1.3. Sug‘urta fondlari, ularning shakllanishi va foydalanish
yo‘nalishlari
Sug'urta fondlari tashldl etish manbasiga va foydalanish yo‘-
nahshiga ko'ra uch ko'rinishda bo'ladi:
—
o ‘z - o ‘zini sug'urtalash fondlari.
Bu fond har bir xo'jalik
subyektida tashkil etiladi va ishlab cMqarishda vaqtincha yuzaga
kelgan qiyinchiliklaming oldini olishga xizmat qiladi;
—
davlatning markazlashgan sug'urta fondlari.
Markazlashgan
sug'urta fondlari umumdavlat resurslari hisobidan tashkil etiladi.
Bu fond mablag'lari, asosan, favqulodda hodisalar ro'y berganda
paydo bo'lgan zarariami qoplashga ishlatiladi;
—
sug 'urta yo ‘li bilan tashkil etiladigan sug 'urta fondlari.
Bu
fond sug'urtalanuvchilar tomonidan to'langan mukofotlar hiso
bidan tashkil etiladi. Sug'urta fondi faqat puUi shaklda bo'lib,
undan qat’iy maqsadli yo'nahshda foydalaniladi, ya’ni sug'urta
lovchi va sug'urtalanuvchi o'rtasida tuzilgan shartnomaga muvo
fiq sug'urta qoplamasi yoki sug'urta summasini to'lashga ish
latiladi.
Sug'urta fondlariga jalb etilgan sug'urta mukofotlarini qaytarib
berish.
Sug'urta mukofotlari sug'urta tarifi asosida aniqlanadi.
Sug'urta tarifi ikki qism dan iborat bo'lib, ular netto-stavka
(sug'urta hodisalari ro'y berganda zarariami qoplashga ishlatiladi)
va netto-stavkaga ustamalardir (sug'urta kompaniyasi ishini tash
kil etish bilan bog'hq xarajatlar qoplanadi). Netto-stavka, asosan,
sug'urta hodisasi ro'y berganda sug'urtalanuvchiga qaytarib
beriladi.
O'zbekiston Respublikasining Fuqarohk kodeksiga muvofiq,
majburiy sug'urta turlariga doir sug'urta shartlari qonun hujjat-
larida belgilab qo'yilgan. Ixtiyoriy sug'urtalashga doir sug'urta
tarifiarining miqdori tomonlarning kelishuviga muvofiq belgi
lanadi.
Sug'urta fondi mablag'lari, faqat, shu fondni tashkil etishda
qatnashgan subyektlar o'rtasida taqsimlanadi. Bu subyektlaiga
sug'urta qildimvchilar kiradi.
17
Sug'urta fondlaridan tashqari, sug'urta tashkiiotlarida zaxiralar
tashkil qihnadi. Sug'urta tashkilotlarining zaxiralari turli tuman-
hkka ega. Sug'urtalovchining to'lov qobiliyatini aniqlash uchun
oxiigi hisobot sanasidagi sug'urtalovchining balans ma’lumotlari,
shuningdek, hisob-kitob asosida aniqlanadigan ma’lumotlardan
foydalaniladi. Sug'urtalovchining to'lov qobiliyati ko'rsatkichi
nizom asosida o'matilgan sug'urtalovchi tomonidan qabul qilingan
majburiyatlar va likvidligi hisobiga ohngan aktivlar o'rtasidagi
nisbat me’yorlarining bajarihshi hisoblanadi. To'lov qobiliyatini
sug'urta faohyati hajmlariga muvofiq ravishda ta’minlash uchun
sug'urtalovchilar yo'l qo'yiladigan aktivlaming haqiqiy hajmi
darajasini belgilangan tartibda muvofiqlashtirib borishi zamr.
Respubhkamiz sug'urta kompaniyalarida sug'urta zaxiralami
shakUantirish O'zbekiston Respubhkasi Moliya Vazirhgi tom o
nidan tasdiqlangan, 2006-yU 6-mayda 1571-raqam bilan davlat
ro'yxatidan o'tgan «Sug'urtalovchilar tomonidan sug'urta zaxira
larini shakUantirish hamda joylashtirish tartibi va shartlari to 'g '
risida nizom»ga asosan amalga oshiriladi.
Sug'urta zaxiralarining shakUanishi bo'yicha quyidagi qonun-
qoidalar mavjud:
- barcha zaxiralar maxsus hisob-kitoblar asosida shakllanadi;
— zaxiralar sug'urta ohb borayotgan valutada shakUanadi;
— sug'urta zaxiralari har bir aniq to'lash muddatiga shakllanadi;
- zaxiralar faqat sug'urta shartnomasi bo'yicha emas, qayta
sug'urtalashda qabul qihngan shartnomalar bo'yicha ham shaklla-
nishi mumkin.
Sug'urtalovchUar o'ziga qabul qilgan sug'urta majburiyatlarini
bajarish uchun yig'ilgan sug'urta m ukofotlaridan kelgusida
sug'urta to'lovlari uchun barcha sug'urta turlari bo'yicha kerakh
sug'urta zaxiralarini shakllantiradilar. Sug'urta zaxiralari sug'ur
talovchining sug'urtalanovchUar bilan tuzgan sug'urta shartnoma
lari bo'yicha shu vaqtdagi bajarilmagan majburiyatlarining hajmini
ko'rsatib turadi.
