishtirok etadi.
Namunadagi barcha tolalar o‘rtacha uzunlikning yuqori o‘rtacha
uzunlikka nisbati bilan tolaning uzunlik bo‘yicha bir xillik indeksi foiz
hisobida ta’riflanadi.
Uzunligi 0,5 duym (12,7 mm) dan kam bo‘lgan tolalar SFI indeksini
tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich namunaning umumiy vaznidagi kalta tolalar
massasining foizini ifodalaydi.
Uzunlik ko‘rsatkichlari maxsus qisqichlarda shtapel ko‘rinishida qisilgan
tolalarning qisilgan joyidan to shtapelning uchigacha bo‘lgan ko‘ndalang
kesimini nurli skanerlash natijasida hosil qilinadigan nur o‘tkazuvchanlikning
egri chizig‘ini hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Shtapel bo‘yicha o‘tuvchi nur
jadalligi o‘zgarishiga binoan yuqori o‘rta cha uzunlik, uzunlik bo‘yicha bir
xillik indeksi va kalta tolalar ulushi ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Uzunlik ko‘rsatkichini o‘lchash uchun namunani «taramcha» (tutam)
ko‘rinishda tayyorlash maxsus uskuna fibrosempler (9) yorda mida amalga
oshiriladi. Taroqchasimon qisqich tishlari yuqoriga qaratilib, fibrosemplerga
o‘rnatiladi. Paxta tolasining namunasi fibrosempler silindriga joylashtiriladi
va u silindrning ichkari tomoni dan teshikli plastinaga qo‘l bilan bosiladi.
Uskunaning dastasi soat strelkasiga qarshi tomonga to‘liq bir marta
aylantiriladi. Bunda taroqli qisqich tola bilan to‘ldiriladi va fibrosemplerning
ignalarida taralishi orqali tolalar tutami shakllanadi. Qisqich bir tekisda,
taroqcha qatorida bo‘shliqlarsiz to‘ldirilishi kerak.
Fibrosemplerda tayyorlangan tolalar tutami taroqchasi Uzunlik/Pishiqlik
119
moduli (3) qutisiga joylashtiriladi. Tizim avtomatik ravishda taroqchada
qisilmay qolgan tolalarni tarab tashlaydi, taroqchali qis qichni tizimning
uzunlik va pishiqlik ko‘rsatkichlarini o‘lchash qismi ga yo‘naltiradi. Dastlab
tutam nur bilan skanerlanadi va so‘ngra uziladi.
Agar namuna tutami o‘lchash mexanizmlari uchun juda ham katta
yoki juda ham kichik bo‘lsa, monitorda (11) «Katta namuna» yoki (Kichik
namuna) degan yozuv paydo bo‘ladi.
Bunday holda xuddi o‘sha tola namunasidan boshqa tutam
tayyorlanadi.
Har bir namuna yangi olingan tola tutamini qaytarib ko‘rish yo‘li bilan
uzunlik ko‘rsatkichi bo‘yicha kamida ikki marotaba o‘lchanadi. Olingan
natijalar avtomatik ravishda monitorda namoyon bo‘ladi.
Pishiqlik ko‘rsatkichini va uzilishdagi nisbiy uzayishini o‘lchash. Paxta
tolasining pishiqligi solishtirma uzilish kuchi ta’rifi bilan gk/teks da
ifodalanadi.
Uzilishdagi nisbiy uzayish (Elongation) tolaning uzilishi paytidagi
uzayishining foizda ifodalanadi.
Ko‘rsatkichlarni o‘lchash dinamometrik usul bilan o‘lchash analizatorida
amalga oshiriladi. Bunday qisqichlar orasidagi masofa 1/8 (3,2 mm) bo‘lib,
uzilish kuchi ta’sirida tolalar yassi tutamining uzilishi aniqlanadi.
Tolaning pishiqligini o‘lchash uchun uning uzunlik ko‘rsatkichi bo‘yicha
o‘lchovdan o‘tgan tutami ishlatiladi. Tizim avtomatik ra vishda qisqichlar
o‘rnini aniqlab, so‘ngra tolalar uzilishini amalga oshiradi.
Har bir namuna solishtirma uzilish kuchi ko‘rsatkichlari va uzilish dagi
nisbiy uzayishi bo‘yicha yangi olingan tola tutamini kamida 2 marotaba
qayta ko‘rish yo‘li bilan o‘lchanadi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Barcha hisoblashlar HVI 900 SA tizimining programmalashtirilgan ichki
mikroprotsessori yordamida har bir hisobga olingan namuna bo‘yicha
amalga oshiriladi, bunda parallel tekshirishlar natijalarining o‘rtacha qiymat
natijalari ko‘rsatiladi.
Paxta tolasi ko‘rsatkichlari bo‘yicha o‘lchashlarning yakuniy nati jasi A
ilovada ko‘rsatilgan shaklda bosilgan holda printer (12)dan chiqariladi.
Ta’minlovchi va iste’molchining o‘zaro kelishuviga asosan bosma
ko‘rinishida chiqqan ko‘rsatkichlar nomenklaturasi to‘ldirilishi yoki
qisqartirilishi mumkin.
III.24-jadval
HVI 900 TIZIMIDA PAXTA TOLASI KO‘RSATKIcHLARINI
120
O‘LcHASHNING YAKUNIY NATIJALARI
(MA’LUMOTNOMA)
ID — namunaning indentifikatsiyali raqami;
SFI — kalta tolalar indeksi;
+b — sarg‘ishlik darajasi;
T — ifloslanganlik kodi;
MIN MAX — minimal va maksimal;
Str — nisbiy uzilish kuchi;
Staple — 1,32 duymdan iborat uzunlik kodi;
Rd — nur qaytarish koeffitsiyenti;
cG — rang bo‘yicha nav;
AVERAGE — o‘rtacha ko‘rsatkichi;
Mic — mikroneyr ko‘rsatkichi;
Elg — uzilishdagi nisbiy uzayishi;
Unf — bir xillik indeksi;
Ltn (UHM) — yuqori yarim uzunlik.
III.25-jadval
O‘ZBEKISTON PAXTA TOLASINING 2005-YILGI SIFAT
KO‘RSATKIcHLARI
121
Jadvalning davomi
III.9. KLASSYOR USULIDA PAXTA TOLASINING
SIFATINI ANIQLASH
122
Paxta tolasining O‘zDSt 604 ga muvofiq sanoat navlari va sinflari bo‘yicha
tashqi ko‘rinishi namunalari yoki belgilangan tartibda tasdiqlangan boshqa
namunalar.
O‘lchash usullari
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlash sinalayotgan
namunani tasdiqlangan namunalar tashqi ko‘rinishi bilan sun’iy (arbitraj
usul) yoki tabiiy yorug‘likda solishtirish yo‘li orqali bajariladi.
Operatorning malakasiga bo‘lgan talablar
Tajribalarni bajarishga paxta tasnifi bo‘yicha maxsus tayyor garlikdan
o‘tgan kishilarga ijozat beriladi.
O‘lchash sharoitlari
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlashni quyidagi
talablarga javob beradigan maxsus xonalarda (klassyor xonasida) bajarish
tavsiya qilinadi (III.12-rasm):
— yorug‘likning zaruriy spektral tarkibini ta’minlash uchun Lumiluxe
36w11 va Lumiluxe Deluxe 36w22 yoki o‘xshash spektral tavsifli luminissent
lampalar qo‘llanishi kerak;
— ish stolining yoritilganligi 500—1200 luks oralig‘ida bo‘lishi kerak;
— ish joyida yorug‘lik bir tekis tarqalgan bo‘lishi kerak;
— yorutgichlar klassyor stoliga parallel tartibda, poldan 2,5—3 m
balandlikda o‘rnatiladi;
— devorlar rangi bo‘g‘iq kul rang;
— shipning rangi bo‘g‘iq oq rang;
— tasnif stolining rangi bo‘g‘iq qora rang bo‘lishi kerak;
— polning rangi qora-kulrang yoki qora bo‘lishi kerak;
— xonaning ichkarisiga tashqaridan yorug‘lik tushmasligi kerak;
— namunalarni o‘rash uchun mo‘ljallangan qog‘oz klassyorning ko‘rish
maydonida katta joy egallamasligi kerak.
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini tabiiy yorug‘likda aniqlash
hollarida tasnif stolining usti tekis yoritilishi, yorig‘lik 500 luksdan kam
bo‘lmasligi kerak.
O‘lchashlarni bajarishga
123
tayyorgarlik
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlash uchun namuna
tanlash O‘z RST 604, O‘z DSt 614 ga muvofiq baja riladi.
O‘lchashni bajarish
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini aniqlash maxsus jihozlangan
klassyor xonalarida bajariladi. Operator sinalayotgan namunani klassifikator
stoliga, tashqi ko‘rinish etalon namunalari (III.17-rasm) joylashgan quti bilan
yonma-yon qo‘yadi va solishtirma yo‘li bilan ko‘proq yaqin keluvchi etalon
namuna topiladi. Keyin operator sinalayotgan namunani yuqori va pastki
bo‘laklarga ajratadi, (kitob shaklida ochib) namunaning ichki yuzasini etalon
namunalar bilan solishtiradi. Agar namunaning tashqi va ichki yuzalar rangi
hamda tashqi ko‘rinishi muvofiq kelmasa, baholash natijasi sifatida past
ko‘rsatkich olinadi.
Tabiiy yorug‘likda sinash usuli
Paxta tolasining rangi va tashqi ko‘rinishini tabiiy yorug‘likda aniqlashda
operator soya joyda bo‘lishi kerak. Tasnif stoli shunday joylashgan bo‘lishi
kerakki, operator namunalarni tekshira yotgan vaqtida yorug‘lik manbayiga
teskari qarab turishi kerak. Opera tor atrofida nur taratuvchi, nur qaytaruvchi
ko‘zgu va yaltiroq bo‘yal gan jismlar bo‘lmasligi kerak. Tolaning shtapel
uzunligi klassyor qo‘lda aniqlaydi.
Namunani etalon namunalar bilan solishtirish arbitraj usuli bilan
bajariladi.
Paxta tolasining chiqishi
chigitli paxtadan olinadigan asosiy mahsulot paxta tolasi hisob lanadi.
Tola massasi G
T
ning chigitli paxta massasi G
ch
ga nisbati tolaning chiqishi
B deb ataladi (%):
.
Laboratoriya sharoitida har bir partiyada chigitli paxtadan qancha
tola chiqishini shu partiya paxta namunasini 10 arrali jinda ishlab chiqib
topiladi. Ishlab chiqarish sharoitida esa, berilgan partiya paxta sining nazorat
guruhini ishlab, tola chiqishi aniqlanadi.
124
Nazorat guruh paxtalarini korxonada ishlashdan avval paxta taro zida
tortiladi, tozalanadi va texnologik mashinalar sozlanadi. Paxta ishlangandan
keyin tayyor mahsulotlarning iflosliklarini alohida yig‘ib, tarozida tortiladi.
Tola, chigit, lint va tolali chiqindilar hamda iflosliklarni alohida o‘lchab,
ularning chiqishi aniqlanadi.
Tola chiqishini aniqlovchi ko‘rsatkich sifatida chigitli paxtaning tolalik
darajasi — tolalik indeksi xizmat qiladi. chigitli paxtaning tolalik darajasi
deb 100 dona chigitdan ajratib olingan tolaning gramm hisobidagi
massasiga aytiladi.
Tolaning indeksi U
B
bilan tolaning chiqishi orasida ma’lum bog‘la nish
bo‘lib, uni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
,
bunda: G — 100 dona chigit massasi, g; B — tolaning chiqishi, %.
Paxtadan olinadigan chigit urug‘lik hamda texnik chigitlarga ajratiladi.
Bular to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyidagi bobda yoritilgan.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
1. Paxta tolasining asosiy sifat ko‘rsatkichlari.
2. O‘zDSt 604—2001 — Paxta tolasi texnikaviy shartlar standartining mazmuni va
mohiyati.
3. Paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun namuna tanlab olish.
4. O‘zDSt 614—94 — Paxta tolasi namuna tanlab olish standartining mohiyati.
5. Klassyor usulida paxta tolasining sifatini aniqlash.
6. HVI — tizimida paxta tolasining sifatini aniqlash.
III.16-rasm. Klassyor usulida tola sifatini aniqlash.
125
7. Paxta tolasining mikroneyr ko‘rsatkichi.
8. Paxta tolasining tipi, navi va sinfi.
9. Paxta tolasining shtapel uzunligini aniqlash.
10. Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash.
11. Paxta tolasining chiziqli zichligini aniqlash.
12. Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash.
13. Paxta tolasi namligining massaviy nisbatini aniqlash.
14. Paxta tolasining konditsion massasi qanday aniqlanadi?
15. O‘rta tolali paxta navlarining universal standartlar bo‘yicha tavsifi.
16. Toylanmagan tola va toylardan namuna tanlab olish.
17. PPL rusumli paxta tolasidan pilta tayyorlash asbobi.
18. DSH—3M rusumli dinamometrning tuzilishi va undan foydalanish.
19. Paxta tolasining pishib yetilganligini mikroskop yordamida aniqlash.
20. Paxta tolasining pishganlik koeffitsiyentlari.
21. Mikroneyr tuzilishi va uni ishlatish tartibi.
22. Tola tarkibidagi ifloslik va nuqsonlar.
23. AX—2 va FM—30 rusumli paxta analizatorlarining tuzilishi va ulardan foyda lanish.
24. MSHU—1 mexanik taram tayyorlagich va MSHRP—1 mexanik saralagichlar.
25. Shtapel uzunligini aniqlashning klassyor usuli.
26. Shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini Jukov qurilmasida aniqlash.
27. Tola uzunligini Jukov usulida aniqlash.
28. Quritish shkaflarini qo‘llab namlikning massaviy nisbatini aniqlash usuli.
29. Paxta tolasining sifatini HVI tizimida aniqlash.
30. Paxta tolasining standart namunalari to‘plami.
31. Paxta tolasining namligini aniqlash.
III.17-rasm. Etalon namunalar.
126
32. Uster HVI 900 SA tizimi va uning asosiy modullari.
33. HVI tizimida tolaning qanday sifat ko‘rsatkichlari aniqlanadi?
34. HVI tizimini ishga tayyorlash va unda sinov o‘tkazish tartibi.
35. O‘zbekiston paxta tolasining 2005-yilgi sifat ko‘rsatkichlari.
36. Klassyor usulida tola sifatini aniqlash tartibi va qoidalari.
37. Klassyor xonasiga qanday talablar qo‘yiladi?
38. Paxtadan tola chiqishi qanday aniqlanadi?
127
IV bob
cHIGITNING SIFATINI ANIQLASH USULLARI
IV.1. URUG‘LIK PAXTADAN OLINGAN, EKISHGA MO‘LJALLANGAN
URUG‘LIK cHIGITNING
SIFATINI ANIQLASH
Urug‘lik chigitning sifatini aniqlashdan maqsad — kategoriyasi bo‘yicha
iflosligini, namligini, mag‘zining to‘liqligini, pishib yetilgan ligini va mexanik
shikastlanmaganligini belgilashdir.
Urug‘lik chigitning sifatini aniqlash uchun namuna olinadi. Namuna
olish tartibi va tanlab olish usullari 663-raqamli standartda keltirilgan.
Ushbu standart qo‘llanish doirasi bo‘yicha talablari majburiydir.
Urug‘lik chigitlar quyidagi texnik talablarga javob berishi kerak:
— ekish uchun g‘o‘zaning rayonlashgan yangi va istiqbolli navlarining
elita hamda birinchi (R1), ikkinchi (R2) va uchinchi (R3) avlodli chigitlari
ishlatilishi kerak. R4 va so‘nggi avlodlari Respublika Qishloq xo‘jalik
vazirligining ruxsati bilan ekiladi;
— urug‘lik chigit navligi IV.1-jadvalda ko‘rsatilgan talablarga javob
berishi kerak;
— urug‘lik chigit unuvchanligi bo‘yicha IV.1-jadvalda ko‘rsatilgan I, II
va III talablardagidek uchta sinfga bo‘linadi.
Ishlab chiqaruvchi va talablar o‘zaro kelishuviga muvofiq urug‘lik chigit
bo‘yicha IV.1-jadvalda keltirilgan talablarga binoan o‘sib chiqish quvvati
bo‘yicha tavsiflanishi mumkin.
Urug‘lik chigit ekishga tayyorlash bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi:
— tukli (linterdan keyin);
— mexanik usulda tuksizlantirilgan;
— kimyo-mexanik usulda tuksizlantirilgan.
Namlik (namlikning massaviy ulushi), ifloslik (mineral va organik ifloslik
aralashmalarining massaviy ulushi), tuklilik, mexanik shikastlanganlik va
qoldiq tolali ko‘rsatkichlari bo‘yicha urug‘lik chigit IV.2-jadvalda keltirilgan
me’yorlarga munosib bo‘lishi kerak.
Tukliligi bo‘yicha tuksizlantirilgan chigitlar tegishli tartibda tasdiq langan
namunalarga mos kelishi kerak.
chigit kategoriyasi ifloslik, namlik yoki mexanik shikastlanganlik
128
ko‘rsatkichlarining eng yomoni bo‘yicha aniqlanadi.
Tuksizlantirilgan urug‘lik chigitning ekish uchun mo‘ljallangan
fraksiyasining o‘lchamlari bo‘yicha bir tekisliligi 94 % dan kam bo‘l masligi,
to‘kilgan dorilagich aralashmasining mavjudligi esa 0,5 % dan oshmasligi
kerak.
Tuksizlantirilgan urug‘lik chigit tayyorlash uchun unuvchanligi bo‘yicha
faqat I va II sinfga tegishli chigitlarni ishlatishga ruxsat etiladi.
Elita urug‘ini yetishtirish uchun elita-urug‘chilik xo‘jaliklarida ekiladigan
oilalar bo‘yicha yigilgan chigit unuvchanligi bo‘yicha I sinfdan past
bo‘lmasligi kerak.
Urug‘li chigitlarda begona aralashmalar, begona o‘t urug‘i, tirik
zararkunanda va ularning tuxumi bo‘lishi qat’iyan man etiladi. Kuygan
urug‘lik chigit ekishga ruxsat etilmaydi.
G‘o‘za chigitlari qoplarga joylanadi. Dorilanmagan chigitlar massasini 50
kg dan oshirmasdan jun-kanop qoplarga solinadi yoki uch qavatli qog‘oz
qoplarga massasini 25 kg dan oshirmasdan qoplanadi.
Dorilangan urug‘lik chigitlar uch qavat qog‘oz qoplarga massasini 25
kg dan oshirmasdan qoplanishi kerak.
Har bir qopning og‘zi zich qilib berkitilishi lozim.
Qoplangan urug‘lik chigitlar belgilanadi, quyida ko‘rsatilgan yorliq
yopishtiriladi.
IV.1-jadval
* Ekish uchun Respublika Qishloq xo‘jaligi vazirligining ruxsati bo‘lgan taqdirdagina
yo‘l qo‘yiladi.
IV.2-jadval
Foiz hisobida
129
— mahsulotning nomi;
— to‘da tartib raqami;
— seleksion navi;
— avlodi;
— chigit sinfi;
— chigit kategoriyasi;
— ushbu standartning belgilanishi.
