Sug'urta faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar

Shuni alohida ta ’kidlash joizki, sug‘urta munosabatlarida 
ishtkok etuvchi tomonlaming qonuniy manfaatlarini himoya etish 
maqsadida 1993-yil Oliy Majhs «Sug‘uri;a to ‘g‘risida»gi qonunni 
qabul qilgan edi. 0 ‘tgan yillar mobaynida mazkur qonunga ikki 
marta qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritildi. Tabiiyki, bu qonun 
o‘sha paytda mavjud bolgan iqtisodiy jarayonlarni hisobga olgan 
holda ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy etilgan. Boshqacha so‘z 
bilan aytganda, ushbu qonun sug‘urta munosabatlari qatnash- 
chilari uchun biroz yumshatilgan holatda amal qilgan. Jumladan, 
unda sug‘urta tashkilotlari tugatilgan taqdirda ulaming sug‘urtala- 
nuvchilar oldidagi majburiyatlarini bajarish tartibi to liq yoritil- 
magan. Shuningdek, bu qonunda qonunchihk talablarini buzgan- 
lik uchun tomonlarning javobgarligi o‘z aksini topmagan hamda 
davlat sug‘urta nazorati organining sug'urta tashkilotlariga nis­
batan ta’sir qilish imkoniyati keskin chegaralangan edi.
Bayon etilgan holatlar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining 
hozirgi bosqichi talablarini hisobga olgan holda, amaldagi 
«Sug‘urta to ‘g‘risida»gi qonunni yangilash va takomillashtirish 
zaruriyatini keltirib chiqardi. Shuni e’tiborga oUb, 2002-yilning 
4-5-aprel kunlari b olib o lg an ikkinchi chaqiriq Ohy Majhsning 
sakkizinchi sessiyasida «Sug‘urta faohyati to ‘g‘risida»gi yangidan 
ishlab chiqilgan qonun loyihasi deputatlar tomonidan atroflicha 
muhokama qilindi va qabul qilindi.
M a’lum ki, sug‘u rta sohasini huquqiy tartibga soluvchi 
2002-yil aprel oyigacha amalda bolgan qonun «Sug‘urta to ‘g‘- 
risida» deb ataladi. Holbuki, biz fikr-mulohaza yuritmoqchi b o l ­
gan qonunning nomi esa «Sug‘urta faoliyati to ‘g‘risida» deb 
nomlanadi va shubhasiz, bu holat diqqatimizni o‘ziga jalb etdi. 
Ko‘pchilik m uhtaram talabalarim izda haqh savol tu g llish i 
mumkin: sug‘urta va sug‘urta faohyati tushunchalari o‘rtasida 
farq bormi? Savolga javoban biz mutaxassislar aytamizki, farq bor. 
Sug‘urtaning mohiyatini oddiy til bilan ifodalaydigan bolsak, 
oldindan ko‘rib bolm aydigan har xil hodisalar ro ‘y berishi 
oqibatida yuridik va jismoniy shaxslar ko'radigan zararlam i 
sug‘urta tashkiloti tomonidan qoplash bilan bog‘hq munosabatdir. 
Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, sug‘urta tashkiloti o‘z xizma-
34

