I BOB.
SU G ‘URTANING IQTISO DIY MOHIYATI,
FUNKSIYALARI VA BOZOR MUNOSABATLARIDAGI
0 ‘RNI
l.I . Sug‘urta munosabatlaiiaing paydo bo^lishi va uning
iqtisodiy mohiyati
Sug‘urta kishihk jamiyatining turU bosqichlarida mavjud b o l
gan va uzoq tarixga ega. Sug‘urta insoniyat va uning mol-mulkini
ishonchli himoyalashning muhim vositasi sifatida rivojlanish tari
xida ikki bosqichni boshidan kechirgan.
1. Tijoratga asoslanmagan sug‘uri;a.
2. Tijoratga asoslangan sug‘urta.
Tijoratga asoslanmagan sug‘urta ibtidoiy jamoa, quldorlik va
feodal jamiyatlarga xos bolib, unda sug‘urtalovchilar ittifoqi o‘z
oldiga foyda ohshni maqsad qilib qo‘ymagan.
Ibtidoiy jamoa tuzumida qabila shaklida turmush kechirgan
insonlar quig‘oqchihk va boshqa tabiiy ofatlardan saqlanish uchun
oziq-ovqat, suv zaxiralarini shakllantirganlar. Keyinchalik q o l
mehnatining takomillashishi va ishlab chiqarish jarayonida asbob-
uskunalardan foydalanish (texnik, ijtimoiy xavf-xatarlar) va asta-
sekinhk bilan tabiiy boyhklaming sanoat usulida o‘zlashtirilishi
qo'shimcha xavf-xatarlar — ishlab chiqarish, texnik omillaming
paydo bo‘hshiga olib keldi.
Dastlab, insonlar turh tabiiy ofatlar va boshqa oldindan ko'rib
bo‘lmaydigan hodisalar ro‘y berishining oldini olish maqsadida
xudolarga siglnishgan. Stixiyah hodisalarning ro‘y berishi tabiiy
hoi ekanligini anglagan insonlar quldorlik davrlaridayoq yongin,
qurg‘oqchilikdan saqlanish uchun natura shaklidagi sug‘urta
fondlarini tashkil etishgan.
Tarixiy hujjatlarga ko‘ra, notijorat sug'urtaning dastlabki
shakllari miloddan 2000 yü oldin Vavilon podshohi Xammurapi
qonunlarida, shuningdek, Fors ko'rfazi, Qadimgi Yunoniston,
Misr, Qadimgi Rimdagi savdogarlarning o‘zaro tuzgan bitimlarida
o‘z
aksini topgan. Bu bitimlar shartlariga muvofiq, umumiy kar-
von safida savdo qiluvchi savdogarlardan birortasi stixiyali hodi
salar yoki qaroqchilar hujumi oqibatida zarar ko‘rsa, bu zararlar
boshqa savdogarlar tomonidan qoplanishi kerakligi belgilangan. Bu
davriarda maxsus sug'urta tashkilotlari bo'lm agan va sug'urta
badallari to'lanmagan.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish natijasida sug'urtaning mazmuni
takom illashib, uning yangi turlari paydo bo'lgan. Xususan,
Qadimgi Rimda kasbiy (savdogarlar, hunarmandlar, harbiylar) va
diniy belgilarga ko'ra, o'z nizomlariga ega bo'lgan kollegiya,
ittifoqlar mavjud bo'lgan. Kollegiya yoki ittifoq a’zolari sug'urta
badallarini to'lashgan hamda nizomda qayd etilgan shartlarda
ko'rilgan zarami qoplash uchun qoplamalar olish huquqiga ega
bo'lganlar. Qadimgi Rimda birinchi bo'lib, miloddan 133 yü oldin
Lanuviylar koUegiyasi tashkil topgan va faoliyat yuritgan.
Lanuviylar nizomiga ko'ra, unga a’zo bo'luvchi shaxslar 100
sistern miqdorida kirish badalini to'lashgan. Oylik badal summasi —
5 assani taslikil etgan. Mabodo, kollegiya a’zosi vafot etsa, uning
merosxo'riga 300 sistem ajratilgan. Agar kollegiya a’zosi o'zini-
o'zi o'ldirsa yoki vafot etish arafasida oylik badallar to'lash
muddati 6—10 oy cho'zügan bo'lsa, bunday holatda uning meros-
xo'rlariga sug'urta summasi to'lanmagan.