Tuksizlantirilgan chigitlar uchun yorliqda qo‘shimcha ravishda
tuksizlantirish usuli ko‘rsatiladi. Dorilangan chigit qoplarga «Zahar.
Dorilangan» so‘zlari yoziladi.
Urug‘lik chigitlarni qabul qilib olish
Urug‘lik chigitlar to‘dalar bo‘yicha qabul qilinadi. Har qanday miqdordagi
urug‘lik chigit sifati bir xil bo‘lib, bitta kuzatuv hujjati bilan rasmiylashtirilgan
bo‘lsa, to‘da deb hisoblanadi. Iflosligi yoki mexanik shikastlanganligi, yoxud
tukdorligi I kategoriya uchun me’yoridan oshib ketgan holda urug‘lik chigit
II kategoriyaga, shu holda namlik me’yoridan oshganda esa belgilangan
9—Tola sifatini aniqlash
130
tartibda narxidan chegiriladi.
Urug‘lik bo‘yicha 596-raqamli Davlat standartiga binoan chigitlar
miqdori qabul qilinadi.
Urug‘lik chigitlarni nazorat qilish usullari
1. Urug‘lik chigitning nav tozaligi dala sharoitida ekib, o‘simlik larning
sofligini tasdiqlovchi nazorat hujjatlari asosida aniqlanadi.
2. Qoplangan urug‘lik chigitni tashish uchun turli xildagi usti yopiq,
tegishli qoidalarga javob beruvchi transport vositalaridan foydalaniladi.
3. Agar urug‘lik chigit ochiq transport vositalarida tashilsa, qoplarning
usti brezent bilan yopilishi kerak.
Dorilanmagan R2, R3 avlodlarning chigitini uyulgan holda tashish
mumkin.
chigit dorilash bo‘limi paxta tozalash korxonasi hududida joylashgan
bo‘lsa (bunda bu bo‘lim sex korxona bosh korpusidan 100 m uzoqlikda
joylashishi kerak), hamma avlod chigitlarini bu bo‘limga uzatish uzluksiz
ravishda yoki boshqa transport vositasida uyulgan holda amalga oshiriladi.
Bu holda chigitlarning to‘kilishiga va shikastlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
4. Urug‘lik chigit quruq va yaxshi shamollatib turiladigan ombor larda
saqlanadi. Ochiq maydonchalarda urug‘lik chigitni saqlash man etiladi.
Urug‘lik chigitning R2 va R3 avlodini dorilan guncha uyulgan holda atrofiga
shu chigitdan qoplanib, to‘siq yasalgan holda saqlashga ruxsat etiladi.
5. Tuksizlantirilgan urug‘lik chigitni qoplanmagan holda saqlash
mumkin emas.
Urug‘lik chigit joylashgan qoplar to‘dalarda alohida-alohida qilib
yog‘och tagliklar ustida taxlanib saqlanadi. Har bir urug‘lik chigit to‘dasiga
pasport osilgan bo‘lib, unda quyidagilar ko‘rsatilgan bo‘ladi:
— mahsulotning nomi;
— to‘da tartib raqami;
— seleksion navi;
— avlodi;
— chigit sinfi;
— chigit kategoriyasi;
— dala guruhi;
— to‘daning haqiqiy va konditsion massasi, kg;
— hosil yili.
Taxlangan uyumlar o‘lchamlari IV.3-jadval bo‘yicha quyidagilar dan
oshmasligi kerak:
131
IV.3-jadval
Uyumlar orasidagi masofa hamda uyumlar va xona devorlari orasidagi
masofa 1 m dan kam bo‘lmasligi kerak.
Paxta mahsulotlarini standartlash va sertifikatlash «Sifat» markazi va
«Paxta sanoatilim» IIcHB, g‘o‘za urug‘chiligini nazorat qilish markazi, «G‘o‘za
seleksiyasi va urug‘chiligi» IIV, «Paxta» IIV, O‘zdavurug‘markazi tomonidan
ishlab chiqildi.
Standartlash bo‘yicha «Paxta» va «Navurug‘nazorat» texnik uyush malari
tomonidan kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasi O‘zbek Davlat standartlash, metrologiya va
sertifikatlash markazi (O‘zdavstandart)ning 1996-yil 23.08 12-80-son qarori
bilan tasdiqlandi va joriy qilindi.
O‘zdavstandart tomonidan 1996-yil 23.08 516-son bilan ro‘yxatga
olingan.
IV.2. TEXNIK cHIGIT NAMUNALARINI TANLASH, QISMLARGA AJRATISH,
NUQSONLARINI
ANIQLASH
chigitning nuqsondorligini aniqlashdan maqsad — mag‘zining rangini,
ezilganligini, shikast yetganligini, mag‘zi bo‘sh bo‘lgan chigit larni toza
chigitlardan ajratishdan iborat.
Texnik chigitlarni toza chigitlardan ajratish uchun nuqtali namu-
nalar olish va tahlil qilish tartibi O‘zRST 598-raqamli Davlat standar tida,
nuqsonligini aniqlash 597-raqamli Davlat standartida aniq ko‘rsatilgan.
Ushbu standartlarning talablari majburiy hisoblanadi.
Nuqtali namunalar olish
Maxsus omborlarda yoki maydonlarda sochilgan holda saqlanadigan
chigit to‘dasidan nuqtali namuna har xil 20 ta joydan, 10—15 sm chuqurlikda
qo‘l bilan olinadi.
Temir yo‘l vagonlarida keltirilgan chigit to‘dasidan nuqtali namuna,
132
chigit vagonlardan tushirilayotganda, qo‘l bilan bir xil vaqt oralig‘ida olinadi.
Vagondan olingan namunalar miqdori 20 tadan kam bo‘lmasligi kerak.
Avtotransportda keltirilgan chigit to‘dasidan namuna chigit
mashinalardan tushirilishidan oldin namuna oluvchi qisqich bilan har bir
transport vositasidan 10 ta joydan har xil chuqurlikda va tushirilgandan
keyin ham 10 ta joydan har chuqurlikda olinadi.
chigit transportyorlar orqali uzatilganda, undan namuna olish paxta
zavodida qo‘l bilan shnekning chiqish uchidan yoki PXS tipidagi mexanik
namuna tanlagich bilan chigit tashlagich navidan, yog‘-moy zavodlarida
esa transportyordan keyin amalga oshiriladi.
Namuna olish vaqti qo‘lda olinganda — 2 soatda, PXS namuna olgichda
esa 7—10 daqiqada amalga oshiriladi.
Bitta nuqtadan olingan namunaning vazni temir yo‘l vagonlaridan
olinganda kamida 100 g, avtotransportdan olinganda kamida 200 g,
transportyorlardan olinganda — kamida 600 g, PXS namuna olgichda
olinganda esa kamida 40—60 g bo‘lishi kerak.
Olingan namunalar zich yopiladigan qopqoqli bankalarga yoki polietilen
qopchalarga joylashtiriladi.
To‘dadan olingan namunalarning yig‘indisi birlashtirilgan namunani
tashkil qiladi, uning vazni esa 2 kg dan kam bo‘lmasligi kerak.
O‘rtacha namuna va namuna qismini tahlil uchun ajratish
O‘rtacha namunani ajratish. Agar birlashtirilgan namunaning vazni
2 kg dan oshmasa, u holda u bir vaqtning o‘zida o‘rtacha namuna
hisoblanadi.
Vazni 2 kg bo‘lgan birlashtirilgan namunadan o‘rtacha namuna
quyidagicha ajratiladi: birlashtirilgan chigit namunasi stol ustiga to‘kilib, bir
xil qatlamda taqsimlanadi va ikkita yog‘och planka bilan aralashtiriladi, bu
aralashtirish uch martadan kam bo‘lmasligi kerak, so‘ngra bir vaqtning o‘zida
ikkita qarama-qarshi uchlardan markazga supuriladi. Aralashtirilgandan
keyin birlashtirilgan namuna chigitni yana bir bor, bir tekis qatlamda
taqsimlanadi va yog‘och planka yordamida diagonal bo‘yicha to‘rtta qismga
bo‘linadi. Ikkita qarama-qarshi uchburchaklardan chigit olib tashlanadi,
qolgan ikkita uchburchaklardagi chigit esa aralashtiriladi va yana bo‘linadi.
Bo‘lish jarayoni to ikkita uchburchakda 2 kg chigit qolgunicha davom
ettiriladi, qolgan 2 kg chigit o‘rtacha namunani tashkil qiladi.
Tahlil uchun namuna qismini ajratish. O‘rtacha namunalar aralashtiriladi
va taxminan ikkita bir xil qismga bo‘linadi. Ulardan biri tahlil uchun
133
ishlatiladi, ikkinchisi esa nazorat tahlil uchun qoldiriladi.
O‘rtacha namunaning qolgan qismi kvadrat ko‘rinishida, 2—2,5 sm
qalinlikda tekislanadi. So‘ngra har xil joydan 1,5—2,0 gramm dan, berilgan
tahlil qism vazniga mos ravishda chigitdan namuna olinadi, namuna
nuqsonli chigitining vazniy qismining namligini, tukdorligini, yog‘dorligini
va chigit yog‘ining kislota sonini aniqlash uchun kerak bo‘ladi.
Namunada mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushini aniqlash
uchun, yuqorida ko‘rsatilgani bo‘yicha, o‘rtacha namuna ning qolgan qismi
500 grammgacha qisqartiriladi.
O‘rtacha namunaning nazorat qismini saqlash
tartibi va muddati
Namunaning nazorat qismi ajratilgandan keyin o‘sha zahotiyoq zich
yopiladigan qopqoqli bankaga yoki polietilen qopchalarning ichiga
joylashtiriladi, so‘ngra olingan muddati, to‘da raqami ko‘r satilgan yorliq
solinadi va 15 kungacha saqlanadi. Saqlash muddati, agar chigitning
buzilish belgilari ko‘rinsa, qisqartirilishi mumkin, bu esa o‘z navbatida
tuzilgan dalolatnomada qayd qilinadi.
Nuqsonli chigitni aniqlash usuli mag‘zining rangiga qarab ajratilgan
past sifatli va shikastlangan chigitlarga asoslangan.
Nuqsonli chigitlardan 598-raqamli standart bo‘yicha namuna tanlanadi
va namuna qismi ajratiladi. Mineral va organik aralashma larning vazniy
ulushi 599-raqamli standart bo‘yicha aniqlanadi.
Bu standart bo‘yicha iflos aralashmalardan tozalangan chigitning
xohlagan ikkita joyidan har biri 100 ta chigitdan iborat bo‘lgan ikkita
namuna qismini ajratib, so‘ngra tortish kerak, ular 0,01 g gacha xatolikda
tortiladi.
Har bir namuna qismidan mag‘zi yarmidan kam bo‘lgan urilgan va
shikastlangan chigit, chigitning butun mag‘zi va uning qismlari ajratiladi.
So‘ngra butun chigit ko‘ndalangiga kesib ko‘riladi.
Qizish jarayonida bo‘lgan, mag‘zining rangi shu navning 596-raqamli
standart bo‘yicha ko‘rsatilgan rangidan to‘qroq bo‘lgan chigit ajratib olinadi
va uni shikastlangan chigit solingan byuksga joylash tiriladi.
Mag‘zi puch va mag‘zi qora rangli bo‘lgan chigitni alohida byuksga
joylashtiriladi.
Ajratilgan chigit tortiladi.
Nuqsondor chigitning (D) vazniy ulushini foizlarda quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
134
,
bu yerda: M
c
— puch va kuygan chigitning vazni, g;
M
M
— qizish jarayonida bo‘lgan va jarohatlangan chigit vazni,
g;
S
f
— mineral va organik aralashmalarning haqiqiy vazniy ulushi,
%.
M
ST
— 100 ta chigitning vazni, g hisob 0,01 % gacha bajariladi
va 0,1 % gacha yaxlitlanadi.
Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillarining natija-
lari o‘rtasidagi tafovut nuqsonli chigitning vazniy ulushidan oshmas ligi
kerak:
1,5 % gacha hisobga olgan holda
0,5 abs. % gacha;
1,5 % dan 11,0 % gacha hisobga olgan holda
1,0 abs. % gacha;
11,0 % gacha va undan ko‘p bo‘lgan holda
2,0 abs. % gacha.
Agar ikki parallel ta’rifning o‘rtasidagi farq yuqorida ko‘rsatilgan
qiymatlardan oshmasa, o‘lchov natijasi qilib, ularning o‘rta arifmetik qiymati
qabul qilinadi, aks holda tahlil takrorlanadi. Agar takror aniqlashda ham
tafovut ruxsat etilgandan oshsa, u holda nuqson chigitning vazniy ulushi
to‘rtta ta’rifning o‘rta arifmetik qiymati bo‘yicha hisoblanadi.
IV.3. cHIGITNING NAMLIGINI ANIQLASH
Namlikni aniqlashdan maqsad — quritish shkaflari va quritish
apparatlaridan foydalanib, chigitning quritishgacha va quritishdan keyingi
massaviy nisbatlarini foizlarda belgilashdir.
chigitning namligini aniqlash uchun O‘z DST 598-raqamli Davlat
standarti bo‘yicha namuna tanlanadi va O‘z DSt 600—93 raqamli Davlat
standarti bo‘yicha namlikning massaviy nisbati aniqlanadi.
Ushbu standart yog‘-moy sanoati korxonalarida qayta ishlab chiqarish
uchun keltiriladigan chigitga joriy qilinadi va qiymatlarning 0—50 % gacha
bo‘lgan oraliq qiymatida (arbitraj) quritish shkafi va qiymatlarning 0—15 %
gacha bo‘lgan oraliq qiymatida termonam o‘lchagich qo‘llab, namlikning
vazniy ulushini aniqlash usullarini o‘rnatadi.
Bu standartlardagi talablar majburiy hisoblanadi.
Quritgich shkaflari qo‘llab, namlikning vazniy ulushini aniqlash usuli.
Qizitgich shkaflari tarkibiga metall byukslar, shuningdek, shkala bo‘limi 2°c
bo‘lgan kontaktli termometr, shkala bo‘limi 0,5°c dan oshmagan nazorat
termometrlar kiritilgan tabiiy havo almashtirgichi, Uz—7M rusumli quritish
135
shkafi, yoki majburiy havo almashtirgichli SHSX rusumli quritish shkafi,
yoki Uz—8 rusumli namunali qurilmadan iborat. Quritish zonasida 3°c dan
oshmagan o‘zgaruv channing talablarini ta’minlaydigan tabiiy yoki majburiy
havo almashtirgichli boshqa quritish shkaflari qo‘llanilishi mumkin.
chigitni maydalash uchun SHSX quritish shkafi komplektidan (2,0±0,2)
mm li taram-taram valikli qurilma yoki, tashqi diametri 70 mm dan kam
bo‘lmagan metall yoki chinni hovoncha.
3- yoki 4-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari, ularning
tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi
10 mg gacha bo‘lishi kerak.
Termonamlik o‘lchagichlarda namlikning vazniy ulushini aniqlash usuli.
Tarkibida polistiroldan qilingan byuksa bo‘lgan USX—1 yoki VXS—M1
rusumli termonamo‘lchagich quyidagi texnik xarakteris tikaga ega: quritish
kamerasi markazidagi isitish yuzasining o‘rtacha harorati 195±2°c, quritish
vaqti tugaganligi haqida signal berish vaqti — 4 min±10 sek.
3- yoki 4-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari, ularning
tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha. Shkalasining oraliq darajasi
10 mg gacha bo‘lishi kerak.
O‘lchashga tayyorgarlik va uni bajarish
O‘z DSt 598 raqamli standart bo‘yicha namuna tanlanadi va namuna
qismi ajratiladi.
Quritish shkafi yordamida namlikning vazniy ulushini aniqlashda
o‘rtacha namunadan 10,00 g vaznga ega to‘rtta namuna qismi ajratiladi.
USX—1 yoki VXS—M1 rusumli termonamo‘lchagichlarda nam likning
vazniy ulushi aniqlanganda o‘rtacha namunadan 50,00 g og‘irlikdagi
namuna ajratib olinadi.
Quritish shkafida namlikning vazniy ulushini aniqlash. Har bir namuna
chigitni maydalash uchun ishlatiladigan taram-taram valikli qurilma
orasidan o‘tkaziladi yoki temir hovonchada maydalanadi. Agar namlik
12 % dan yuqori bo‘lsa (chigitlar maydalanmaydi), unda har bir namuna
qism quritish shkafida 110±1,5°c da bir soat mobaynida quritilib keyin
maydalanadi. Maydalangan namuna qismlar byuksga solinadi. Ochiq
byukslardagi namunalar qismlar 110±1,5°c gacha qizdirilgan quritish
shkafiga joylashtiriladi. 4 soat dan keyin byukslar chiqariladi, ularning
usti yopilib, sovitish uchun 30 daqiqaga eksikatorga joylashtiriladi.
Namuna qismlar solingan byukslar sovitilgach, o‘lchanadi, shundan keyin
bo‘shatilgan byukslarning o‘zi ham ikkinchi o‘nli qiymatgacha aniqlikda
136
o‘lchanadi.
USX—1 yoki VXS—M1 rusumli termonamo‘lchagichda namlikning
vazniy ulushini aniqlash. Ishga tayyorlangan termonamo‘lcha gichning
quritish zonasida chigitning namuna qismi bir tekis qilib yoyiladi, qopqog‘i
zich qilib yopilib, vaqtni o‘lchash relesining tugma si bosiladi. Quritish
boshlangandan rosa 4 daqiqadan keyin quritish kamerasi ochiladi, namuna
byuksga yig‘iladi, byuks berkitilib, o‘lchab olinadi. So‘ngra qopqoq bilan
yopilgan bo‘sh byuks o‘lchanadi. Tortish ikkinchi o‘nli qiymat aniqligigacha
o‘lchanadi.
Katta miqdordagi o‘lchovlarda boshidagi 2—3 marta o‘lchangandagi
byuksning vazni 0,01 g dan ortiq o‘zgarmasa, u holda qolgan o‘lchovlarda
bo‘sh byuks o‘lchanmasa ham bo‘laveradi. Keyinchalik esa bo‘sh byuksning
vazni har 10 o‘lchovdan keyin tekshirib turiladi.
O‘lchovlarning natijalarini hisoblash
chigit namligining vazniy ulushini (W
ch
) foizlarda quyidagi for mula
bo‘yicha hisoblanadi:
USX—1 yoki VXS—M1 termonamo‘lchagichlar qo‘llanilganda,
,
bu yerda: m
n
— chigit namuna qismining quritishgacha bo‘lgan vazni,
g;
m
c
— chigit namuna qismining quritishdan keyingi vazni, g;
0,5 — termonamo‘lchagichda namlik aniqlashning natijalarga
kiritiladigan tuzatish koeffitsiyenti.
Hisob 0,01 % gacha bajariladi va 0,1 % gacha yaxlitlanadi.
Quritish shkafi yordamida o‘lchovlar olib borilganda oxirgi natija qilib
bir vaqtning o‘zida o‘tkazilgan to‘rtta o‘lchovning o‘rta arifmetik qiymati
olinadi.