tini mijozlarga tegishli haq — sug'urta mukofoti to'lash evaziga 
ko'rsatadi. Sug'urtalovchi mijozlardan kelib tushgan sug'urta 
mukofotlari hisobidan maqsadli pul jamg'armalarini tashkil etadi 
va bu jam g'arm a mablag'lari faqat sug'urta hodisalari tufayli 
ko'rilgan zarariami qoplaydi. E’tibor bergan bo'lsangiz, sug'urta 
munosabatlarida ikkita tomon ishtirok etmoqda: sug'urta tashkiloti 
(sug'urtalovchi) va yuridik hamda jismoniy shaxslar (sug'urtala­
nuvchilar). Endi sug'urta faohyati tushunchasiga kelsak, qonunda 
ta’kidlanishicha, u sug'urta bozori professional ishtirokchilarining 
sug'urtani amalga oshirish bilan bog'liq faoliyatidir. Sug'urta 
bozorining professional ishtirokchilari faqatgina sug'urtalovchi va 
sug'urtalanuvchidan iborat emas. Unda qayta sug'urtalovchilar, 
qayta sug'urtalanuvchilar, sug'urta brokerlari va agentlari ham 
ishtirok etadi.
Yangi qonunning e’tiboiga mohk tomonlaridan biri, unda, 
aniqroq aytadigan bo'lsak, uning 4-moddasida sug'urtalov­
chilarning sug'urtani amalga oshirish bilan bevosita bog'liq bo'l­
magan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'uUanishlari mumkin 
emasligi qayd etilgan. Qayd etish joizki, sug'urta faoliyati ham 
tadbirkorlikning bir ko'rinishidir. Mamlakatimizda iqtisodiyotni 
erkinlashtirish jarayonlari kechayotgan va tadbirkorhk harakat- 
lariga keng yo'l ochilayotgan bir paytda, tadbirkorhk tizimining 
muhim bo'g'inlaridan bo'lgan sug'urtalovchilar uchun bunday 
cheklovning qonun yo'h bilan belgüanishiga sabab nima? O'tgan 
yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, ko'pgina sug'urta tash­
kilotlari «sug'urtalovchi» niqobi ostida turh tijorat operatsiyalarini, 
xususan, savdo-vositachilik ishlarini amalga oshirganlar. Yuridik 
va jism oniy shaxslarni sug'urta qilish hisobiga kelib tushgan 
sug'urta mukofotlari, qoidaga ko'ra, sug'urta qoplamalarini to '­
lashga mo'ljahangan zaxira jamg'amialarini tashkil etishga sarflan- 
masdan, balki sug'urta faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan tadbir­
korhk faohyatini amalga oshirishga sarflangan holatlar ham bo'l­
gan. Sug'urtaning eng asosiy tamoyillaridan biri — sug'urtalov­
chilarning o 'z zimmalariga oigan majburiyatlarini bajarishni 
ta’minlaydigan sug'urta zaxiralariga ega bo'hshidir. Taassufki, 
ba’zi sug'urtalovchilar bunday zaxiralami shakllantirmaganhklari
35

oqibatida murakkab moliyaviy holatni boshidan kechirgariligi sir 
emas. Ayuiqsa, bu ko‘p ming sonli sug‘urtalanuvchilar uchun no­
qulay vaziyatni vujudga keltirishi mumkin.
«Sug'urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonuiming diqqatga sazovor 
joylaridan yana biri, uning 10-moddasida sug'urta tashküotlarini 
davlat ro'yxatidan o'tkazish tartibining aniq ko'rsatib qo'yilganh- 
gidir. M a’lumki, qonun hujjatlariga muvofiq, aksiyadorhk jamiyati 
shaklida tashkil etilgan sug'urta tashkilotlari O'zbekiston Respub­
likasi Adliya vazirligida davlat ro'yxatiga olinganlar. Ammo uzoq 
vaqt, aniqrog'i, 1998-yilning birinchi yarmigacha sug'urta fao­
liyatini tartibga sohsh vakolati berilgan davlat sug'urta nazorati 
organining tashkil etilmaganligi va ilgari Adhya vazirhgida davlat 
ro'yxatiga ohngan tashkilotlaming faoliyati hech kim tomonidan 
nazorat qilinmaganligi oqibatida yangi tashkil etilgan sug'urta 
tashküotlarini davlat ro'yxatiga ohshda muammolar paydo bo'lgan.
«Sug'urta faohyati to'g‘ri.sida»gi qonun 29 ta moddadan iborat.
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 52-bobi 
sug'urtaviy huquqiy munosabatlarga bag'ishlangan bo'hb, unda 
jam i 47 ta modda mavjud. Kodeks sug'urta tashkilotlari bilan 
sug'urtalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlami tartibga solsa, 
«Sug'urta faoliyati to'g'risida»gi qonun sug'urta tashkilotlari va 
davlat o'rtasidagi munosabatlami tartibga soladi.

Download