Qadimgi Rimda notijorat sug'urtaning rivojlanganligiga yana
bir misol keltirish mumkin. Harbiy kollegiyaga a ’zo bo'lgan
shaxslar kassaga 750 dinariy (1 dinariy - 4 sistem) to'laganlar. Bu
badalni bir marotaba to'liq to'lamasdan, oyma-oy to'lanishiga
raxsat berilgan. To'langan badal evaziga, kollegiya a’zosi xizmat
yuzasidan ko'tarilsa, unga 500 dinariy; boshqa legionga o'tka-
zilganda 500 dinariy; vafot etsa, uning merosxo'riga 500 dinariy
to'langan.
X -X H I asrlarda sug'urtalash gildiya va sexlar tom onidan
amalga oshirila boshlandi. Masalan, X asrda Angliyada gildiya
a’zolariga o'g'irlangan hayvonlarning o'rnini qoplash uchun
anglosaksoniya Gildiyasi tashkil etilgan. XI asrda Daniyada
faoliyat yuritgan gildiyaning qoidalariga ko'ra, uning a’zolaridan
qaysi biri kemaning falokatga uchrashi oqibatida jabr ko'rsa yoki
asirga tushsa, unga umumiy kassa hisobidan ko‘rgan zarari
qoplangan yoki asirdan qutqarish uchun u sotib ohngan.
Keyinchalik gildiya sug'urtasi himoya qiluvchi va kasbiy gil-
diya turlariga bo'lingan. Himoya qiluvchi gildiyalar o‘z a’zola
rining mol-mulkini turh xavf-xatarlardan himoya qilishgan.
Hunarm andchilik bilan shug'uUanuvchi shaxslar sexlarga
birlashishgan. Sex o ‘z a’zolariga baxtsiz hodisalar ro'y berganda,
ular qarilik tufayli mehnat qobiliyaüarini yo'qotilganlarida va vafot
etganlarida yordam ko'rsatgan. Sex halok bo'lgan a’zosining oila-
sini boqish majburiyatini o'z zimmasiga oigan.
Notijorat shakldagi sug'urta Qadimgi Rusda ham mavjud
bo'lgan. Jumladan, agar okmg hududida o'lim hodisasi ro'y berib,
qotil aniqlanmasa, knyazhk erkagi uchun 80 griven (1 griven
409,536 gr. og'irlikka ega kumush quymasi), oddiy fuqaro uchun
esa 40 griven qoplama to'lagan.
Tijorat sug'urtasi shakllanishining birinchi bosqichida, birin
chidan, sug'urta xizmati oldi-sotdi obyektiga aylandi; ikkin
chidan, sug'urta faoliyati shakllanayotgan bozor xo'jaligining
muhim tarm og'iga aylandi; uchinchidan, sug'urta bitim lari
shartnoma asosida tuzUadigan bo'ldi.
XV
asrda sug'urta operatsiyalarini amalga oshirish orqali foyda
ohsh Italiyada dengiz orqah yuktashish amaliyotida joriy etilgan.
O'sha davrda O'rta yer dengizi orqah yuklarni tashishda Italiya
ustun mavqega ega bo'lgan. Dengiz sug'urtasi rivojlanganligini
1393-yilda birgina notarius orqali bir haftada 80 ta sug'urta shart
nomasi tuzilgaiüigi bilan tushuntirish mumkin.
Bu davrlarda dengiz sug'urtasi Ispaniya va Portugahyada ham
taraqqiy eta boshlagan. B irinchi sug'urta polisi 1347-yilda
Barselonada beriigan. 1468-yilda dengiz sug'urtasi bo'yicha
Venetsiya Kodeksi yaratiladi.
Keyinchahk, XVI asiga kelib dengiz sug'urtasi bo'yicha xiz-
matlarni ko'rsatish Angliyaga ko'chadi. 1601-yilda bu yerda
dengiz sug'urtasida yuzaga keladigan nizolami ko'rib chiquvchi
sudlar tashkil etilgan. XVL asrda sanoat ishlab chiqarishining
manufaktura shakli o'z o'm ini fabrika shakliga berdi. Bu, o'z
navbatida, sug'urtaning yanada rivojlanishi uchun katta imko-
niyatlar yaratdi.