O‘lchashning xatolik me’yori
— Quritgich shkaflari qo‘llab, namlikning vazniy ulushini aniqlash
usulida parallel quritilgan namunalar orasidagi tasodifiy xatolikni tashkil
qiluvchi o‘rtacha kvadratik tafovut 0,1 abs. %;
137
— ishonchlilik ehtimolligi 0,95 bo‘lganda namlikni o‘lchashdagi
sistematik xatolik chegarasi 0,1 abs. %;
— to‘rtta parallel quritilgan namunalarni aniqlashda oxirgi nati jalar
orasidagi tafovut 0,5 abs. %;
— termonamo‘lchagichlarida namlikning vazniy ulushini aniqlash
usulida parallel quritilgan namunalar orasidagi o‘rtacha kvadratik tafovut
0,15 abs. %;
— ishonchlilik ehtimolligi 0,99 bo‘lganda namlikni o‘lchashdagi tizimli
xatolik chegarasi 0,5 abs. %;
— ikkita parallel aniqlashning natijalari orasidagi ruxsat etilgan tafovut
0,5 abs. %.
Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillarining natijalari
o‘rtasidagi tafovut 0,5 % dan oshmasligi kerak.
IV.4. cHIGITNING IFLOSLIGINI ANIQLASH
chigitning iflosligi tarozida tortish va momiqning sulfat kislotali
eritmasini sentrifugalash usuli bilan chigitdagi iflos aralashmalarning
massaviy ulushi orqali aniqlanadi.
Sinash uchun O‘z DSt 657 raqamli Davlat standarti bo‘yicha namuna
tanlanib, O‘z DSt 662—96 raqamli Davlat standarti bo‘yicha chigitning
iflosligi aniqlanadi.
Mazkur standart paxta momig‘iga joriy qilinadi va iflos aralashmalar va
butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash usullarini belgilaydi.
Iflos aralashmalarni aniqlashning sentrifugalash usuli doimiy ish
jarayonida qo‘llaniladi.
Mazkur standart talablari majburiydir.
Butun chigitlar deb, puch bo‘lmagan, maydalanmagan normal
chigitlarga aytiladi.
Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlashda:
— 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo‘linmasi
10 mg dan yuqori bo‘lmagan laboratoriya tarozisi ishlatiladi.
Iflos aralashmalarning massaviy ulushini tarozida tortish usuli bilan
aniqlashda quyidagilar qo‘llaniladi:
— VF tipli filtrlash voronkasi;
— suv oqimli nasos;
— tubusli kolba;
— metall yoki shisha byukslar;
— sig‘imi 500—1000 sm
3
(ml) bo‘lgan chinni stakanlar;
138
— sig‘imi 10 va 250 sm
3
(ml) bo‘lgan menzurkalar;
— shisha voronka;
— chinni hovoncha;
— eksikator;
— diametri 10—12 mm bo‘lgan uchiga rezina o‘rnatilgan yoki yapaloq
shisha tayoqcha;
— diametri 4—5 mm bo‘lgan shisha tayoqcha;
— yetarli tozalangan yoki tozalangan sulfat kislotasi;
— kaliy qo‘sh xromoksid;
— suvli ammiakning 10 % li eritmasi;
— filtr-tigel yoki diametri 40—50 mm bo‘lgan pukak plastinkali
voronka;
— 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo‘linmasi
10 mg dan yuqori bo‘lmagan laboratoriya tarozisi;
— Uz—7M, SHXS—1, SHXS rusumli quritish shkafi. Shu rusum ga mansub
boshqa quritish shkaflarini har qo‘llashga ruxsat etiladi.
Iflos aralashmalarning massaviy ulushini sentrifugalash usuli bilan
aniqlashda quyidagilar qo‘llaniladi:
— OPI—3 rusumidagi yoki tarkibiga kuchlanishni sozlovchi moslama
kiritilgan SE—3 rusumga mansub sentrafuga (IV.1-rasm);
— sentrifuga probirkalarni muvozanatga keltirish moslamasi;
— diametri 200 mm va balandligi 800 mm bo‘lgan suv ham momi;
— yuqori o‘lchash cheklanishi 100°c gacha bo‘lgan laboratoriya yoki
texnik termometr;
— 200—400 sm
3
(ml) bo‘lgan shisha o‘lchov silindrlari;
— metall byukslar;
— sig‘imi 500 va 1000 sm
3
(ml) bo‘lgan qopqoqli shisha idishlar;
— 10 sm
3
(ml) sig‘imli uzunligi 105 mm, shkalasining eng kichik bo‘limi
0,1 sm
3
(ml) bo‘lgan sentrifuga uchun shisha probirka;
— 2,5 marta kattalashtiruvchi lupa;
— suyuqlik zichligini o‘lchash chegarasi 1,84 dan 1,56 g/sm
3
(g/ml)
gacha bo‘lgan areometr;
— sulfat kislotasi;
— bariyli xlor;
— bariy nitrooksidi;
— distillangan suv;
— pinset;
— aniqligi 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir
bo‘linmasi 10 mg dan bo‘lgan laboratoriya tarozisi.
O‘lchash usullari. Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash paxta
139
namunasidan butun chigitlarni qo‘l bilan ajratishga asoslangan.
Tarozida tortish usuli paxta sulfat kislotasida eritilgandan so‘ng tolali
qismini ajratib olib, qolgan qismidagi iflos aralashmalarning massaviy
ulushini aniqlashga asoslanadi.
Sentrifugalash usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlash
paxta momig‘i sulfat kislota sida eritilgandan so‘ng iflos aralash malarning
sulfat kislotasida eritilgan tolali qismdan ajralishiga asoslangan.
O‘lchashni bajarishga tayyorgarlik. Butun chigitlarning massaviy ulushini
aniqlash uchun namuna tanlab olish. Sinash uchun O‘z DSt 657 raqamli
standart bo‘yicha tanlab olingan bir lashtirilgan namuna ishlatiladi.
Tarozida tortish usulida iflos aralashmalarning massaviy
ulushini aniqlash uchun namuna tanlab olish
Butun chigitlarning vazniy ulushining aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan
sinovlardan so‘ng qolgan namuna stol ustiga bir xil qalinlikda qatlam
qilib yoyiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Qatlamni bir tomonining, so‘ngra
ikkinchi tomonining 10 joyidan pinset bilan momiq bo‘lakchalari tanlab
olinadi. Momiq qatlami o‘girilayotganida iflos aralashmalarning to‘kilishiga
yo‘l qo‘ymaslik uchun kuzatilishi kerak. O‘lchash uchun har birining massasi
5 g bo‘lgan ikkita namuna tanlab olinadi.
Momiqning namligini aniqlash uchun namuna tanlash va o‘lchashni
bajarish O‘z DSt 659 raqamli standart bo‘yicha amalga oshiriladi. Namlikning
ushbu qiymati vazniy usulda iflos aralashma larning vazniy aniqlash bo‘yicha
o‘tkaziladigan so‘nggi hisoblarda ishlatiladi.
Iflos aralashmalarning massaviy ulushini sentrifugalash
usulida aniqlash uchun namuna tanlab olish
Massasi 6 g dan bo‘lgan ikkita namuna bo‘yicha tanlab olinadi va
ilgaridan quritilgan va vazni tortib qo‘yilgan byukslarga solinadi.
O‘lchashni bajarish
Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash. Birlashtirilgan namuna
0,1 aniqlikda tortiladi va stol ustiga yoyiladi.
Namunada barcha butun chigitlar ajratib olinadi va 0,1 aniqlikda
140
tortiladi.
Tarozida tortish usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlash
uchun sinash namunasi byuksdan sig‘imi 250 sm
3
(ml) bo‘lgan quruq chinni
stakanga ko‘chirib solinadi va sovuq suvli vannaga joylashtiriladi. chinni
stakanga 20°c gacha sovutilgan 10 sm
3
(ml) hajmida 92—96 % li sulfat
kislotasi solinadi. Shundan so‘ng kislota bilan ho‘llangan momiq uchiga
rezina o‘rnatilgan yoki uchi disk shaklida yapaloqlangan diametri 10—12
bo‘lgan shisha tayoqcha bilan bir xil aralashma hosil bo‘lguncha kavlab
aralashtiriladi. Aks holda aralashmalar erimay qoladi.
Momiq tolasi butunlay eritilgandan so‘ng chinni stakan ichidagi eritma
bilan vannadan chiqariladi, diametri 4—5 mm bo‘lgan shisha tayoqcha
bilan batafsil aralashtirib turgan holda chinni stakandagi eritmani sig‘imi 1
dm
3
(l) bo‘lgan va ichiga 700—800 sm
3
(ml) hajmda sovitilgan distillangan
suv solingan ikkinchi chinni stakanga quyiladi. Shu stakanga birinchi
stakandagi qolgan eritmali distillangan suv bilan yuvilgan qoldig‘i ham
solinadi. Hosil qilingan eritmada momiq tolasining erimay qolgan qismi
bo‘lmasligi kerak.
Tindirilgan eritmani cho‘kindilarini chayqatmasdan ehtiyotlik bilan
avvaldan quritilgan va tortilgan filtr-tigel 40—50 mm diametrli po‘kak
plastinkasi bor voronka orqali filtrlanadi. Filtrlash suv oqimli nasos
suyuqlikni kuchsiz so‘rib olishi bilan birga olib boriladi.
Stakan ostida qolgan cho‘kindini 4—5 mm diametrli shisha tayoqcha
bilan aralashtirib turib, hajmi 150—200 sm
3
(ml) dan bo‘lgan distillangan
suv porsiyalari bilan bir necha qayta chayiladi. Har gal chayindi tindiriladi
va to‘kiladi, bunda cho‘kindilar filtrga tushmasligiga harakat qilinadi.
cho‘kindi loyqasi va yuvindi suvda kislota reaksiyasi ketguncha yuviladi.
Shundan so‘ng cho‘kindi stakan tubi va yon devorlaridan filtrga solinadi.
cho‘kindidan namlik so‘rib olinadi, filtr-tigelning sirtki qismi quriguncha
artilib, quritish shkafida 105—110°c haroratda quritiladi. Quritish massasini
tortish bo‘yicha natija ilgarigi tortilgan
natijadan 0,1 oshmagan farq qolguncha
davom ettiriladi.
Kislotani ammiak bilan neytrallashga
ruxsat etiladi. Buning uchun nasos
o‘chirilgandan so‘ng cho‘kindili filtrga 30
sm
3
(ml) hajmli distillangan suv quyiladi,
2—3 sm
3
(ml) daqiqaga nasos yoqiladi.
Filtrdagi cho‘kindi 150—200 sm
3
(ml)
hajmdagi distillangan suv bilan yuviladi
va suyuqlik so‘rib olinadi.
IV.1-rasm. OPI—3 rusumli
laboratoriya sentrifugasi.
141
Sinash tugagandan keyin filtr-tigel tayyorlangan xrom aralashmasi bilan
yuviladi. Buning uchun aralashma filtr-tigelga undagi barcha qoldiq iflos
aralashmalari eriguncha bir necha bor quyiladi.
Sentrifugalash usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushi aniqlash
uchun tanlab olingan sinash uchun namunani byuksdan sig‘imi 100 sm
3
(ml) bo‘lgan chinni stakanga solinadi, uni 40—50°c gacha isitilgan vannaga
solinadi va 1—2 daqiqa davomida isitiladi.
Momiqli stakanga 20 sm
3
(ml) hajmda 72 % li sulfat kislotasi quyiladi.
Shundan so‘ng kislota bilan ho‘llangan momiq 10—12 mm diametrli rezina
uchli yoki uchi disk shaklida yapaloqlangan shisha tayoqcha bilan to to‘la
eriguncha kavlab aralashtiriladi. chinni stakan ichida bo‘lgan eritma 4—5
mm diametrli shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi va shkala bo‘limi 0,1 sm
3
(ml) bo‘lgan sentri fugalash tipidagi 4 ta shisha probirkaga solinadi. Eritmali
probirkalar juft-juft qilib maxsus tarozida massasi tenglashtiriladi. Massasi
tenglashtirilgan probirkalar sentrafigaga joylashtiriladi.
Sentrifugalash natijasida probirkaning yuqori qismida organik iflos
aralashmalarning zich qatlami, past qismida esa organik bo‘lmagan qum
va og‘ir qattiq aralashmalardan iborat iflos aralashmalar cho‘kin disi qatlami
hosil bo‘ladi. Organik bo‘lmagan iflos aralashmalarning balandligi alohida
qilinadi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
Butun chigitlarning massaviy ulushini (Z) quyidagi formula bilan
hisoblanadi:
,
bu yerda: m — birlashtirilgan namuna massasi, g;
m
1
— butun chigitlar massasi, g.
Hisoblash ikkinchi o‘nlik belgisigacha bo‘lgan aniqlik bilan amalga
oshiriladi.
Tarozida tortish usulida aniqlangan ifloslikning massaviy ulushi har bir
namuna bo‘yicha foizlarda quyidagi formula bilan aniqlanadi:
,
bu yerda: m
2
— sinash uchun namuna massasi, g;
m
3
— toza va quritilgan filtr-tigel massasi, g;
m
4
— filtr-tigelning quritilgan cho‘kindi bilan birga olingan
massasi;
142
W — momiqning sinash vaqtidagi namligi, %.
Birinchi va ikkinchi namunalar bo‘yicha aniqlangan iflos aralashmalar
massasining ulushi bo‘yicha ruxsat etilgan tafovut mo miqning 1 navi uchun
1 %, 2 navi uchun esa 2 % asb. dan oshmasligi kerak. Agar tafovut ruxsat
etilgan qiymatdan oshib ketsa, qaytadan namuna tanlanadi va o‘lchashlar
o‘tkaziladi.
Barcha o‘lchamlar bo‘yicha iflos aralashmalar massaviy ulushining o‘rta
arifmetik qiymati hisoblanadi, hisoblash to ikkinchi o‘nlik belgisigacha
bo‘lgan aniqlik bilan amalga oshiriladi va birinchi o‘nlik belgisigacha
yaxlitlanadi.
Sentrifugalash usulida o‘lchangan aralashmalarning massaviy ulushini
(z) har bir namuna bo‘yicha %larda quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Z = peh
0
+ 20•eh
H
,
bu yerda: p — organik iflosliklar koeffitsiyenti sentrifuganing tipiga
qarab:
SE — 3 rusumli mansub sentrifuga qo‘llanganda, A tipli momiq
uchun — 3,7 % sm
3
(ml) ni va B tipli momiq uchun — 2,7 % sm
3
(ml)ni tashkil qiladi;
20 — organik bo‘lmagan iflos aralashmalar koeffitsiyenti %, sm
3
(ml);
eh
0
— organik iflosliklar aralashmasining to‘rt probirka bo‘yicha
hajmi, sm
3
(ml);
eh
H
— organik bo‘lmagan iflos aralashmalarning to‘rt probirka
bo‘yicha hajmi, sm
3
(ml).
Ikkinchi namuna bo‘yicha aniqlangan iflos aralashmalarning massaviy
usuli natijalari o‘rtasidagi tafovut 1 nav uchun 1 % abs., 2 nav uchun esa
2 % abs. dan oshmasligi kerak. Agar tafovut ruxsat etilgan qiymatdan oshib
ketsa, namuna tanlanadi va o‘lchovlar o‘tkaziladi.
Barcha o‘lchovlar natijalari bo‘yicha iflos aralashmalar massaviy
ulushining o‘rta arifmetik qiymati hisoblanadi. Hisoblash to ikkinchi o‘nlik
belgisigacha bo‘lgan aniqlik bilan amalga oshiriladi va birinchi o‘nlik
belgisigacha yaxlitlanadi.
Iflos aralashmalar chigitlarining massaviy ulushi (M
0
)% larda quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
M
0-
= M + Z ,
bu yerda: M — iflos aralashmalarning massaviy ulushi, %;
143
Z — butun chigitlarning massaviy ulushi, %.
Hisoblash to ikkinchi o‘nlik belgigacha yaxlitlanadi.
O‘lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi
Parallel namunalarning o‘lchash natijalari orasidagi ruxsat etilgan
tavofut (usulning yaqinligi) iflos aralashmalarning quyidagi qiymat larida
belgilangan chegaradan oshmasligi kerak:
10 % — gacha — ±0,5 % abs.dan ko‘p emas;
10 % — dan oshganda — ±1,0 % abs.dan ko‘p emas.
Yetkazib beruvchi va talabgor laboratoriyalarning sinash natijalari
o‘rtasida yoki bir laboratoriya, lekin turli operatorlar sinashi natijalari
(usulning tiklanishi) o‘rtasidagi tafovut iflos aralashmalarning va butun
chigitlar massaviy ulushining quyidagi miqdorlarida belgilangan
chegaradan oshmasligi kerak:
10 % — gacha — ±0,5 % abs.dan ko‘p emas;
10 % — dan oshganda — ±1,0 % abs.dan ko‘p emas.
Xrom aralashmali eritmani tayyorlash. chinni hovonchada yangilash
massasi 6 g bo‘lgan qo‘shxromoksidli kaliy chinni stakanga solinadi va
100 sm
3
(ml) distillangan suvda eritiladi. Hosil bo‘lgan eritmaga uni shisha
tayoqcha bilan aralashtirib turilgan holda 100 sm
3
(ml) hajmida 92—96 %
li sulfat kislotasi solinadi.
72 % li sulfat kislotasini tayyorlash. Kimyoviy toza bo‘lgan konsentrlangan
sulfat kislotasi distillangan suv bilan suyultiriladi.
Kerakli hajmda suyultirilgan 72 % li sulfat kislotasini olish uchun
ishlatiladigan konsentrlangan kislota miqdorini (X) sm
3
(ml) quyidagi
formula orqali hisoblaniladi:
,
bu yerda: p — kislotaning birinchi konsentratsiyasi, %;
d — birlamchi kislota massasi ulushi (jadval orqali yoki arsometr
yordamida aniqlanadi);
X
1
— tayyorlanadigan kislotaning kerakli hajmi, sm
3
(ml);
118 — doimiy koeffitsiyenti.
Suyultirish uchun ishlatiladigan distillangan suvning kerakli hajmi (X
2
)
sm
3
(ml) da quyidagi formula bilan hisoblaniladi:
X
2
= X
1
- X .
144
Hisoblangan suvning (X) miqdori va kislotaning (X) miqdori menzurka
yordamida o‘lchanadi va kislotani suvga tomizib, birga aralashtiriladi. Agar
bunda suv qaynay boshlasa, u holda kislotani suvga aralashtirishni kichik
miqdor bilan bir necha marotaba qo‘shish orqali sekinlashtirib amalga
oshiriladi.
Rangni ochlashtiruvchi eritmani tayyorlash. Rangni ochlashtiruvchi
eritma bariy xlorid va bariy nitrit tuzlarining 1:1 nisbatdagi to‘yilgan
eritmalari aralashmasini tashkil qiladi.
Bariy xlorid Bacl
2
va bariy nitrat Ba(NO
3
)
2
tuzlarining to‘yingan
eritmalarini tayyorlash uchun quruq tuzlar harorati 18—20°c bo‘lgan
distillangan suvda eritib olinadi.
Bariy xloridning eritmasini tayyorlash uchun 42 g bariy xlorid tuzi 100 g
suvda eritiladi, bariy nitritning eritmasini tayyorlash uchun esa 16 g bariy
nitrit tuzi 100 g suvda eritiladi.
