5.3. Sug'urta bozori infratuzilmasining sug'urta bozori
rivojlanishidagi ahamiyati
O'zbekiston Respubhkasida iqtisodiy islohotlar sifat jihatidan
yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Bu jarayonda sug'urta faohyati
ham rivpjlanib, ravnaq topmoqda. Sug'urta instituti bozor infra-
tuzilmasining tarkibiy qismi sifatida uning rivojlanishida muhim
o'rin tutadi.
Shu nuqtayi nazardan, sug'urta faoliyatida risklar
transferí ham, o'z navbatida, bozor infratuzümasining rivojlan-
ganhk darajasiga bog'hqdir.
Shu o'rinda, «iníratuzihna» tushunchasi iqtisodiy ilmiy lug'at-
larda turlicha: masalan, «asosiy ishlab chiqarish sohalari va ahohga
xizmat ko'rsatuvchi iqtisodiy tarmoqlar yig'indisi» yoki «ma’lum
tarmoqqa xizmat ko'rsatuvchi ishlab chiqaruvchi va noishlab
chiqaruvchi tarmoqlar majmuasi» kabi ma’nolarda qo'Uanilishini
qayd etish mumkin. Xususan, sug'urta bozorí infratuzilmasining
m azm un-m ohiyatini ochib berishda
iqtisodiyot subyektining
samârali faohyat yuritishi uchun kafolatli shart-sharoit yaratuvchi
faoliyat turlari majmuasi nazarda tutiladi. M a’lumki, sug'urta
mahsuloti sotüishining o'ziga xos jihatlari mavjud va bu jarayon:
— sug'urta riski haqida axborot to'plash va uni aniqlashtirish;
— sug'urta shartnomasini imzolash va uning amal qihshini
ta’minlash kabi bosqichlami o'z ichiga oladi.
Sug'urta faoliyatida risklar transferining mazkur bosqichlari
o'ziga xos bilimni talab etadi. Ayni vaqtda obyektiv va subyektiv
sabablarga ko'ra, m a’lum qisqa davr oralig'ida talab etilayotgan
mutaxassis kompaniyaning shtatlar birligiga Idritilishi iqtisodiy
jüiatdan samarasiz hisoblanishi ham mumkin.
Shuning uchun
kompaniya o'z faoliyatida, odatda, boshqa soha mutaxassislari
xizmatidan foydalanadi. Demak, ta’kidlash mumkinki, sug'urta
bozori infratuzilmasi uning professional ishtirokchilari va boshqa
soha mutaxassislari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar sifatida su
g'urta faoliyatida risklar transferining samaradorligini ta’minlovchi
omil sanaladi.
Sug'urta bozori infratuzilmasining o'ziga xoshgidan kelib
chiqib, shuni qayd etish mumkinki, uning tarkibiga sug'urta
56
vositachilari, sug‘urtachilar
uyushmasi, avariya komissari, syur-
veyer, aktuariy, sug‘urta auditori, maxsus ixtisoslashgan masla-
hatchilar hamda baholovchi firmalar kabi subyektlar kiradi. Shu
o‘rinda, London sug'urta bozori infratuzilmasi tarkibiga sug‘urta
anderrayterlari ham kiritilganligini qayd etish mumkin.
0 ‘zbekiston sug‘urta bozorida aktuariy o‘ziga xos o‘ringa ega.
Masalan, aktuariy sug‘urta xizmatlari
narxini aniqlashda qatna-
shuYchi subyekt sanaladi. Bunda, u katta sonlar va ehtimolhk
qonuniari, shuningdek, statistik m a’lumotlardan foydalanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari aktuariy fao-
liyatisiz s ug‘urta xizmatlariga iqtisodiy asoslangan narxlaming
belgilanishini ta ’minlay olmaydi. Aktuariy sug‘urta faohyatini
strategik rejalashtirish, sug‘urta sohalari, klass (tur)lari, shuning
dek, kompaniya bo‘yiçha sug‘urta portfeh
tarkibi va sifatining
tahhh kabi jarayonlarda ishtirok etadi. Ayrim davlatlarda sug‘urta
tashkilotining hisoboti uning vakolatli shaxslaridan tashqari
aktuariy tomonidan ham tasdiqlanishi talab etiladi.
Sug‘urta bozori infratuzilmasining yana bir asosiy subyekti bu
avariya komissaridir. U sug‘urta hodisasi yuz berganidan so‘ng
shartnoma shartlariga muvofiq amalga oshiriladigan faoliÿatdà
ishtirok etadi. Ta’kidlash niumkinki, avariya komissari sug‘urta
tashkiloti büan tuzgan shartnomasi asosida faoliyat yuritadi. U
sug‘urta tashkilotining vakih sifatida sug‘urta hodisasi oqibatida
zarar ko‘rgan mulkni ko‘rikdan o ‘tkazadi, uning ko‘lam i va
sabablarini aniqlaydi hamda avariya sertifikatini tuzadi. Ba’zi
mamlakatlarda sug‘urta tashküoti tomonidan avariya komissariga
m a’lum hm it doirasida yo‘qolgan mulkni qidirish xarajatlarini
amalga oshirish huquqi ham berilishi mumkhi.
Marrüakatinüzda aksariyat hoUarda sug‘urta tashldlotining o‘zi
yoki hodisaning turiga qarab tegishU tashkilot (yo‘l patrul xizmati,
baholovchi tashkilot va boshqa)lar tomonidan avariya komis
sarining vazifasi bajarilmoqda. Bu holat, albatta, sug‘urta xizmati
ning sifatiga o ‘z ta’sirini o‘tkazmoqda.
Keyingi yillarda 0 ‘zbekiston sug‘urta bozori jadal sur’atlar
bilan rivojlanmoqda. Mazkur jarayonda avariya komissari faohyati-
ning yo‘lga qo‘yiUshi va rivojlantirilishi
turli subyektlaming su-
g‘urtaga bo‘lgan ishonchlari ortishiga omil bo‘ladi.
57
Sug'urta bozori iniratuzilmasida avariya komissari bUan «yonma-
yon» surveyer va dispasheriar kabi subyektlar ham faohyat ko'rsa
tadi. Syurveyer — bu maxsus ekspert bo'hb, u sug'urta obyektla
rini sug'urta tashkiloti so'roviga asosan ko'rikdan o'tkazuvchi
subyekt sanaladi. U sug'urtalanuvchi tomonidan obyektni ko'rik
dan o'tkazish uchun jalb etihshi ham mumkin. Ta’kidlash lozimki,
uning avariya komissari bUan o'zaro o'xshash hamda o'ziga xos
farqh tomonlari ham mavjud. Bundan tashqari, syurveyerning
ixtisoslashganhk darajasi, odatda, avariya komissariga nisbatan
yuqori sanaladi. Shuning uchun avariya komissari ham ba’zan
syurveyer xizmatidan foydalanadi.
Sug'urta bozorida avariya komissari va syurveyer bilan birga
likda dispasher ham faohyat ko'rsatishi mumkin. Mazkur faohyat
dengiz sug'urtasi bilan bog'Iiqligi sababh asosan dengizbo'yi
davlatlarida rivojlangan. Mol-mulk yoki boshqa obyektlar dengiz
orqah manzMga yetkazihshi jarayonida yuz berishi ehtimol bo'lgan
turh risklardan sug'urtalanadi. Ma’lumki,
dengiz transportida bir
necha subyektlaming mol-mulki yuklangan hamda ular sug'urta
langan bo'hshi mumkin. Dengizda sug'urta hodisasi
Download