Xorij mamlakatlarida qabul qUingan sug'urta zaxiralarining
shakUanishi texnikasiga ko'ra, sug'urta qiluvchi bo'yniga olgan
har bir majburiyat turi sug'urta zaxirasiga mos keladigan turi bilan
18
qoplanadi. Hayot sug‘urtasi bo‘yicha amaldagi shartnomalar sha-
loitiga bog‘Mq holda matematik zaxiralar, yillik renta zaxiralari,
fond zaxiralari va ishtirok etish zaxiralari shakllanadi. Sug‘urta-
ning boshqa turiari bo‘yicha mukofot zaxiralari va zarar zaxiralari
shakllanadi. Sug‘urta zaxiralari hajmi amaldagi shartnoma bo‘-
yicha to lan ish i kerak bo lg an summani butun holda qoplashi
zarur. Shuning uchun ulaming hajmini aniqlash uchun sug‘urta
qiluvchining operatsiyalarini chuqur tahlil qihsh va matematik
hisob-kitoblar zarur.
Texnik mablagHar
sug‘urta qiluvchi tom onidan alohida
sug‘urta shartnomasi va butun sug‘urta portfeli bo‘yicha bir
muddatga hisob-kitob qilingan sug‘urta tolovlari bo‘yicha moliya
viy majburiyatlami bajarish kerak bolgan mablag‘lar yiglndisidir.
Ular sug‘urta zaxiralarining bir qismi bolib, hayot sug‘urtasidan
tashqari, sug‘urtaning boshqa turiari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.
«Sug'úrtalovchñar tomonidan sug‘urta zaxiralarini shakllan
tirish hamda joylashtirish tartibi va shartlari to‘g‘risida nizom»ga
muvofiq, sug‘urtalovchi o‘zining balansida majburiyat yoki aktiv
(sharoitdan kelib chiqib) sifatida aks ettirñadigan quyidagi texnik
zaxiralami shakllantirishga majburdir:
— ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi (umumiy sug‘urta
sohasida faohyat amalga oshirilganda);
— mukofotlar zaxirasi (hayot sug'urtasi sohasida faoliyat
amalga oshirilganda);
— zararlar zaxirasi, sug‘urta hodisasi oqibatida yuzaga kelgan
va sug‘urta shartnomasining shartlari bo‘yicha qoplanishi lozim
bo‘lgan zararlar hajmiga muvofiq ravishda aniqlanadi va qüyida-
gilardan tashkil topadi:
• xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasi;
• sodir bo‘lgan, lekin xabar qüinmagan zararlar zaxirasi.
Sug‘urtalovchi Davsug‘urtanazorat bilan kelishgan holda,
qo‘shimcha ravishda, quyidagi zaxiralami tashkil etishi mumkin:
• oldini-olish chora-tadbirlari zaxirasi;
• halokatlar zaxirasi;
• zararlilikning tebranishi zaxirasi;
• aktivlarning nomuvofiqlik zaxirasi;
• boshqa zaxira turiari.
19
Ijtimoiy sug'urta fondlari 3 ta manba hisobidan yuzaga keladi;
ishchilaming sug'urta badah, ish bemvchining badahari hamda
davlat subsidiyalari.
Sug'urtalangan ishchilaming badallari ulaming daromadidan
ohb qohnadi. Aslida bu maqsadh daromad sohg'idir. Sug'urta
badah stavkasi yalpi ish haqiga nisbatan foiziarda aniqlanadi va ko'p
holda daromadning kattahgiga bog'hq bo'hnaydi.
Davlat subsidiyalari ishlamaydigan fuqarolar, harbiy xizmat-
chilar, davlat xizmatchilari uchun majburiy ijtimoiy sug'urta
fondlariga badallar (datatsiya), kamomadni qoplovchi datatsiyalar
va sohq imtiyozlarini o'z ichiga oladi.
Majburiy ijtimoiy sug'urta mablag'lari pul to'lovlari, ijtimoiy
xizmatlami moliyalashtirish, imtiyozh yordam ko'rinishida ishla
tiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy ma’noda resurslar hajmi jihatidan birinchi
o'rinda pul to'lovlari turadi. Ular pensiya, nafaqalar ko'rinishida
namoyon bo'ladi.
Ijtimoiy sug'urta tizimida sog'hqni saqlash va ijtimoiy ta’mi
not muassasalari xizmatlari, sanatoriya va kurort tashkilotlarining
mehnat qobiliyatini tiklash bo'yicha xizmatlari, sog'lomlashtirish-
profilaktika tadbirlarining o'tkazilishi, o'quv muassasalari va
boshqalar moliyalashtiriladi.
Imtiyozh yordamning o'ziga xos xususiyatlari shundaki, uning
maqsad va vazifalari m a’lum bir moddiy boylik xizmatlariga ega
bo'hshi bilan bog'hq.
Pensiyalar yoshiga, nogironhkka, boquvchisini yo'qotganhkka,
belgili xizmat muddatirü o'taganlikka ko'ra belgilangan. Shuning
dek, ijtimoiy pensiyalar ham mavjud.
Download | 