Tayyorlangan eritma aralashmasi qopqog‘i yopiq shisha idishda
saqlanadi.
IV.5. USM RUSUMLI cHIGIT TOZALAGIcH
Paxta tozalash korxonasida jinlashdan chiqqan chigitlarni qayta ishlash
davom ettiriladi: xas-cho‘plardan tozalanadi, linterlanadi, dilenterlanadi,
navlariga ajratiladi va dorilanadi (keyingi ikki ish urug‘lik chigitlar uchun
bajariladi).
Paxtada bo‘lgan xas-cho‘plarning bir qismi jinlash jarayonida o‘lik
tola bilan birga chiqib ketmasdan chigit bilan qo‘shilib chiqib, uni
ifloslantiradi.
Jindan chiqqan chigitlar yirik qum, xas-cho‘plar, tasodifan tushgan
metall parchalari va mayda toshlar bilan ifloslangan bo‘ladi. Bulardan
tashqari, sog‘lom bo‘lmagan (puch va yetilmagan) chigitlar ham bo‘lib,
ular vintli konveyerlar va elevatorlardan o‘tkazilganda mayda lanib,
ishlanayotgan lintning iflosligini ko‘paytirishi mumkin. chigit larga ish
vaqtida jin kamerasini ochganda to‘kilgan paxta bo‘lakchalari ham
qo‘shilgan bo‘lishi mumkin.
Ayniqsa, mashinada terilgan paxtani jinlashda chiqadigan chigitlar
ko‘proq ifloslangan bo‘ladi. Shuning uchun chigitni linterlashdan oldin
tozalash talab qilinadi.
Jinlashdan keyin chigit tozalansa, lint kam ifloslanadi, linterning arralari
shikastlanmay, ularning ishlash muddati uzayadi.
chigitlarni xas-cho‘plardan tozalash uchun har bir linter batareya siga
USM rusumli pnevmatik chigit tozalagich o‘rnatiladi, chigit tashiydigan
145
vintli konveyerlar esa yirik, ichi 3—5 mm ko‘zli to‘r bilan jihozlanadi.
1968-yildan boshlab chigitlarni tozalash uchun USM rusumli pnevmatik
chigit tozalagich qo‘llana boshlandi. Bu chigit tozalagich boshqalarga
qaraganda ixcham tuzilgan, uni ishlatish oddiy va qulay.
chigitlar linterlar batareyasining yig‘uvchi konveyeri (1) kurakli baraban
(2) orqali chigitni so‘ruvchi quvur (4) dagi tirgish (3) ga berilib, ajratish
kamerasi (5) ga tushadi. Havo oqimi chigitlarni yuqoriga ko‘targanda og‘ir
jismlar shaxtaning pastki qismiga tushib ajraladi. Tozalangan sog‘lom
chigitlar to‘siqlar (6, 7) bilan vaku um-klapan (8) ga tushirilib, konveyer (9)
orqali kerakli yerga olib boriladi va erkin tuklar, mayda iflosliklar hamda
puch chigitlar havo oqimi bilan ventilator orqali siklonga uzatiladi.
Qo‘lda terilgan I va II nav paxtalar chigitini tozalaganda USM chigit
tozalagichning tozalash effekti 25 %, mashinada terilgan paxta chigitini
tozalaganda esa 35 % gacha yetadi. Og‘ir qo‘shilmalarni ajratish effekti
massasi 1,5—2,5 g bo‘lsa, 91 %, 2,5—3,5 g gacha bo‘lsa 99 % va massasi
3,5 g dan og‘ir bo‘lsa, 100 % ga yetadi.
chigit tozalagichlar texnik tavsifi, chigit tozalagichdan keyin sikloniga
yig‘ilgan chiqindilarning tarkibi IV.4-jadvalda berilgan.
IV.4-jadval
cHIGIT TOZALAGIcHLAR TEXNIK TAVSIFI
IV.5-jadval
cHIGIT TOZALAGIcHDA AJRATILGAN cHIQINDILARNING TAXMINIY TARKIBI
10—Tola sifatini aniqlash
146
IV.6. cHIGITNING TUKDORLIK MIQDORINI
ANIQLASH
Tukdorlik miqdorini aniqlashdan maqsad — OSX—1 chigit tuksizlagich
yoki kuydirilgan g‘ovak loyli idishlarni qo‘llash yorda mida tukli va
tuksizlangan chigitlarning vazniy ulushini foizlarda belgi lashdir.
chigitning tukdorlik miqdorini O‘z DSt 601 raqamli Davlat stan darti
bo‘yicha aniqlanadi.
Ushbu standart yog‘-moy sanoati korxonalarida qayta ishlab chiqarish
uchun keltiriladigan chigitga joriy qilinadi.
Tukdorlik deb, momiq ajratishda chigitda qoladigan va chigitning
vaznida foizlarda aks ettiriladigan tolaning miqdoriga aytiladi.
Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.
OSX—1 rusumli chigit tuksizlagichda chigitning tukdorligini aniqlash
usulida qo‘llaniladigan vositalar
OSX—1 chigit tuksizlagich boshqaruv pulti, setkali stakan va chigitni
tuksizlantiruvchi uskunadan iborat bo‘lgan reaksion qurilma dan tuzilgan
147
(IV.3-rasm).
3- yoki 4-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari ularning tortish
chegarasi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo‘lishi
kerak:
— sig‘imi 150 sm
3
bo‘lgan bug‘lanish idishlari;
— sulfat kislota;
— xlorid kislota;
— kuydirilgan kalsiy xlorid.
Kuydirilgan g‘ovak loydan yasalgan idishlarda chigitning tukdorligini
aniqlash usuli
3- yoki 4-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari, ularning
tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi
10 mg gacha bo‘lishi kerak:
— sig‘imi 500 sm
3
gacha bo‘lgan kuydirilgan g‘ovak loydan yasalgan
idishlar;
— tabiiy va sun’iy havo almashtirish bilan quritish shkafi;
— predmet shishasi;
— xlorid kislota.
Namuna 598 raqamli standart bo‘yicha tanlanadi va namuna qismi
ajratiladi.
IV.2-rasm. USM rusumli chigit
tozalagichning texnologik chizmasi:
1 — yig‘uvchi konveyer; 2 — ku rakli
baraban; 3 — tirqish; 4 — qu vur (tru-
ba); 5 — ajratish kamerasi; 6, 7 — to‘-
siqlar; 8 — vakuum-klapan; 9 — vintli
konveyer.
148
OSX—1 chigit tuksizlagichda chigitning
tukdorligini aniqlash usuli
Gaz yuvish uchun mo‘ljallangan sklyankalarga 25—30 sm
3
hajm li
konsentratsiyalangan sulfat kislota quyilishi va xlorkalsiyli naycha xlorli
kalsiy bilan to‘ldirilishi lozim. Tuksizlagich kolbasiga bo‘lish voronkasi orqali
30 sm
3
konsentratsiyalangan xlorid kislota quyiladi. Qizdirish natijasida
kolbadagi xlorid kislotaning harorati 95±3°c, tuksizlagichning reaksion
kamerasida harorat 5°c ga yetganda gaz yuvish sklyankasida bilqillayotgan
pufaklar paydo bo‘ladi. Pufak paydo bo‘lgandan 10 daqiqadan keyin
OSX—1 qurilma tahlil o‘tka zishga tayyor.
Gaz yuvish sklyankasidagi xlorid kislota, uning hajmi taxminan ikki
barobar oshgandan keyin doimo almashtiriladi.
Naychadagi kalsiy xlor har 20—25 marta tahlildan keyin almash-
tiriladi.
Tajriba o‘tkazish usuli
Ikkita kuydirilgan g‘ovak loydan yasalgan idishga xlorid kislotasi quyiladi
va 15—20 daqiqadan keyin (yangi idishda 20—30 daqiqadan keyin) to‘kib
tashlanadi.
O‘lchovlarni bajarish. O‘rtacha namunadan vazni 30,00 g dan bo‘lgan
ikkita namuna qismi tanlanadi.
O‘lchovlarni OSX—1 chigit tuksizlagichda bajarish. chigitning ikkita
namuna qismi qizdirilgan turli stakan bo‘lmasiga alohida to‘kiladi va
kameraning ishchi bo‘shlig‘iga joylashtiriladi. 15 sm
3
xlorid kislota bo‘lish
voronkasidan kolbaga quyiladi. SPJ—250 ning birinchi sklyankasida bir
soniyada 2—3 bilqillayotgan pufaklar paydo bo‘lgandan boshlab vaqt
sanaladi.
chigitni qayta ishlash quyidagi vaqt ichida bajarilishi lozim:
— tolasi ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi 12 % ko‘p) — 10
min±15 sek;
— birinchi va ikkinchi momiq ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi
8 dan 12 % gacha hisobga olgan holda) — 8 min ±15 sek;
— uchinchi momiq ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi 8 % dan
kam) — 6 min ±15 sek.
chigitni qayta ishlash vaqti qo‘ng‘iroqli soatlar orqali nazorat qilinadi.
Qayta ishlash vaqti tugagandan keyin to‘rli stakan bug‘latgich ichidan
chiqariladi va ular u yerda 1—2 daqiqa ichida soviydi. chigitni tuksizlash
149
uskunasi yordamida chigitning har bir namuna qismidan momiq ajratiladi.
Buning uchun chigit tuksizlagich barabaniga to‘kiladi va qopqog‘i yopiladi.
Dastani bir tomonga, keyin esa qara ma-qarshi tomonga aylantirib, chigit
butunday tuksizlantirilguncha momiq ajratiladi. Tuksizlantirilgan chigit
barabandan chinni idishga ag‘dariladi, unga teshikdan tushgan mag‘izlar
va iflos aralashmalar to‘planadi hamda tortiladi.
Kuydirilgan loydan yasalgan idishlarni qo‘llash orqali
o‘lchovlarni bajarish
Kislota qo‘yilgandan 5 daqiqa keyin har bir idishga chigitning namuna
qismi joylashtiriladi, shisha bilan berkitiladi va 120—130°c gacha qizdirilgan
quritish shkafiga joylashtiriladi. 30 daqiqadan keyin idishlar chiqariladi,
chigit sovitiladi va oldindan tortilgan shishaga to‘kiladi, keyin shisha bilan
birgalikda tortiladi, bunda xatolik 0,02 g dan oshmasligi kerak.
Har bir namuna xaltachalarga solinadi va 2—3 daqiqa ichida yengil
ishqalash bilan kislota ta’sirida buzilgan tolalar va momiq chigitdan
ajratiladi, keyin chigit qog‘oz varag‘iga to‘kiladi va ulardan tola va chigit
tuki ajratiladi. Tukdan tozalangan chigitni po‘choq bilan birgalikda o‘sha
shishada tortiladi.
O‘lchash natijalarini hisoblash
IV.3-rasm. OSX—1 rusumli chigit tuksizlagich.
150
chigit tukdorligining (O) vazniy ulushi foizlarda quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
OSX—1 chigit tuksizlagich qo‘llanilganda,
.
Kuydirilgan g‘ovak loyli idishlar qo‘llanilganda,
,
bu yerda: M
n
— xlorid kislota bug‘larida qayta ishlangan, tuklar bilan
birgalikda bo‘lgan chigit namuna qismining vazni, g;
M
0
— tuksizlangan chigitning vazni, g;
M — tahlil uchun mo‘ljallangan chigit namuna qismining
vazni, g;
1,06 — namlikka qo‘shimcha.
Hisob 0,01 % gacha bajariladi va 0,1 % gacha yaxlitlanadi.
Agar ikkita parallel aniqlashning natijalari o‘rtasidagi farq 0,5 abs.
% dan kam bo‘lsa, tahlil natijasi qilib 0,1 % gacha aylantirilgan o‘rtacha
arifmetik qiymat qabul qilinadi. Agar qayta aniqlangan farq 0,5 abs. %
dan oshiq bo‘lsa, u holda chigitning tukdorligi o‘rta arifmetik natijalardek
hisoblanadi.
O‘lchovning xatolik me’yori
Ikkita parallel sinov natijalari orasidagi ruxsat etilgan tafovut 0,5 abs.
%.
Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillarining natija lari
o‘rtasidagi tafovut 0,45 abs. % dan oshmasligi kerak.
IV.7. cHIGITNING YOG‘DORLIK MIQDORINI
ANIQLASH
Yog‘dorlik miqdorini aniqlashdan maqsad YAMV — laboratoriya AMV—
1006 analizatoridan foydalanib, 15—30 % oraliqda chigit tarkibidagi yog‘
miqdorini belgilashdir.
chigitning yog‘dorlik miqdorini aniqlash O‘z DSt 602 raqamli Davlat
standarti bo‘yicha amalga oshiriladi.
Ushbu standart yog‘-moy sanoat korxonalarida qayta ishlab chiqarish
uchun yuboriladigan chigitga joriy qilinadi va standartdagi talablar
151
majburiy hisoblanadi.
chigitning yog‘dorligini AMV—1006 YAMR analizatorida aniq lash usuli.
AMV—1006 laboratoriya YAMR datchigidan va protonli stabilizatoridan,
nazorat qurilmasi va standartli namunalar majmua sidan iborat.
chigitning yog‘dorligini Naab apparatida aniqlash usuli. Naab asbobi
kolbalar, ekstratok va muzlatkichdan iborat. Termoregulatorli laboratoriya
quritish shkafi.
2-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortish
chegarasi 200 g gacha.
Xlorli kalsiy bo‘gan eksikator.
Sig‘imi 250 sm
3
bo‘lgan bug‘lanish idishlari.
Sig‘imi 50 va 100 sm
3
bo‘lgan o‘lchov silindrlari.
Diametri 4—5 sm bo‘lgan shisha voronkalar.
Soatli shisha.
Shpatel.
Pinset.
40—55°c haroratda qaynaydigan fraksiya pentropeynli efir yoki
ekstraksiya benzin 63—75°c harakatda qaynaydigan fraksiyasi.
Filtrlash qog‘ozi.
Gigroskopik paxta.
Bug‘ni yoki elektr qizitish bilan birga ko‘p uyali, suvli yoki qumli
hammom.
Uzunligi 150—160 mm, diametri 25 mm bo‘lgan kartonli yoki yog‘ochli
silindrik sterjen.
Eritmani haydash uchun sozlama yoki IR—1M rotorli vakuum
bug‘latgich.
Laboratoriya maydalagich yoki metalli bosqich.
O‘lchash usuli. YAMR — analizatorida chigitning yog‘dorligini aniqlash
usuli namunadagi yog‘ning miqdori va shu namunadagi YAMR signalining
kattaligi o‘rtasidagi funksional aloqasiga asos langan.
Naab apparatida chigitning yog‘dorligini aniqlash usuli maydalan gan
chigit yog‘idan olingan petroleypli efir yoki ekstrak sion benzin bilan, ya’ni
triglitseridlar va ularga bog‘liq bo‘lgan moddalar (mono-va diglitseridlar,
ozod yog‘ kislotalari, fosfatidlar, tokoferollar, sterol lar, gossipol va boshqalar)
bilan ekstraktlashga hamda ularning miqdorini aniqlashga asoslangan.
O‘lchovlarni bajarishga tayyorlanish
AMV—1006 YAMR analizatorda chigitning yog‘dorligini aniqlash
152
usuli. Namuna 598 raqamli standart bo‘yicha tanlash va namuna qismini
ajratish.
Mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushi 599 raqamli standart
bo‘yicha aniqlanadi.
Naab apparatida chigitning yog‘dorligini aniqlash usuli. O‘z DSt 598
bo‘yicha namuna tanlash va namuna qismini ajratish 598 raqamli standart
bo‘yicha bajariladi.
Mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushi 599 raqamli standart
bo‘yicha aniqlanadi.
O‘z DSt 600 bo‘yicha chigit namligining vazniy ulushini aniqlash.
Namunani analizga tayyorlash chigitni maydalash usuliga qarab
o‘tkaziladi.
I usul. Laboratoriya tegirmonida chigitni maydalash. Iflos aralashmalardan
tozalangan chigitdan 50 g namuna tanlanadi va bug‘latgich idishlari
quritgich shkaflarida 110 ±2°c haroratda 30 min quritiladi. Quritilgan
chigit bir xil bo‘lguncha laboratoriya (berilgan chigitning ozroq miqdorini
maydalash yo‘li bilan oldindan yog‘lan gan) tegirmonida maydalanadi.
II usul. Metall bosqichda chigitni maydalash. Iflos aralashmalardan
tozalangan chigitdan 5,00 namuna olinadi, yuqorida yozilgan kabi
bug‘latgich idishlarida quritgich shkaflarida quritiladi, so‘ngra metall
bosqichda bir xil massa hosil bo‘lguncha maydalanadi.
Filtrlash qog‘ozidan ekstraksion patron quyidagicha tayyorlanadi:
10½50 sm o‘lchamli qog‘oz yog‘och sterjenga o‘raladi, bunda patron tubini
hosil qilishda qog‘ozning ozod cheti burma qilib qatlanadi. Keyin patron
sterjendan olib tashlanadi va uning tubiga paxta bo‘lagi tashlanadi.
Filtrlash qog‘ozi va paxta Naab apparatida 2 soat ichida oldindan organik
eritma bilan ekstraksiyalash orqali yog‘sizlantirilishi lozim.
Ekstraksiya o‘tkazishda Naab apparatning kolbasi 100—110°c haroratda
o‘zgarmas vazngacha quritilishi kerak.
63—75°c harakatda qaynaydigan fraksiyaning kerakli eritgichini
ekstraksion benzindan ajratish.
O‘lchashni bajarish. AMV—1006 YAMR analizatorida o‘lchovlarni
bajarish ekspluatatsiya qo‘llanmasiga asosan o‘tkaziladi.
Asbobni tahlilga tayyorlashdan va uni standart namunalari bo‘yicha
tekshirgandan keyin tahlil qilinayotgan namunali probirka YAMR
datchigining g‘altagi ichiga tushiriladi va asbob ko‘rsatkich larini olish bilan
iflos aralashmalardan tozalangan chigitning yog‘dorligi (absolut quruq va
toza modda uchun) aniqlanadi.
chigit namligining haqiqiy vazniy ulushini aniqlash chigit yog‘dorligini
olish bilan AMV—1006 analizatorida o‘tkaziladi.
153
Naab apparati bilan ishlashda o‘lchovlarni bajarish.
Laboratoriya tegirmonida maydalangan chigit (I usul) shpatel bilan
yaxshilab aralashtiriladi va yog‘dorligini aniqlash uchun vazni 5,00 bo‘lgan
chigitning namuna qismi olinadi hamda maydalangan, quritilgan chigit
vazniy ulushini aniqlash uchun 10,00 olinadi (W
1
).
chigitning bosqichda maydalangan namuna qismi (II usul) yog‘dorlikni
aniqlash uchun ishlatiladigan filtrlash qog‘ozidan iborat patronga
o‘tkaziladi.
chigitning ekstraksion patronga joylashtirilgan namuna qismi,
namunani zichlashtirmasdan, uncha katta bo‘lmagan paxta qatlami bilan
yopiladi. Patronning cheti pastga qarab egiladi, qog‘ozdan paxta ustida,
markazida 5 mm keladigan chuqurlik hosil qilinadi. Patronning paxta
ustidan chiqib turgan cheti tagidan prujinali ushla gich o‘rnatiladi, shu
ushlagich orqali patron muzlatgich ilgagiga vertikal holatda osib qo‘yiladi.