Tijorat sug‘urtasi shakllanishining ikkinchi bosqichida mulk
sug‘urtasining bir shakli sifatida dengiz sug‘urtasi asosiy sug‘urta
turi sifatida o‘z mavqeyini saqlab qoldi.
Dengiz sug‘urtasi b o ‘yicha dastlabki jam iyat 1668-yilda
Fransiyada tashldl etilgan. XVI asr oxirlarida Londonda xususiy
sug'urtalovchilar uyushmasi tashkil etilgan. 1871-yilgacha ushbu
uyushma «London Uoydi» nomi bilan faoüyat ko‘rsatib kelgan.
Germaniyadagi dastlabki sug‘urta jamiyatlari 1765-yilda Gamburg
va Berlin shaharlarida tuzilgan.
Dengiz sug'urtasining paydo bo‘üshi va rivojlanishiga tabiiy
hodisalar, qurg‘oqchilik ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, Yevropa mamla-
katlaridagi urbanizatsiya mulk sug‘urtasining boshqa turlarining
vujudga kelishiga olib kelgan. 1666-yilda Londonda katta yong‘in
bolgan va natijada 70 ming kishi halok bolgan. Bu Yevropada
y o n glndan sug‘urtalashning paydo bolishiga turtki b o lg an .
Angliyada ko'plab yonglndan sug‘urta1ash büan shug‘uUanuvchi
jamiyatlar barpo etügan.
Germ aniyada dastlabki y o n g ln d an sug'urtalash bo‘yicha
aksiyadoriik sug‘urta jamiyati 1812-yilda tuzilgan.
H ayotni sug‘urtasi b o ‘yicha birinchi sug'urta jam iyati
«Ekvitebl» nomi büan 1762-yilda tashkil etilgan. 1830-yilga kelib,
Angliyada 35 ta yirik hayotni sug‘urtalash bo‘yicha jamiyatlar
faoliyat ko‘rsatgan. Fransiyada hayotni sug‘urtalash bo‘yicha
dastlabki aksiyadoriik sug‘urta jamiyatlari 1787-yilda tashkil
etilgan. Germaniyada esa 1806-yilga kelib hayotni sug‘urtalash
bo'yicha aksiyadorlüc jamiyati tuzilgan.
XVI
asr oxiri va XX asrrüng boshlariga kelib sanoat ishlab
chiqarishining rivojlanishi mulkiy va shaxsiy sug‘urtalashning
taraqqiy etishini ancha tezlashtirdi.
XX asr oxirlarida sanoat sohasidagi tub o‘zgarishlar, xususan,
ishlab chiqarishda ilmiy-texnika yutuqlaridan, elektr energiya-
sidan keng foydalanish texnologik xarakterdagi risklami keltirib
chiqardi.
1776-yüi Rossiyada Davlat banki huzurida sug‘urta ekspe-
ditsiyasi tashkil etügan. 1800-yilda Imperator farmoni bilan kema
va mahsulotlarni sug‘urtalash bo‘yicha sug'urta jamiyati tashkil
etildi, biroq u mijozlari bo‘lmaganligi sababli tugatilgan. Bu
sug‘urta jamiyatini qo‘llab-quwatlash uchun Rossiya hukumati
unga eng asosiy gubemiyalarda sug'urta ishini mutloq amalga
oshirish uchun 20 yil muddatga huquq bergan.
Rossiyada 1835-yilda yong‘indan sug'urtalash b o ‘yicha
ikkinchi jam iyat tuzilgan. 1890—1900-yillarga kelib, o ‘zaro
sug'urtalash bo'yicha shahar jamiyatlari tuzilgan va rivojlangan.
1909-yilda markazi Peterbuig shahrida bo'lgan o'zaro sug'ur
talash jamiyatlarining Rossiya ittifoqi tashkil etilib, 1914-yilda
uning tarkibida 300 ga yaqin sug'urta tashkiloti bo'lgan. 1894-yüda
Rossiya ichki ishlar vazirligiga sug'urta jamiyatlari ustidan nazorat
olib borish vazifasi yuklatüadi. 1917-yüga qadar Rossiyada sug'ur
ta ishi raqobatga asoslangan holda rivojlanishning yuqori dara
jasiga erishishgan edi.
Download | 