Muzlatgich ekstraktor shlifiga, ekstrak tor esa kolbaning qabul shlifiga
o‘rnatiladi.
Muzlatgich orqali voronka yordamida yoki uni ko‘tarib, ekstrak torga
75 sm
3
petroleynli efir yoki ekstraksion benzin quyiladi.
Naab apparati suvli hammomga o‘rnatiladi va 4 soat ichida tortish
shkafida ekstraksiya olib boriladi. Hammomdagi suvning harorati 80—85°c
da ushlab turilishi lozim. Ekstraksion benzin bilan aniqlan ganda, Naab
asbobi qumli qizdirgichga o‘rnatiladi, harorati 110—120°c va 6 soat
davomida ekstraksiya olib boriladi.
Ekstraksiya tezligi suvning suvli hammomdagi haroratining o‘zga rishi
bilan va qabul kolbasining suvli hammomga cho‘kish chuqurligi bilan
regulatsiya qilinadi, bunda ekstraksion yuqori qismi dagi chuqurlik har doim
muzlatgichdan oqayotgan organik eritma bilan to‘la bo‘lishi kerak.
Ekstraksiya vaqti o‘tgandan keyin yog‘ ajralishining to‘laligi tekshiriladi.
Buning uchun ekstrater kolbadan ajratiladi, shisha sirtiga ekstraktordan
oqayotgan eritmadan bir tomchi tomiziladi. Eritma bug‘langandan keyin
yog‘li dog‘lar qolmasligi kerak, aks holda yog‘ ajralishining to‘laligini bir
soatdan keyin tekshirish bilan ekstraksiya davom ettiriladi.
Ekstraksiya tugagandan keyin ekstraktordan kolba ajratiladi va undan
rotorli vakuum-bug‘latgichda yoki eritmani haydash apparatida normal
bosimda eritma haydaladi. Eritmani butunlay haydash uchun kolbani
10—15 daqiqa egilgan holatda suvli hammomda ushlab turiladi va u vaqti-
vaqti bilan aylantiriladi.
Kolba ichidagi yog‘i bilan quritgich shkafiga joylashtiriladi va yog‘
110±2°c haroratda bir xil vaznga ega bo‘lguncha quritiladi. Birinchi tortish
154
bir soatdan keyin, keyingilari esa har 30 minda o‘tkaziladi, har bir tortishdan
oldin kolba eksikatorda sovitiladi.
O‘lchovning natijalarini hisoblash. Tozalangan va quritilgan chigitning
yog‘dorligi (M) foizlarda AMV—1006 YAMR analiza torida asbob
ko‘rsatkichlarini olish bilan birga aniqlanadi.
Olingan natija haqiqiy vazniy ulushini (M
F
), mineral va organik
aralashmalarning (c
F
) haqiqiy vazniy ulushini hisobga olib, foizlarda
quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Naab apparatida ishlaganda tozalangan va quritilgan chigit yog‘dorligi
(M) foizlarda (namuna tayyorlashning I usuli) quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:
,
bu yerda: M
M
— kolba ichidagi yog‘ning vazni, g;
M
K
— bo‘sh kolbaning vazni, g;
M
1
— quritilgan, mineral va organik aralashmalarda tozalangan
chigit vazni, g.
Olingan natijada namlikning haqiqiy vazniy ulushi (W
F
), mineral va
organik aralashmalarning (c
F
) haqiqiy vazniy ulushini hisobga olib, foizlarda
quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
,
bu yerda: W
1
— tozalangan va quritilgan chigit namligining vazniy ulushi,
%.
Naab apparatida ishlanganda tozalangan chigit yog‘dorligi (M) foizlarda
(namuna tayyorlashning II usuli) quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
,
bu yerda: M
2
— mineral va organik aralashmalardan tozalangan chigit
vazni, g.
Olingan natija mineral va organik aralashmalarning (c
F
) haqiqiy vazniy
ulushini hisobga olib, foizlarda quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
155
Hisob 0,01 % gacha bajariladi va 0,1 % gacha yaxlitlanadi.
O‘lchovning xatolik me’yori
AMV—1006 YAMR — analizatorida chigitning yog‘dorligini aniqlash
usulida o‘lchovning tasodifan xatoligini tashkil etuvchi o‘rtacha arifmetik
og‘ma 0,3 abs. %.
0,95 ishonchli ehtimollikda yog‘dorlik o‘lchashning xatoligini tashkil
etuvchi qiymatning mumkin bo‘lgan cheklanishi 0,5 abs.%.
Naab apparatida yog‘dorlikni o‘lchash usulida ikkita parallel aniqlashlar
o‘rtasidagi mumkin bo‘lgan tafovut 0,5 abs. % petroleyn efirda aniqlanganda
va 1 abs % ekstraksion benzin bilan aniqlanganda.
Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillari natijalari o‘rtasidagi
tafovut quyidagilardan oshmasligi kerak:
yog‘dorlik 16,0 gacha hisobga olgan holda — 1,1 abs. % dan;
16,1 % dan 19,0 % gacha hisobga olgan holda — 0,8 abs. % dan;
19,1 % gacha va undan ko‘p bo‘lgan holda 0,6 abs. % dan.
IV.8. cHIGITDAGI YOG‘ KISLOTASINING
SONINI ANIQLASH
Yog‘ kislotasini aniqlashdan maqsad — o‘yuvchi kaliy eritmasi ta’sirida
chigitdan ajratib olinadigan yog‘ni titrlashdan iborat.
chigitdagi yog‘ kislotasining sonini O‘z DSt 603 raqamli Davlat standarti
bo‘yicha aniqlanadi.
Ushbu standart yog‘-moy korxonalarida qayta ishlab chiqarish uchun
keltiriladigan chigitga joriy qilinadi va chigitdagi yog‘ kislotasining sonini
1—20 mg qiymatlar oralig‘ida aniqlash usulini belgilaydi.
chigitdagi yog‘ kislotasining soni deb, ishqor ta’sirida titrlangan yog‘
tarkibidagi erkin yog‘ kislotasi yoki boshqa moddalar tushuniladi.
Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.
O‘lchov vositalari, yordamchi qurilmalar,
reaktivlar va materiallar
2-sinfga mansub bo‘lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortish
chegarasi 200 g gacha.
50 sm
3
sig‘imidagi o‘lchov silindrlari.
156
50 sm
3
sig‘imidagi 6- yoki 7-bajaruvchi byuretkalar.
O‘yuvchi kaliy.
Xlorid yoki sulfat kislotalar eritmasining 0,1 n fiksanali.
Etil spirti.
Dietil (sulfat) efiri.
Timolftalein (indikator).
Distillangan suv.
O‘lchash usuli
chigitdagi yog‘ kislotasi sonini aniqlash usuli petroleyn efiri va o‘yuvchi
kaliy eritmasi yordamida chigitdan ajratib olinadigan yog‘ni titrlashga
asoslangan.
O‘lchovni bajarishga tayyorlanish
Namuna O‘Z DSt 598 raqamli standart bo‘yicha tanlanadi va namuna
qismi ajratiladi.
O‘Z DSt 602 raqamli standart bo‘yicha chigitdan yog‘ ajratib olinadi.
Yog‘ning bir namuna qismini titrlash uchun efirli-spirt aralashma-
sini tayyorlash: bir qism etil spirtiga ikki qism dietil efiri aralashtirish, bu
aralashmaga 1 sm
3
timolftalein eritmasi qo‘shib, rangi 30 soniya davomida
muallaq qoladigan och havo rang bo‘yoq hosil bo‘lgunga qadar 0,1 n
o‘yuvchi kaliy eritmasi bilan neytrallash.
0,1 n o‘yuvchi kaliy eritmasi tayyorlash majburiy ilovada keltirilgan.
1 % li timoftalein eritmasi tayyorlash: 1 g indikator 125 sm
3
etil spirtida
eritiladi.
O‘lchovni bajarish
Yog‘ solingan kolbaga 50 sm
3
neytrallangan efirli-spirt aralashmasi
quyilib, to yog‘ga aylanguncha aralashtiriladi. Bu aralashmaga 2 sm
3
1 % li
timolftalein eritmasi qo‘shiladi, so‘ngra muntazam ravishda aralashtirilib,
suvning 0,1 n o‘yuvchi kaliyli eritmasi bilan tezda titrlanadi.
Eritma rangi sariq yoki qizg‘ishdan to qo‘ng‘ir yashil yoki och ko‘kkacha
o‘zgarib, bu rang 30 soniya davomida muallaq o‘zgarmaydigan bo‘lgunga
qadar titrlash olib boriladi.
157
O‘lchash natijalarini hisoblash
Yog‘ kislotasining sonini (K) mg KOH/g hisobida quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
bu yerda: 5,611 — 1 sm
3
hisobiy vazndagi KOH ishlatilganda paydo
bo‘ladigan, 1 l eritmasi o‘zgarmas kattalik;
a — o‘yuvchi kaliy 0,1 l eritmasi titriga tuzatish (Ilovaga
qarang);
V — titrlashda sarflangan 0,1 n o‘yuvchi kaliy eritmasining hajmi,
sm
3
;
M — quritilgan yog‘ vazni, g.
Oxirgi natija qilib, bir vaqtning o‘zida olib borilgan parallel o‘lchovning
o‘rta arifmetik qiymati olinadi.
158
ILOVA
O‘YUVcHI KALIYNING 0,1 l ERITMASINI
TAYYORLASH
1 l o‘yuvchi kaliyning 0,1 n eritmasi tarkibida 5,611 g kimyoviy toza
modda bor. O‘yuvchi kaliyning miqdori nazariy hisobga qaraganda
ozgina ko‘proq olinadi, chunki uning yuzasidagi kristallar hamma vaqt
o‘yuvchi kaliyning havo tarkibidagi karbonat angidrid ta’siri natijasida hosil
bo‘ladigan potash (uglenordon kaliy) qatlami bilan qoplanadi.
O‘yuvchi kaliy shisha bo‘lakchalarida texnik tarozida o‘lchanadi,
distillangan suv hajmi o‘lchov silindrida o‘lchanadi.
1 l o‘yuvchi kaliy eritmasi tayyorlanganda 1 l suv o‘rniga atigi 974 sm
3
suv quyiladi, chunki 26 sm
3
hajmni o‘yuvchi kaliy egallaydi.
Titrlash aniqligiga ta’sir qiluvchi potashni yo‘qotish uchun, o‘lchangan
miqdordagi o‘yuvchi kaliyni 96 % li etil spirtida eritiladi (har bir gramm
ishqorga 10 sm
3
spirt ketadi), bu spirt eritmasi g‘ovakli shisha filtr orasidan
o‘tkazilib filrlanadi, keyin belgilangan miqdorda suv solingan butilkaga
quyiladi, butilkani probka bilan zich yopilib, astoydil aralashtiriladi. O‘yuvchi
kaliy spirtda eritilganda eritma rangiga alohida e’tibor berish zarur (eritma
mutlaqo rangsiz bo‘lishi zarur, aks holda, mabodo sarg‘ish rang hosil bo‘lsa,
u qo‘llashga yaramaydi).
O‘yuvchi kaliy eritmasining titri fiksanaldan tayyorlangan 0,1 n xlorid
(yoki sulfat) kislotalari eritmasi asosida belgilanadi.
Fiksanaldan 0,1 n kislota eritmasi tayyorlash uchun eng avval xromli
aralashmasi bo‘lgan fiksanal ampulasi vodoprovod suvi bilan yuviladi va
distillangan suv bilan chayiladi. 1 l sig‘imdagi o‘lchov kolbasining ichiga
shishali bo‘yoq (har bir fiksanal qutichasiga ilova qilinadi) joylashtirilgan
kimyoviy voronka o‘rnatilib, uning uchli qirrasi yuqoriga qaratib qo‘yiladi.
Fiksanal ampulasi shunday erkin tushishi kerakki, bunda ampulaning
yupqalangan tubi bo‘yoqning uchli qirrasiga urilib, sinishi kerak. Keyin
ampulaning yuqori uchini sindirib, uning ichidagi suyuqlikni oqizish kerak.
Ampulaning shu turishini o‘zgarmagan holda (uning sig‘imi hajmiga qarab)
yuvgich yordamida taxminan olti martadan ziyod miqdordagi distillangan
159
suv bilan yaxshilab yuviladi. Bunday yuvishdan keyin ampula chiqarib
olinadi, eritmaga esa belgilangan ko‘rsatkichga qadar distillangan suv
quyiladi, kolba zich qilib berkitilib, obdan aralashtiriladi.
250 sm
3
hajmdagi ikkita konussimon kolbada ishqor eritmasini titrlash
uchun Mor pipetkasi yoki byuretka yordamida 25 sm
3
0,1 n xlorid yoki
sulfat kislota ajratib olinib, har bir kolba og‘zi 25 sm
3
distillangan suv bilan
yuvib tashlanadi, kolbalarga 2 sm
3
dan timolftaleinning 1% li spirtli eritmasi
quyiladi. Titrlash o‘yuvchi kaliy yordamida, och ko‘k rang paydo bo‘lib 30
soniya gacha o‘zgarmay, muallaq bo‘lib turguncha muntazam ravishda
aralashtirib turiladi.
0,1 n o‘yuvchi kaliy titrining (a) tuzatish koeffitsiyenti quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
bu yerda: V
1
— titrlash uchun olingan 0,1 n bo‘lgan kislota eritmasining
hajmi, sm
3
;
V
2
— titrlashda ishlatilgan o‘yuvchi kaliy eritmasining hajmi,
sm
3
.
O‘lchovning xatolik me’yori
Bir vaqtda olib borilgan sinov natijalari orasidagi tafovut 0,3 mg KOH/g
bo‘lishi mumkin.
Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillarining natija lari
o‘rtasidagi tafovut 15,0 % dan oshmasligi kerak.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
1. Urug‘lik chigitning sifatini aniqlash.
2. O‘zDSt 663 raqamli standartning mohiyati.
3. Urug‘lik chigitni nazorat qilish usullari.
4. Texnik chigitning sifatini aniqlash.
5. chigitning namligi qanday aniqlanadi?
6. chigitning iflosligi qanday aniqlanadi?
7. Opn—3 rusumli laboratoriya sentrafugasining tuzilishi.
8. USM rusumli chigit tozalagichning tuzilishi va ishlashi.
9. chigitning tukligi qanday aniqlanadi?
10. OSX—1 rusumli chigit tuksizlantirgich.
11. chigitning yog‘dorlik miqdori qanday aniqlanadi?
12. chigitdagi yog‘ kislotasining sonini aniqlash.
13. chigitdagi yog‘ kislotasining sonini aniqlashda foydalanadigan O‘zDSt 603 raqamli
160
standartning mohiyati.
14. chigitning yog‘dorlik miqdorini aniqlash. O‘zDSt 602 raqamli standartning mazmuni
va mohiyati.
15. chigitning iflosligini aniqlash. O‘zDSt 662 raqamli standartning mazmuni va
mohiyati.
161
V bob
TOLALI cHIQINDILARNI SINASH USULLARI
V.1. PAXTA MAHSULOTI TOYLARINI O‘RASH UcHUN QO‘LLANILADIGAN
MATERIALLAR
Toylarni o‘rashdan maqsad — tolani ifloslanishdan saqlash va transport
vositalaridan unumli foydalanish.
Paxta mahsuloti toylarini o‘rash uchun qo‘llaniladigan materiallar
texnikaviy shartlari 841 raqamli standartda aniq ko‘rsatib berilgan.
Ushbu standart paxta tozalash korxonalarining tolali mahsuloti bo‘lmish
paxta tolasi, paxta momig‘i, o‘lik aralashgan va paxtaning kalta momig‘i
aralashgan (bundan so‘ng — toladan) chiqindilariga joriy etiladi. Bu
mahsulotni o‘rash, belgi qo‘yish, tashish va saqlashga bo‘lgan talablarini
belgilaydi.
Paxta mahsuloti toylarini o‘rash quyidagi umumiy texnik talablar asosida
amalga oshiriladi:
Paxta tozalash korxonalarining tolali mahsulotini toylash kuchi
4000—5000 va 6300 kN bo‘lgan gidravlik presslash uskunalarida amalga
oshiriladi.
Tolali mahsulot o‘ralgan toyining umumiy ko‘rinishi V.1-rasmga mos
kelishi kerak.
Izoh: toylarning ko‘zda tutilgan brutto massasining cheklanishi faqat
transportlash jarayonida inobatga olinadi.
Tolali mahsulot toyning o‘lchamlari, mm da:
Bo‘yi, l — 970;
Eni, b — 595;
Balandligi, h — 735 — dan oshmasligi kerak.
Izoh: toyning eni o‘lchami bog‘lovchi belbog‘ning biriktiruvchi
qismlarining bo‘rtib turishlarini hisobga olmagan holda ko‘rsatilgan.
Paxta tolasining toylari har tomonidan o‘lchamlari va texnik talablari
O‘z DSt 665 raqamli standartga mos keluvchi o‘rov materiallari to‘plami
bilan o‘ralishi kerak.
O‘rov materiallari to‘plami bo‘yicha to‘rt qismdan iborat (V.2-rasm):
— toyning ikki bosh tomoni sirtlarini qoplovchi ikkita «bosh qoplama»
dan;
— toyning bitta qavariq va ikki yon sirtlarini qoplovchi «shol»dan;
11—Tola sifatini aniqlash
162
— toyning ikkinchi qavariq sirtini qoplovchi «yostiq» dan.
Pressda bog‘langan toyni yumshoq konteyner bilan o‘rab, bosh tomoni
sirtidagi klapanni tikishga ruxsat etiladi.
Paxta momig‘i va tolali chiqindilar toylarini bosh tomonlari sirtini
qoplamasdan o‘raladi.
Xorijiy davlatlarga jo‘natishga mo‘ljallangan paxta momig‘i va tolali
chiqindilar O‘z DSt 665 raqamli standarti talablariga muvofiq o‘rnatilishi
kerak.
Bosh tomonlar sirtlaridagi «bosh qoplamalar» «shol» va «yostiq» milklari
birlashtirgan kord ipi, 0,8 kTeks bo‘lgan viskoza shpagati yoki uzilish kuchi
137 N (14 kg kuch) dan kam bo‘lmagan, tikilgan chokning mustahkamligini
ta’minlovchi boshqa viskoza iplari bilan tikib chiqiladi.
Kapron, propilen iplar yoki boshqa sintetik iplar qo‘llanilishi man
etiladi.
Qaviqlarining uzunligi 50 mm dan oshmasligi kerak.
chokning oxiri tikayotgan ipning tugunchasi bilan mahkamlanishi
kerak.
Paxta tolasining toylari qalinligi 0,7—0,8 mm, kengligi 19 mm bo‘lgan
yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan po‘lat tasmalar bilan, yoki yuqori
mustahkam simdan tayyorlangan belbog‘lar bilan bog‘lanadi.
Paxta tolasi toyida o‘rnatiladigan belbog‘lar soni:
— yuqori mustahkam po‘lat tasmalardan tayyorlanganda — 8
donani:
— yuqori mustahkam po‘lat simdan tayyorlanganda — 10 donani
tashkil qiladi.
Paxta momig‘i va tolali chiqindilar toylari yuqori mustahkam simdan
tayyorlangan belbog‘lar bilan bog‘lanadi.
Paxta momig‘i toyida tolali chiqindilar toyida o‘rnatiladigan belbog‘lar
soni 8 dona bo‘ladi.
Belbog‘larning biriktiruvchi joylari (qulflar) 1-rasmga muvofiq, toyning
qavariq sirtlaridan birida joylashishi kerak.
Izoh: belbog‘lar qulflari toyning qovurg‘alari ustida joylashishiga ruxsat
etilmaydi.
Qulfning uzilish kuchi qo‘llaniladigan bog‘lovchi materialning
(belbog‘ning) me’yoriy talablariga mos kelishi kerak.
Toydan qo‘zg‘aluvchi press-plitaga va pressning tepa qismidan
traversasiga o‘rnatilgan pichoq uskunalari yordamida tola namunasi tanlab
olingandan so‘ng, o‘ramaning zararlangan joyiga o‘rash matosi bo‘lagi
qo‘yilib, tikib chiqilishi kerak.
Qo‘l usulida tola sifatini aniqlash uchun namuna tanlab olinadi, toyning
163
o‘rov matosida standartga mansub kesishlarga ruxsat etiladi.
Belgi qo‘yish quyidagi tartibda:
— har bir toyga belgi qo‘yish qavariq tomonlaridan birining sirtidagi
o‘rov matosiga yoki «bosh qoplamaga» bo‘yoq bilan;
— tayyorlovchi korxona kodi;
— to‘da tartib raqami;
— toyning tartib raqami;
— brutto massasi ko‘rsatilgan holda amalga oshiriladi.
O‘rov matosiga belgi trafaret usulida qo‘yilib, aniq va yorqin ko‘rinishini
ta’minlashi hamda quyidagi shrift o‘lchamlariga ega bo‘lishi kerak, mm
da:
bo‘yi — 50;
eni — 30;
shrift yo‘g‘onligi — 8.
Belgi o‘rov matosi fonida yaqqol ajralib turishi kerak.
Jut-kanop tolali o‘rov matosining belgi qo‘yiladigan joyining ostiga
o‘lchamlari 400½500 mm bo‘lgan qattiq o‘rov qog‘ozi qo‘yiladi.
Toylar qalin to‘qilgan o‘rov materiali to‘plami bilan o‘ralgan holda o‘rov
matosi ostiga qog‘oz qo‘yilmaydi.
Sertifikatlashdan o‘tkazilgan paxta tolasi toylariga belgi qo‘yish o‘rniga
quyidagi belgilar ko‘rsatilgan karton yorliq qo‘llanishi mumkin:
— tayyorlovchi korxona kodi;
— to‘da tartib raqami;
— toyning tartib raqami;
— tayyorlovchi davlat «O‘zbekiston».
Belgi qo‘yiladigan yorliq toyga yumshoq sim yoki boshqa material
bilan mahkamlanadi. Mahkamlangan joyi va usuli tayyorlovchi korxona
protsedura yo‘riqnomasida ko‘rsatiladi.
Paxta mahsulotlarining toylari yopiq transport vositalarida mazkur
transport vositalari turi uchun tegishli bo‘lgan qoidalariga rioya qilgan
holda tashiladi.
Temir yo‘l transporti bilan tashishda tolali mahsulotning har bir to‘dasi
alohida vagonga yuklanadi.
Talabgor bilan kelishilgan holda vagonga tolali mahsulotning boshqa
to‘dalari bilan, agar ular o‘sha seleksion va sanoat navlariga mansub bo‘lsa,
qo‘shimcha yuklashga ruxsat etiladi. Qo‘shimcha yuklangan to‘da sifati
haqida alohida hujjat bilan rasmiylashtiriladi.
Paxta mahsulotlarini tashish uchun qo‘llaniladigan transport vositalari
ishga yaroqli, yong‘in xafsizligini ta’minlovchi, toza, quruq bo‘lishi kerak.
164
Paxta mahsulotlari toylarining ifloslanishiga, o‘rov materiallari va
bog‘lovchi belbog‘larning butunligini yo‘qotishga hamda atmosfera
yog‘inlari tushishiga yo‘l qo‘yuvchi transport vositalaridan foyda lanishga
ruxsat etilmaydi.
Toylarni transport vositalariga ortayotgan yoki tushirayotgan vaqtda
belbog‘larning uzilishiga hamda «bosh qoplamalarining» yirtilishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Toylardagi uzilgan belbog‘larni, toyga ishlatilgan o‘rov materi alidan
qat’i nazar, po‘lat tasmalar yoki simli belbog‘lar bilan qayta bog‘lashga
ruxsat etiladi.
Toylar shtabel usulida taxlangan, balandligi 6 m dan oshmagan holda
saqlanadi.
Toylarni shtabel usulida taxlash to‘dalar bo‘yicha amalga oshiri ladi.
Shtabellar orasida yuklash-mexanizatsiya vositasi bemalol yura olishi
uchun yo‘lak qoldirilishi kerak. Shtabellarda toylar belgilangan tartibda
tasdiqlangan me’yoriy-texnik hujjatlarda ko‘rsatilgan texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilgan holda taxlangan bo‘lishi kerak.
Toylarning shtabellari oralig‘ida mexanizatsiya vositasi yurganida
va ortish-tushirish ishlarini bajarayotganida o‘rov matosi va bog‘lovchi
belbog‘larining butunligining zararlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Tolali mahsulot toyi belbog‘ining saqlanishi maqsadida ularni
balandilkdan tashlash hamda dumalatib siljitishga ruxsat etilmaydi.
O‘rov materiallari bilan o‘ralmagan tolali chiqindilar maxsus ajratilgan
joylarda o‘yilgan holda tarmoq bo‘yicha belgilangan tartibda saqlanadi.
Toylarni o‘rash jarayoni
Toy tayyorlaydigan barcha gidravlik presslarning yashiklari bir o‘lchamda
yasalgan. 665 raqamli standart (paxta tolasi, toyni o‘rash, belgilash, tashish
va saqlash)ga asosan toyning bo‘yi 970 mm, eni 595 mm va balandligi 735
mm dan katta bo‘lmasligi kerak. Shu standartga asosan toyning eng kam
massasi press quvvatiga qarab V.1-jadvalga keltirilgandek bo‘lishi shart.
Tola, lint, tolali chiqindilar qutilari ifloslanishi va tashish vaqtida nobud
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida toylar mato bilan o‘raladi. Buning
uchun MRTU—727—69 ga asosan arqoqsiz mato o‘rash uchun maxsus
MRTU—17—154—66 bo‘yicha paxta tolasidan tayyorlangan mato, O‘z
DSt 665 raqamli standartga asosan kanop va zig‘ir tolasidan tayyorlangan
matolar (shollar)dan foydalaniladi. Shollar oldindan tayyorlanadi. Shollarni
kerakli o‘lchamda tayyorlash uchun paxta korxonalarida matolar arqoq ipi
165
bo‘yicha qirqilib bichiladi va buning natijasida to‘qimaning qirqilgan chizig‘i
bo‘yicha ayrim iplari sochilib to‘kiladi va tolaga qo‘shilib uni ifloslaydi.
Buning oldini olish maqsadida shol chetlari bukilib, 23A yoki 51 va 51A
sinflardagi tikuv mashinalarida tikiladi.
Standart bo‘yicha tayyorlangan toyning umumiy ko‘rinishi ko‘rsatilgan
bo‘lib, bunda mato bilan o‘ralgan tomonlari strelka bilan ko‘rsatilgan (V.1-
rasm).
V.1.-jadval
TOLA, MOMIQ VA TOLALI cHIQINDILAR TOYLARINING MASSASI
(kg hisobida)
Eslatma: agar tola namligi 6 % va undan kam bo‘lsa, toyning brutto
massasi 15 va 10 kg o‘rniga 25 kg kam bo‘lishi mumkin.
Asosiy shol toyning ikki tomonini va press plitasining yuqori qismiga
qaragan tomonini o‘rash uchun belgilangan.
Pastki shol — «yostiqcha» toyning pastki qismini, ya’ni harakat lanuvchi
press plitasiga qaragan tomonini o‘rash uchun belgilangan.
chetki shollar — toyning ochiq qolgan ikki chetini berkitish uchun
belgilangan (IV.2-rasm).
Pastki va chetki shollar kanop (O‘z DSt 665—96) bilan yoki toy O‘z
DSt 841—97 ga asosan ip bilan yoki kord ipi bilan tikiladi.
Mato bilan o‘ralgan toylarning ko‘ndalang kesimi 1½20 mm bo‘lgan
(O‘z DSt 841—97) po‘lat piltalar bilan o‘ralib, piltalarning vaqtincha uzilish
qarshiligi 340—450 MPa ga teng va nisbiy cho‘zilishi kamida 20 % bo‘lishi
shart.
Ba’zi hollarda diametri 4—4,5 mm li yumshatilgan po‘lat simlar ham
ishlatiladi (MTU 4—342—70).
166
Pressning bosim kuchiga va ishlatiladigan belbog‘ materialiga qarab,
belbog‘lar soni quyidagicha olinadi (V.2-jadval).
V.2-jadval
TOYNI BOG‘LAYDIGAN BELBOG‘LAR SONI
Eslatma: momiq tolali chiqindilar toylari uchun belbog‘lar sonini bittaga
kamaytirishga ruxsat etiladi.
Belbog‘lar soni quyidagi formuladan topiladi:
,
bu yerda: P — hamma belbog‘larga bo‘lgan umumiy zo‘riqish, Pa;
s — sim yoki pilta uchun qabul qilingan zo‘riqish, Pa;
2 — zo‘riqishning har bir belbog‘ini ikkala uchiga barobar taqsimlanishini
belgilovchi ko‘paytma.
s — quyidagi formula bilan aniqlanadi:
s = f•R ,
bu yerda: f — sim yoki lentaning ko‘ndalang kesimi, m
2
;
R — ruxsat etilgan cho‘zilishdagi kuchlanish, Pa;
R = 200—250 MPa.
Toyni sim yoki po‘lat pilta bilan bog‘lash V.3-rasmda ko‘rsatilgan.
Simlar avtomatik dastgohlarda kerakli uzunlikda kesib tayyor lanadi.
Toyni bog‘lash uchun simning bir uchi halqa shakliga kelti riladi, bu halqaga
simning ikkinchi uchi kiritilib bukiladi.
Toyni po‘lat tasma bilan bog‘lashda maxsus halqadan foydalaniladi. Bu
holda piltaning bir uchi halqaga oldindan 150—200 mm kiritilib bukiladi,
ikkinchi uchi esa toy bog‘lanayotganda kiritilib, bukib mahkamlanadi.
Hozirgi kunda ikki uchida ilgaklari bo‘lgan tasma belbog‘lar
ishlatilmoqda. Ilgakli lenta ko‘rinishi IV.4-rasmda ko‘rsatilgan.
167
Toylarni temir yo‘l vagonlariga ortish
Paxta tolasi, lint va tolali chiqindilar
toylari 90, 106, 120 va 160 m
3
sig‘imli berk
vagonlarda tashiladi. Toylarning o‘lchamlari
va massasi O‘zDSt 665 raqamli standartda
ko‘rsatilganlardan katta yoki kam bo‘lmasligi
kerak, aks holda vagonlarning yuk tashish
imkoniyatidan to‘la foydalanmaslikka sabab
bo‘ladi.
Vagonning yuk ko‘tarish qobiliyatidan
foydalanish darajasi quyidagi formula
bo‘yicha aniqlanadi:
h = Q/Q
P
bu yerda: Q — vagonga ortilgan toylarning haqiqiy massasi;
Q
P
— vagonning pasporti ko‘rsatilgan yuk ko‘tarish
imkoniyati.
Vagonga ortilgan toylar haqiqiy massasi (kg) quyidagi formuladan
topiladi:
Q = nG
k
= nV
k
r
bu yerda: G
k
— toy massasi, kg;
n — vagonga yuklangan toylar soni;
V
k
— toy hajmi, m
3
;
r — toydagi tola zichligi, kg/m
3
.
V.3-jadvalda 62 t yuk ko‘taradigan vagonga toylarni yuklash tex nikasi
me’yori ko‘rsatilgan.
62 t yuk ko‘taradigan vagonlarga yuk ortish texnik me’yori
V.3-jadval
Paxta tozalash korxonalariga toy ortish uchun asosan yuk ko‘tarish
imkoniyati 62 t va hajmi 120 m
3
li vagonlar beriladi.
V.1-rasm. O‘rab-bog‘langan toy:
1 — asosiy shol;
2 — pastki shol; 3 — chetki shol
(bosh qoplama).
168
Temir yo‘l tarmog‘i kirmagan korxonalarda ko‘pincha yuk ko‘tarish
imkoniyati 3—5 t li konteynerlar ishlatiladi.
Toylar vagonlarga mexanizmlar yordamida ortiladi. Buning uchun
750 kg yuk ko‘taruvchi 4004 A va 1000 kg yuk ko‘taruvchi EP—103/2,8
akkumulatorli yuklagichlardan foydalaniladi (V.4-jadval).
Akkumulatorli yuklagichlarning texnik tavsifi
V.4-jadval
V.2-rasm. Shollarni bichish sxemasi.
169
V.2. PAXTANING KALTA MOMIG‘I ARALASHGAN cHIQINDILARNI
ANIQLASH
chiqindilarni aniqlashdan maqsad — uning tarkibidagi kalta tolalar,
iflos aralashmalar va chang aralashmasini belgilashdan iborat.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarni TSH—01—95
texnikaviy shartlar bo‘yicha aniqlanadi.
Ushbu texnikaviy shartlar paxta tozalash korxonalarida paxta qayta
ishlaganda hosil bo‘lgan tolali chiqindilarning bir turi bo‘lgan paxtaning
kalta momig‘iga joriy qilinadi.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilar — momiq kondensorlari
va aspiratsiya tizimida siklonlar bilan ushlab qolingan tolali massadan
momiq regeneratsiya qilingandan keyin qolgan kalta tolalar, iflos
aralashmalar va chang aralashmasi hisoblanadi.
Nuqtadan namuna deb kalta paxta momig‘i aralashgan chiqindilarning
ma’lum qismidan bir vaqtda olingan namunaga aytiladi.
Birlashtirilgan namuna — nuqtaviy namunalarning birlashmasidir.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarga quyidagi texnik
talablar qo‘yilgan:
— paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilar tashqi ko‘rinishi
bo‘yicha paxta tozalash korxonasida tayyorlangan va yuqori tashkilot
tomonidan tasdiqlangan namunaga mos kelishi kerak;
— paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilar tarkibida sim, tosh,
arqon bo‘laklari va boshqa aralashmalarning bo‘lishi mumkin emas.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilar to‘dalarda haqiqiy
massasi bo‘yicha topshiriladi va qabul qilib olinadi. Bir hujjat bilan
rasmiylashtirilgan, sifati bir xil bo‘lgan paxtaning kalta momig‘i aralashgan
chiqindilar miqdori to‘la deb hisoblanadi.
170
V.3-rasm. Toylarni bog‘laydigan belbog‘larni bog‘lash chizmasi:
a — sim bilan bog‘langanda; b — tasma bilan bog‘langanda.
V.4-rasm. Ilgakli tasma chizmasi.
171
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarning har yeridan
nuqtaviy namunalar olinadi va birlashtirilgan namunalar tuziladi.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarning tashqi ko‘rinishini
birlashtirilgan namunaning tashqi ko‘rinish namunasi bilan solishtirib
ko‘rish orqali tekshiriladi.
Momiq aralashgan chiqindilarni tashish va saqlash
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarni har qanday yuk tashish
vositasida, shu vosita uchun tegishli bo‘lgan yuk tashish qoidalariga rioya
qilgan holda tashish mumkin.
Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilar maxsus ajratilgan joyda
to‘kilgan holda saqlanadi. chiqindilarni katta masofalarga tashish ehtiyoji
tug‘ilganda, oluvchining talabiga muvofiq toylashga ruxsat etiladi.
Har bir ortilayotgan paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqin dilar
to‘dasi quyidagi ko‘rsatilgan hujjat bilan rasmiylashtiriladi:
— paxta tozalash korxonasining nomi va joylashgan o‘rni;
— mahsulot nomi;
— to‘la nomeri;
— to‘daning netto massasi.
V.3. O‘LIK ARALASHGAN cHIQINDILARNI
ANIQLASH
O‘lik aralashgan chiqindilarni aniqlashdan maqsad — uning tarki bidagi
tolali qism, mag‘iz va iflos aralashmalarni ajratishdan iborat.
O‘lik aralashgan chiqindilarni TSH-02—95 texnikaviy shartlar bo‘yicha
aniqlanadi.
Ushbu texnikaviy shartlar paxta tozalash korxonalarida paxtani qayta
ishlaganda hosil bo‘lgan tola chiqindilarning bir turi bo‘lib paxta o‘likiga
joriy qilinadi.
O‘lik aralashgan chiqindilar quyidagicha ta’riflanadi:
O‘lik aralashgan chiqindilar — jin, chigit tozalagich tola regene ratoridan
chiqindiga chiqqan tolali qism, mag‘iz va iflos aralashma lardan iborat
massadir.
Tolali qism — tola bilan qoplangan pishmagan chigitlar, tolali nuqsonlar
(tuguncha, kombinatsiya tugunchalari, pishmagan tolaning yaltiroq
plastigi, tola va momiqli chigit qobig‘i, boylamchalar) va erkin tola.
Mag‘zi pishmagan butun va ezilgan chigitlar, tolasiz chigit qobig‘i.
Iflos aralashmalar — barg, gul, poya, shox va paxta ko‘sagi bo‘lak lari,
172
shuningdek chang, tuproq va qum.
Nuqtadan namuna — o‘lik aralashgan chiqindilarning ma’lum qismidan
bir vaqtda olingan namuna.
Birlashtirilgan namuna — nuqtaviy namunalarning birlashmasi.
O‘lik aralashgan chiqindilarga qo‘yilgan texnik talablar
— O‘lik aralashgan chiqindida tolali qismning massaviy nisbati
ko‘rsatkichlari bo‘yicha 10—30 % miqdorida bo‘lishi kerak.
— O‘lik aralashgan chiqindi tashqi ko‘rinishi bo‘yicha paxta korxonasida
tayyorlangan va yuqori tashkilot tomonidan tasdiqlangan namunaga mos
kelishi kerak.
— O‘lik aralashgan chiqindilar tarkibida sim, tosh, arqon bo‘lak lari va
boshqa begona aralashmalarning bo‘lishi mumkin emas.
O‘lik aralashma chiqindilar to‘dalarda, faktik massasi bo‘yicha topshiriladi
va qabul qilib olinadi. Bu hujjat bilan rasmiylashtirilgan, sifati bir xil bo‘lgan,
o‘lik aralashgan chiqindilar miqdori, to‘da deb hisoblaniladi.
O‘lik aralashgan chiqindilarning har yeridan nuqtaviy namunalar olinadi
va birlashtirilgan namunalar tuziladi.
O‘lik aralashgan chiqindilarning tashqi ko‘rinishi, birlashtirilgan
namunani tashqi ko‘rinish namunasi bilan solishtirib ko‘rish orqali
tekshiriladi.
O‘lik aralashgan chiqindilarni tashish va saqlash
O‘lik aralashgan chiqindilarni har qanday yuk tashish vositasida, shu
vosita uchun tegishli bo‘lgan yuk tashish qoidalariga rioya qilgan holda
tashish mumkin.
O‘lik aralashgan chiqindilar maxsus ajratilgan joyda to‘kilgan holda
saqlanadi. chiqindilarni katta masofalarga tashish ehtiyoji tug‘ilganda,
oluvchining talabiga muvofiq toylashga ruxsat etiladi.
Har bir ortilayotgan o‘lik to‘dasi quyidagi ko‘rsatilgan hujjat bilan
rasmiylashtiriladi:
— paxta tozalash korxonasining nomi va joylashgan o‘rni;
— mahsulot nomi;
— to‘la raqami;
— to‘daning netto massasi.
V.4. PAXTA MOMIG‘IDAN NAMUNALAR OLISH
VA SINASH
173
Momiqdan namuna olish va sinashdan maqsad — uning tipi, navi va
sinflarini aniqlashdir.
Ushbu ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun momiqdan namuna olinadi.
Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O‘z DSt 645 raqamli
standartda keltirilgan.
Ushbu standart chigitni linterlashda ishlab chiqiladigan paxta momig‘iga
qo‘llaniladi.
Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.
Paxta momig‘i uchun quyidagi texnik talablar qo‘yilgan: paxta momig‘i
shtapel uzunligi bo‘yicha ikki tipga bo‘linadi:
1) tip A — 7—8 mm va undan uzun;
2) tip B — 6—7 mm va undan qisqa.
Tashqi ko‘rinishi, rangi va pishib yetilganligi bo‘yicha paxta momig‘i
I va II tiplarga bo‘linadi. Tashqi ko‘rinish tasdiqlangan namunalarga mos
kelishi kerak.
Pishib yetilganlik me’yorlari (foizda) V.5-jadvalda ko‘rsatilgan.
V.5-jadval
Har qaysi tipdagi va navdagi paxta momig‘i iflos aralashmalarning va
butun chigitlarning massaviy ulushi (foizda) bo‘yicha V.6-jadvalda keltirilgan
me’yorlarga muvofiq: Oliy (1), O‘rta (2), Iflos (3) sinflarga bo‘linadi.
V.6-jadval
Iflos aralashmalarning va butun chigitlarning massaviy ulushi iflos (3)
sinf me’yoridan oshib ketganda paxta momig‘i pastlash tirilgan navning
muvofiq kelgan sinfiga o‘tkaziladi.
Konditsion massani hisoblash uchun me’yorlashtirilgan namlik ulushi
174
8,5 %.
Bir to‘dada turli tip, nav va sinfdagi paxta momig‘ini aralashtirish ga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Paxta momig‘ida begona buyumlar, kuygan va chiriganlik isi va
namlanish natijasida hosil bo‘lgan sirtining chirigan maydonlari va qotib
qolgan qatlamlar, butun chigit bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Paxta momig‘ini o‘rash va tamg‘alash
Birga yuboriladigan hujjatda quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:
— paxta tozalash korxonasining nomi va joylashgan o‘rni;
— to‘da nomeri;
— mahsulotning nomi;
— sanoat navi, tipi va sinfi;
— to‘dadagi toylar soni;
— toylarning nomerlari;
— har bir toyning sof massasi;
— to‘daning sof va netto massasi;
— to‘daning konditsion massasi;
— uzunlikka, pishganlikka, iflos aralashmalarning va butun chigit-
larning massaviy ulushiga, namlikning vazniy nisbatiga o‘tkazilgan sinovlar
natijalari;
— ishlab chiqarilgan sanasi.
Ishlab chiqaruvchi va xaridorning o‘zaro kelishuvi asosida paxta
momig‘ining sifat ko‘rsatkichlari ro‘yxati to‘ldirilishi yoki o‘zgar tirilishi
mumkin.
Paxta momig‘ini to‘dalar bilan qabul qilinadi. To‘da deb, sifati bo‘yicha
bir hujjat bilan rasmiylashtirilgan bir tip, nav va sinfdagi paxta momig‘i
toylari miqdori hisoblanadi.
To‘daning eng katta miqdori — bir temir yo‘l vagonidan ko‘p emas.
Paxta momig‘ining sifati bo‘yicha sinashda o‘rash va tamg‘alashning
to‘g‘ri ekanligi bo‘yicha 100 % toylar sinaladi.
Paxta momig‘ining sifatini aniqlash uchun to‘dadan 10 %, ammo 2 tadan
oz bo‘lmagan toylar olinadi.
Sinashda bir ko‘rsatkich bo‘yicha qoniqarsiz natija olinganda ham, shu
ko‘rsatkich bo‘yicha yangi tanlangan o‘sha miqdordagi toylardan olingan
momiqda yangi sinovlar o‘tkaziladi.
Yangi o‘tkazilgan sinov natijalari to‘daning hammasi uchun qabul
qilinadi.
175
Paxta momig‘ini miqdori bo‘yicha qabul qilish. Paxta momig‘i to‘dasini
me’yorlashtirilgan namlik ulushi bo‘yicha hisoblab chiqilgan konditsion
massasi bo‘yicha qabul qilinadi.
Konditsion massa (M
k
) kilogrammlar hisobida quyidagi ifoda bo‘yicha
hisoblanadi:
Bu yerda: M
f
— topshirilayotgan paxta momig‘ining kg lar hisobidagi
haqiqiy massasi;
W
n
— me’yorlashtirilgan namlik ulushi, 8,5 % ga teng;
W
f
— paxta momig‘i to‘dasidagi namlik ulushining haqiqiy
miqdori, %.
Hisoblashni o‘ndan birgacha aniqlikda bajarilib, keyin butun
miqdorgacha yaxlitlanadi.
Paxta momig‘ining konditsion massasini aniqlashda yetkazib beruvchi
va xaridor o‘rtalarida kelishmovchilik paydo bo‘lgan holda har bir momiq
nazoratdan o‘tkaziladi.
Sinash usullari. Paxta momig‘i namunalarini olish va sinash, sinov usullari
O‘z DSt 657 raqamli Davlat standartida keltirilgan.
Paxta momig‘ining tashqi ko‘rinishi tasdiqlangan namunalarga
solishtirib, vizual, ya’ni ko‘z bilan ko‘rib aniqlanadi.
Iflos aralashmalar va butun chigitlarning massaviy ulushi momiq
iflosligini va butun chigitlar miqdorini O‘z DSt 657 raqamli Davlat standarti
bo‘yicha aniqlanadi.
Bir to‘dadagi paxta momig‘i sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashdagi ishlab
chiqaruvchi va xaridor sinov ko‘rsatkichlari orasidagi farq:
— pishib yetilganlik bo‘yicha — ±3,5 abs. % gacha;
— iflos aralashmalarning va butun chigitlarning massaviy ulushi
bo‘yicha — 10 % gacha — ±0,5 abs. % gacha, 10 % dan ko‘p bo‘lganda —
±1,0 abs. % gacha;
— namlikning massaviy ulushi bo‘yicha — ±0,5 abs. % gacha ruxsat
etiladi.
Paxta momig‘ini tashish va saqlash — O‘z DSt 657 raqamli Davlat
standarti bo‘yicha bajariladi.
Bir vagonga bir tip, nav va sinfdagi sifati bo‘yicha alohida-alohida
hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan bir necha to‘dani yuklashga ruxsat
etiladi.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
176
1. Paxta mahsuloti toylarini o‘rash uchun foydalaniladigan materiallar.
2. Paxta mahsulotlari toylarini o‘rash O‘zDSt 665 raqamli standartning mazmuni.
3. Tola toylarini o‘rashni bajarish.
4. Tola toylariga qanday belgi qo‘yiladi?
5. Tola toyining o‘lchamlarini keltiring.
6. Tola, momiq va tola chiqindilar toylarining massasi qancha bo‘ladi?
7. Toyni bog‘laydigan belbog‘lar soni.
8. Tola toylarini temir yo‘l vagonlariga ortish.
9. Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarni aniqlash.
10. Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarni aniqlashda foydalaniladigan TSH—01
texnikaviy shartlarning mazmuni va mohiyati.
11. O‘lik aralashgan chiqindilarni aniqlash.
12. O‘lik aralashgan chiqindilarni aniqlashda foydalaniladigan TSH—02 texnikaviy
shartlarning mazmuni va mohiyati.
13. Paxta momig‘ining sifatini aniqlash.
14. Paxta momig‘idan namunalar olish va sinov o‘tkazish tartibi.
15. Paxta momig‘i texnik shartlar O‘zDSt 645 raqamli standart ning mazmuni va
mohiyati.
16. Sifatli paxta mahsulotlarini ishlab chiqarishda xalqaro tajribalar.
17. Istiqbolli g‘o‘za navlari.
18. Tola sifatini aniqlashda qo‘llaniladigan etalon namunalar.
19. Urug‘lik chigitni tayyorlash texnologiyasi.
SIFATLI MAHSULOT ISHLAB cHIQARISHDA
XALQARO TAJRIBALAR
Shuni faxr bilan aytishimiz kerakki, mamlakatimiz paxta mahsu-
lotlarini yetishtirish bo‘yicha o‘z imkoniyatlarini jahonga tanitmoqda.
Bunga misollardan biri — 2005-yil 10—12-oktabrda O‘zbekistonda
«Birinchi paxta yarmarkasi» samarali tashkil qilindi. Bunda paxta chilik
bilan shug‘ullanuvchi seleksioner olimlar o‘zlarining istiqbolli g‘o‘za
navlarini 70 dan ortiq mamlakatlardan kelgan anjuman qatnashchilariga
tanishtirdilar. Shu bilan birga paxta tolasi sifatini aniqlash va sertifikatlash
«Sifat» markazida olib borilayotgan ishlar bo‘yicha ko‘rgazmalar tashkil
qilindi. Urug‘lik chigit tayyorlash tajribalari bo‘yicha ma’lumotlar berildi.
Eng qiziqarlisi, O‘zbekistonda tashkil qilingan «Tola termenallari» va ularda
olib borilayotgan ishlar to‘g‘risida atroflicha axborotlar taqdim etildi
(rasmlar).
Xalqaro anjuman ishtirokchilari O‘zbekiston paxta mahsulotlari
yetishtirish bo‘yicha katta imkoniyatlarga ega ekanligini ta’kidlashib, uzoq
177
muddatli shartnomalar tuzishdi va bunday ishlar doimiy ravishda tashkil
qilinib turilishini maqsadga muvofiq, deb topishdi.
Shunday ekan, bizning oldimizda mas’uliyatli va faxrli vazifalar turibdi.
Ularni samarali bajarish uchun paxtachilikdagi ilg‘or tajribalar, paxta
tozalash sanoatida sifatli tola-chigit va momiq ishlab chiqarish, to‘qimachilik
sanoatida paxta tolasidan sifatli matolar ishlab chiqarish va yengil sanoat
tarkibidagi korxonalarda xaridorgir tayyor mahsulotlar tayyorlash ishlarini
tashkil qilishimiz kerak. Bu bilan milliy daromadimizga xomashyo sifatida
paxta tolasini eksport qilishga nisbatan valuta tushumini 5—6 marta
orttirishga imkoniyat yaratiladi.
Shuning uchun tola sifatini aniqlash usullari va ularda foydala niladigan
zamonaviy asbob-uskunalar hamda xalqaro standartlarga uyg‘unlashtirgan
standartlarni amalda qo‘llash o‘zining ijobiy sama rasini beradi. Bunday
ishlarni doimiy olib borish hisobiga mustaqilligi mizning mustahkam
poydevorini yaratish imkoniyatlarini oshiramiz.
« T O L A
S I F A T I N I
A N I Q L A S H »
F A N I D A N
T A Y A N c H
I B O R A L A R
VA ULARNING MAZMUNI
1. Paxta tolasi — paxtadan tola ajratish natijasida olingan tola
mahsuloti.
2. Paxta momig‘i — paxtadan tola ajratilgandan keyin chigitda
qolgan kalta tola yoki chigitdan momiq ajratish natijasida olingan tolali
mahsulot.
3. Texnik chigit — paxtani qayta ishlash natijasida paxta yog‘i ishlab
chiqarish uchun mo‘ljallangan chigit.
4. Urug‘lik chigit — urug‘lik paxtani qayta ishlash natijasida olinadigan
va ekish uchun mo‘ljallangan chigit.
5. Tolali chiqindilar — paxtani qayta ishlash jarayonida texnologik
va tashish mashinalaridan ajralib chiqqan, tarkibida ko‘p miqdorda
tolali materiallar mavjud bo‘lgan, tegishli qayta ishlashdan so‘ng
xomashyo sifatida to‘qimachilik va yengil sanoatda foydalanishga yaroqli
12—Tola sifatini aniqlash
178
chiqindilar.
6. Paxta mahsuloti — paxtani qayta ishlash natijasida olingan tolali
mahsulot va chigit.
7. Paxtaning tipi — paxta tolasining tipiga qarab aniqlanadigan
paxtaning texnologik tavsifi.
8. Paxtaning sinfi — paxtaning iflos aralashmalar massaviy ulushi va
namlikning massaviy nisbati bo‘yicha bo‘linishi.
9. Tolaning sinfi — paxta tolasining nuqson va iflos aralashma larining
massaviy ulushi bo‘yicha bo‘linishi.
10. Momiqning tipi — momiqning shtapel uzunligi bo‘yicha tavsifi.
11. Paxta tayyorlash punkti laboratoriyasi — paxta tozalash
korxonasining texnik nazorat bo‘limi tarkibiga kiradigan va jamlana yotgan
paxta sifati, uni jamlash, saqlash va paxta tozalash korxonasiga jo‘natish
ustidan nazorat olib boradigan laboratoriya.
12. Sertifikatlashtirish — uchinchi tomonning mahsulot yoki
jarayonning belgilangan talablariga muvofiqligini yozma shaklda tasdiqlash
protsedurasi.
13. Paxta tozalash asbob-uskunalari — paxtani qayta ishlash uchun
mo‘ljallangan asbob-uskunalar.
14. G‘o‘za — gulxayridoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklar avlodi.
15. O‘rta tolali g‘o‘za — tolasining uzunligi 25—35 mm bo‘lgan
g‘o‘za.
16. Uzun tolali g‘o‘za — tolasining uzunligi 36—42 mm bo‘lgan
g‘o‘za.
17. G‘o‘zaning seleksion navi — muayyan morfologik va agrotexnik
alomatlarga ega bo‘lgan va ilmiy-tadqiqot muassasalarida ilmiy seleksiya
uslublari asosida yetishtirilgan g‘o‘za navi.
18. Paxta — tolalar bilan qoplangan chigit.
19. Pallacha — g‘o‘za ko‘sagining chanoq pallalarining har biridagi
paxta.
20. Urug‘lik paxta — urug‘lik chigit olish uchun mo‘ljallanib ekilgan
maydonlardan terilgan paxta.
21. Qo‘lda terilgan paxta — ochilgan ko‘saklardan qo‘lda terib olingan
paxta.
22. Mashinada terilgan paxta — paxta terish mashinalarida g‘o‘zaning
to‘la ochilgan ko‘saklaridan terib olingan paxta.
179
23. Yerdan terib olingan paxta — terimda to‘kilgan, qo‘lda yoki
mexanizmlar yordamida yerdan terib olingan paxta.
24. Namuna — donador bo‘lmagan mahsulotning nazorat qilinayotgan
majmuasidan xulosa chiqarish uchun tanlab olingan miqdori.
25. Sinash uchun namuna — birlashtirilgan namunadan olingan
belgilangan usulga oid sinash o‘tkazish uchun tayyorlangan paxta
materiali.
26. Ifloslik — paxta yoki paxta mahsulotlari tarkibidagi iflos (organik
va mineral) aralashmalar hamda qayta ishlashga yaroqsiz paxta materiali
qismining miqdori.
Rasmlar. Birinchi paxta yarmarkasidan lavhalar.
180
27. Namlik — paxta yoki paxta mahsulotlaridagi namlik miq dori (%).
28. Konditsion massa — me’yorlangan namlikka keltirilgan hisobiy
massa.
29. Pishib yetilganlik koeffitsiyenti — eng pishmagan tolalar 0
koeffitsiyenti bilan, eng pishganlar esa 5 koeffitsiyenti bilan belgi-
langan shartli shkala bo‘yicha tola pishganligi miqdoriy darajasining
ko‘rsatkichi.
30. HVI (Eych Vi Ay) — paxta tolasining uzunlik, uzunlik bo‘yicha bir
xillik, pishiqlik, uzulishdagi uzayish, mikroneyr, rang va ifloslik ko‘rsatkichlari
bo‘yicha yuqori samaradorlik High Volume Instruments sinovlari o‘lchash
tizimining qisqartirilgan belgilanishi.
31. Mikroneyr ko‘rsatkichi — paxta tolasi namunasining havo
o‘tkazuvchanligiga qarab tolaning ingichkaligi va pishib yetilganligi ning
tavsifi.
32. Yuqori o‘rtacha uzunlik — Upper Half Mean Length (UHM) —
tekshirilayotgan namuna massasining yarmini tashkil qiluvchi eng uzun
tolalarning o‘rtacha uzunligi bo‘lib, duymda yoki mm da ifodalanadi. Bu
atama mazmuni «Yuqori yarim o‘rtacha uzunlik» deb qilingan noto‘g‘ri
tarjimasidan ham ma’lum.
33. 1/32 duymdan iborat shtapel uzunlik — Staple Length 32nds
(Staple) — tolaning uzunligi bo‘lib, u klassifikator tomonidan qo‘lda
tortilgan parallel tolalar shtapelini vizual, ya’ni ko‘z bilan ko‘rib aniqlanadi
va 1/32 duymda (masalan, 1 1/32), yoki kodda 1/32 oralig‘iga barobar
miqdordagi kodda aniqlanadi, ushbu misolda 33 ga barobar.
34. O‘rtacha uzunlik — Mean Length (ML) — namunadagi barcha
tolalarning o‘rtacha uzunligi.
35. Uzunlik bo‘yicha bir xillik indeksi — Uniformity Index (Unf) — tolalar
o‘rtacha uzunligining yuqori o‘rtacha uzunlikka nisbati bilan belgilanuvchi
ta’rif bo‘lib, foiz hisobida ifodalanadi.
36. Kalta tolalar indeksi — Short Fiber Index (SFI) — namunadagi
uzunligi 0,5 duymdan (12,7 mm) kalta bo‘lgan tolalar ulushi bo‘lib, foiz
hisobida ifodalanadi.
37. Nur qaytarish koeffitsiyenti — Reflectance (Rd) — sinalayotgan
paxta tolasi namunasi yuzasidan qaytgan yorug‘lik miqdori, foiz hisobida
ifodalandi.
181
38. Sarg‘ishlik darajasi — Yellowness (+b) — sinalayotgan namuna
tarkibida sarg‘ishlik darajasi.
39. Tresh kod — Nrash code (T) — notolaviy aralashmalar bilan
ifloslanganlik ko‘rsatkichi, iflos aralashmalar maydonini 10 ga ko‘paytirish
yo‘li bilan aniqlanadi. Masalan, agar iflos aralashmalar maydonining ulushi
0,4 % ni tashkil etsa, Tresh kod 4 ga teng bo‘ladi.
40. Iflos aralashmalar maydoni — Trash Area (Area) — HVI tizimida
o‘lchov asboblari yordamida aniqlanadigan iflos zarrachalarning umumiy
maydoni, bu namuna yuzasini skanerdlash yo‘li bilan aniqlanadi hamda
tekshirilayotgan namuna yuzasi maydoniga nisbatan foiz hisobida
ifodalanadi.
41. Iflos aralashmalar soni — Trash count (cnt) — namunadagi diametri
0,01 duym (0,25 mm) va undan katta bo‘lgan alohida iflos zarrachalar
soni.
42. Solishtirma uzilish kuchi — Strength (Str) — paxta tolasining
pishiqligi bo‘lib, kalibrlanuvchi paxtaning HVI gradiuirovkasida (HVI
calibration cotton), gs/teksda (cH/teks) ifodalanadi.
43. Uzilishdagi uzayish — Elongation (Elg)—HVI tizimidagi
dinamometrda tolaning uzilishidagi uzayishi foizlarda ifodalandi.
44. Paxtani qabul qilish — paxta ekuvchi fermerlar va jamoa
xo‘jaliklardan davlatga sotilayotgan paxtani paxta tayyorlash punkt lariga
qabul qilish.
45. Paxtani saralash — keltirilgan paxtani pishib yetilganlik
koeffitsiyenti, iflosligi va namligini hisobga olgan holda navlari va tashqi
ko‘rinishi bo‘yicha ajratish.
46. Jamlangan to‘da — qabul qilinayotgan to‘dalarni jamlab
tugatilgandan so‘ng paxtaning asosiy alomatlari bo‘yicha bir turdagi
massasi.
47. Paxtani saqlash — quritish-tozalash bo‘limlarida ishlov berguncha
va undan keyin paxta tozalash korxonalari qayta ishlaguncha paxta
to‘dalarini g‘aramlar va omborlarda asrash va bu davrda uni saqlash bilan
bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar.
48. Paxtaning o‘z-o‘zidan qizishi — tashqi muhitdan izolatsiya langan,
namligi yuqori bo‘lgan paxta hajmlarining nazorat qilol maydigan harorat
ko‘tarilishining biokimyoviy jarayoni.
182
49. Paxta tozalagich — paxtani iflos aralashmalardan tozalovchi
mashina.
50. Tozalash samarasi — paxta materialidagi uni tozalashgacha va
tozalangandan keyingi iflosliklar farqining tozalashgacha bo‘lgan ifloslikka
nisbati (%).
51. Tola ajratish — paxta tolasini chigitdan ajratish jarayoni.
52. Tola tozalagich — toladan nuqson va iflos aralashmalarni ajratuvchi
mashina.
53. Paxta momig‘ini tozalash — momiqdan iflos aralashmalarni ajratish
texnologik operatsiyasi.
54. chigit tozalash — chigitdan begona aralashmalar, rivojlanmagan
va maydalangan chigitlarni ajratish texnologik operatsiyasi.
55. Urug‘lik chigitni tayyorlash — urug‘lik chigitni standart talab-
larga javob beriladigan holga keltirish uchun bajariladigan (tozalash,
tuksizlantirish, saralash va dorilash) hamda uning sifatini tekshirish
texnologik jarayon majmuasi.
56. Tolali mahsulotlarni shibbalash — presslash kamerasiga tushguncha
tolali mahsulot massasini dastlabki shibbalash.
57. Tolali mahsulot toyi — belgilangan o‘lchamlarda presslangan,
o‘ralgan va bog‘langan tolali mahsulot massasi.
58. Toyga belgi qo‘yish — toyning qabariq tomonlaridan birining
sirtidagi o‘rov matosiga standartda belgilangan mahsulot haqidagi
ma’lumotni yozish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I. Karimov. Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997.
2. To‘qimachilik va yengil sanoatni rivojlantirish bo‘yicha Prezident farmonlari va
hukumat qarorlari. 1991-yildan hozirgi kungacha.
3. A. Mannapov. O‘zbekiston paxta tozalash sanoati mustaqilligining o‘n yilida.
Toshkent, 2001.
4. A. Salimov. Paxtaga dastlabki ishlov berish. Kasb-hunar kollej talabalari uchun o‘quv
qo‘llanma. Toshkent, 2005.
5. E. Zikriyoyev. Paxtani dastlabki qayta ishlash. Toshkent, «Mehnat», 2002.
6. G. N. Kukin, A. N. Solovev. Tekstilnoye materialovedeniye. M., 1989.
7. Sbornik instruksiy i metodik po texnicheskomu kontrolyu i otsenke kachestva xlopka-
sirsa i produksii ego pererabotki v xlopkoochistitelnoy promishlennosti. Tashkent. 1992.
183
8. Paxtani terish va tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma. Toshkent, 2005.
9. Paxta va uning mahsulotlari uchun Davlat standartlari.
10. G‘. J. Jabborov. chigitli paxtani ishlash texnologiyasi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1987.
11. A. Salimov. Paxtani dastlabki ishlash texnologiyasi va jihozlari (ma’ruza matni).
Toshkent, TTYESI, 1999.
12. A. Parpiyev. Tolali materiallarni quritish va namlash (ma’ruza matni). Toshkent,
TTYESI, 1999.
13. A. Salimov. chiqindisiz texnologiyalar ishlab chiqarish asoslari (ma’ruza matni).
Toshkent, TTYESI, 2000.
14. A. Salimov. Paxtani dastlabki ishlash texnologiyasi va jihozlari. Kasb-hunar kollejlari
uchun (ma’ruza matni). Toshkent, TTYESI, 2001.
15. A. Salimov. Tolali mahsulotlar sifatini zamonaviy aniqlash usullari (ma’ruza matni).
Toshkent, TTYESI, 2002.
16. U. Matmusayev. To‘qimachilik materialshunosligi (metodik ko‘rsatmalar). Toshkent,
TTYESI, 1990.
17. T. Ochilov. Metrologiya va standartlashtirish (ma’ruza matni). Toshkent, TTYESI,
2004.
18. «Paxtani qayta ishlash» — atamalar va ta’riflar. O‘z DSt 581.
19. O‘zbekiston «Sifat» paxta mahsulotlarini standartlash va sertifikatlash markazi.
E-mail: sifat @ bcc.com.uz www.webcentre. ru\-sifat
20. Samuel Jackson Incorporated. WWW.Samjackson.com
21. «Lummus corparation» e-mail (Machinery) Lummus. sales@lummus com.
187
MUNDARIJA
Kirish ...................................................................................................................................................................3
I bob. TOLA ISHLAB cHIQARISHNING AHAMIYATI
I.1. Paxta tolasini ishlab chiqarish .............................................................................................................5
I.2. G‘o‘za va uning mahsulotlari ...............................................................................................................5
I.3. Paxta tolasi sifatini aniqlaydigan laboratoriya va markazlar ....................................................9
II bob. PAXTANING SIFAT KO‘RSATKIcHLARINI
ANIQLASH
II.1. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun namunalar tanlash ........................................14
II.2. Paxtani tiplarga va navlarga ajratish ..............................................................................................17
II.3. Qo‘lda va mashinada terilgan paxtadan urug‘lik paxtani tanlash ......................................23
II.4. Paxtaning iflosligini va gommoz bilan kasallanganligini aniqlash .....................................26
II.5. Paxtaning namligini aniqlash usullari va laboratoriya quritgichlari...................................32
Tajriba o‘tkazish usuli .......................................................................................................................38
Quritish shkaflari yordamida o‘lchash usuli .............................................................................39
O‘lchash natijalarini hisoblash ......................................................................................................40
O‘lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi ......................................................................................41
II.6. Paxtaning sanoat navini aniqlash ...................................................................................................46
O‘lchash usullari .................................................................................................................................47
O‘lchashni bajarishga tayyorlanish .............................................................................................47
O‘lchashni bajarish ............................................................................................................................49
O‘lchash natijalarini hisoblash ......................................................................................................52
II.7. Paxtani saqlash davrida sifatini aniqlash .....................................................................................53
III bob. PAXTA TOLASI SIFATINI ANIQLASH
USULLARI
III.1. Paxta tolasining texnikaviy shartlari .............................................................................................56
Qo‘llanish doirasi ...............................................................................................................................56
Me’yoriy taqdimotlar ........................................................................................................................56
Ta’riflar, belgilashlar va qisqartirishlar ........................................................................................57
Asosiy ko‘rsatkichlar .........................................................................................................................59
Texnik talablar .....................................................................................................................................60
Paxta tolasi sinflari .............................................................................................................................61
188
Qabul qilish sharti ..............................................................................................................................62
Sinash usullari .....................................................................................................................................64
Tashish va saqlash .............................................................................................................................64
O‘rta tolali paxta navlarining universal standartlar bo‘yicha tasnifi ................................64
Maxsus qo‘llaniladigan uskunalarga asosan paxta tolasining ko‘rsatkichlardagi ta’rifi
67
III.2. Toylanmagan tola va toylardan namunalar tanlab olish va sinov
o‘tkazish ...................................................................................................................................................68
Nuqtadan olingan va birlashtirilgan namunalarni tanlab olish ........................................68
Paxta tolasidan namuna tanlab olish va sinash uchun tayyorlash ..................................69
Namuna tanlash, tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash ...........................71
Tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash .............................................................73
III.3. Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash .........................................................................74
Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash asboblari ....................................................74
O‘lchash usullari .................................................................................................................................75
Tolaning pishib yetilganligini qutblangan yorug‘lik orqali aniqlash...............................76
Pishib yetilganlikni namunaning havo o‘tkazuvchanligi
bo‘yicha aniqlash usuli ....................................................................................................................78
O‘lchash natijalarini hisoblash ......................................................................................................78
O‘lchashning xatolik me’yori .........................................................................................................79
III.4. chiziqli zichlik va mikroneyr ko‘rsatkichini aniqlash ..............................................................80
Mikroneyr .............................................................................................................................................80
Mikroneyrning ishlashi ....................................................................................................................81
Mikroneyrni ishga tayyorlash ........................................................................................................81
O‘lchash natijalarini hisoblash ......................................................................................................83
III.5. Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash .............................83
Tola tarkibidagi ifloslik va nuqsonlar ..........................................................................................83
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini paxta analizatori
yordamida aniqlash uchun vositalar ..........................................................................................87
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini qo‘lda ajratib
aniqlash uchun vositalar .................................................................................................................87
O‘lchash usullari .................................................................................................................................87
O‘lchashni bajarishga tayyorgarlik ..............................................................................................88
Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalarni aniqlash ...................................................88
O‘lchashning xatolik me’yori .........................................................................................................90
III.6. Paxta tolasi uzunligini aniqlash ......................................................................................................91
Shtapel massa uzunligi va kalta tolalarning miqdorini aniqlash usullari ......................91
O‘lchashga tayyorgarlik ...................................................................................................................92
O‘lchashni bajarish ............................................................................................................................92
Jukov qurilmasini qo‘llab shtapel massa uzunligi va kalta tolalar
miqdorini aniqlash ............................................................................................................................94
Shtapel uzunlikni aniqlashning klassyor usuli ........................................................................95
189
Mexanik taram tayyorlagichni qo‘llab shtapel massa uzunlik
va kalta tolalar miqdorini aniqlash usuli ...................................................................................96
Shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini Jukov qurilmasida aniqlash usuli ....
98
MPRSH—1 asbobi va Jukov qurilmasida uzunlik tavsiflarini
hisoblashning namunalari ..............................................................................................................99
O‘lchashning xatolik me’yori ...................................................................................................... 104
Hisob doirasida foydalanish tartibi .......................................................................................... 105
Tola uzunligini Jukov usulida aniqlash.................................................................................... 108
III.7. Paxta tolasi namligining massaviy nisbatini aniqlash ......................................................... 110
Quritish shkaflarini qo‘llab, namlikning massaviy nisbatini
aniqlash usuli ................................................................................................................................... 110
Quritish apparatlarida namlikning massaviy nisbatini
aniqlash usuli ................................................................................................................................... 110
Namlikni tezkor aniqlovchi o‘lchash qurilmalarida namlikning
massaviy nisbatini aniqlash usuli ............................................................................................. 110
O‘lchashlarni bajarish .................................................................................................................... 111
O‘lchash natijalarini hisoblash ................................................................................................... 112
O‘lchashning xatolik me’yori ...................................................................................................... 113
III.8. Paxta tolasining sifatini zamonaviy usullarda aniqlash ...................................................... 113
Asosiy ko‘rsatkichlar ...................................................................................................................... 116
O‘lchash sharoiti .............................................................................................................................. 117
O‘lchashlarga tayyorgarlik ko‘rish ............................................................................................. 117
O‘lchashlarni bajarish .................................................................................................................... 117
O‘lchash natijalarini hisoblash ................................................................................................... 121
III.9. Klassyor usulida paxta tolasining sifatini aniqlash ............................................................... 123
O‘lchash usullari .............................................................................................................................. 123
Operatorning malakasiga bo‘lgan talablar ........................................................................... 123
O‘lchash sharoitlari ......................................................................................................................... 123
O‘lchashlarni bajarishga tayyorgarlik ...................................................................................... 124
O‘lchashni bajarish ......................................................................................................................... 125
Tabiiy yorug‘likda sinash usuli.................................................................................................... 125
Paxta tolasining chiqishi .............................................................................................................. 126
IV bob. cHIGITNING SIFATINI ANIQLASH
USULLARI
IV.1. Urug‘lik paxtadan olingan, ekishga mo‘ljallangan urug‘lik
chigitning sifatini aniqlash ............................................................................................................. 128
Urug‘lik chigitlarni qabul qilib olish ......................................................................................... 130
Urug‘lik chigitlarni nazorat qilish usullari .............................................................................. 131
IV.2. Texnik chigit namunalarini tanlash, qismlarga ajratish,
nuqsonlarini aniqlash ....................................................................................................................... 132
190
Nuqtali namunalar olish ............................................................................................................... 133
O‘rtacha namuna va namuna qismini tahlil uchun ajratish ............................................ 133
O‘rtacha namunaning nazorat qismini saqlash tartibi va muddati .............................. 134
IV.3. chigitning namligini aniqlash ..................................................................................................... 135
O‘lchashga tayyorgarlik va uni bajarish .................................................................................. 136
O‘lchovlarning natijalarini hisoblash ....................................................................................... 137
O‘lchashning xatolik me’yori ...................................................................................................... 138
IV.4. chigitning iflosligini aniqlash ...................................................................................................... 138
Tarozida tortish usulida iflos aralashmalarning massaviy
ulushini aniqlash uchun namuna tanlab olish ..................................................................... 141
Iflos aralashmalarning massaviy ulushini sentrifugalash
usulida aniqlash uchun namuna tanlab olish ...................................................................... 141
O‘lchashni bajarish ......................................................................................................................... 141
O‘lchash natijalarini hisoblash ................................................................................................... 143
O‘lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi ................................................................................... 144
IV.5. USM rusumli chigit tozalagich ..................................................................................................... 146
IV.6. chigitning tukdorlik miqdorini aniqlash ................................................................................. 148
OSX—1 rusumli chigit tuksizlagichda chigitning tukdorligini
aniqlash usulida qo‘llaniladigan vositalar.............................................................................. 149
Kuydirilgan g‘ovak loydan yasalgan idishlarda chigitning
tukdorligini aniqlash usuli ........................................................................................................... 149
OSX—1 chigit tuksizlagichda chigitning tukdorligini aniqlash usuli .......................... 150
Tajriba o‘tkazish usuli .................................................................................................................... 150
Kuydirilgan loydan yasalgan idishlarni qo‘llash orqali
o‘lchovlarni bajarish ...................................................................................................................... 151
O‘lchash natijalarini hisoblash ................................................................................................... 151
O‘lchovning xatolik me’yori ........................................................................................................ 152
IV.7. chigitning yog‘dorlik miqdorini aniqlash ................................................................................ 152
O‘lchovlarni bajarishga tayyorlanish ....................................................................................... 153
O‘lchovning xatolik me’yori ........................................................................................................ 157
IV.8. chigitdagi yog‘ kislotasining sonini aniqlash ........................................................................ 157
O‘lchov vositalari, yordamchi qurilmalar, reaktivlar va materiallar ............................... 158
O‘lchash usuli ................................................................................................................................... 158
O‘lchovni bajarishga tayyorlanish ............................................................................................ 158
O‘lchovni bajarish ........................................................................................................................... 158
O‘lchash natijalarini hisoblash ................................................................................................... 159
O‘yuvchi kaliyning 0,1 n eritmasini tayyorlash .................................................................... 160
O‘lchovning xatolik me’yori ........................................................................................................ 161
V bob. TOLALI cHIQINDILARNI SINASH USULLARI
V.1. Paxta mahsuloti toylarini o‘rash uchun qo‘llaniladigan materiallar ................................ 163
Toylarni o‘rash jarayoni ................................................................................................................. 166
191
Toylarni temir yo‘l vagonlariga ortish. ..................................................................................... 171
62 t yuk ko‘taradigan vagonlarga yuk ortish texnik me’yori ........................................... 171
Akkumulatorli yuklagichlarning texnik tavsifi ...................................................................... 172
V.2. Paxtaning kalta momig‘i aralashgan chiqindilarni aniqlash .............................................. 172
Momiq aralashgan chiqindilarni tashish va saqlash .......................................................... 173
V.3. O‘lik aralashgan chiqindilarni aniqlash...................................................................................... 173
O‘lik aralashgan chiqindilarga qo‘yilgan texnik talablar .................................................. 174
O‘lik aralashgan chiqindilarni tashish va saqlash ................................................................ 174
V.4. Paxta momig‘idan namunalar olish va sinash ......................................................................... 175
Paxta momig‘ini o‘rash va tamg‘alash ..................................................................................... 176
Sifatli mahsulot ishlab chiqarishda xalqaro tajribalar ....................................................... 179
«Tola sifatini aniqlash» fanidan tayanch iboralar
va ularning mazmuni .................................................................................................................... 181
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 186
Muxsin Tojiyevich Hojiyev, Sanovar Atoyevna Hamroyeva,
Alisher Mashrabovich Salimov
TOLA SIFATINI ANIQLASH
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
«Turon-Iqbol» nashriyoti — 2006
Muharrir S. Abdukarimov
Musavvir J. Gurova
Texnik muharrir T. Smirnova
Musahhih H. Zokirova
Kompyuterda tayyorlovchi Ye. Gilmutdinova
Bosishga 18.09.06 da ruxsat etildi. Bichimi 60½84
1
/
16
.
«Tayms» garniturada ofset bosma usulida bosildi. Shartli b.t. 12,0.
Nashr t.11,8. Jami 1000 nusxa. 138-raqamli buyurtma.
«ARNAPRINT» McHJda sahifalanib, chop etildi.
Toshkent, H.Boyqaro ko‘chasi, 41.
| 