Mavzuni takrorlash uchun savollar

IV BOB. 
SU G ‘URTADA TARIF SIYOSATI
4.1. Sug'urta tarifi tushunchasi
Risklar transferini, funksional mazmun-mohiyatiga ko‘ra, 
o'zaro uzviy bog'liq bo'lgan sug'urta xizmatlarini tashkil etish 
hamda ulami ko'rsatish sa’y-harakatlari majmuasi, deb ta’kidlash 
mumkin. Mazkur faohyatning asosiy maqsadi iqtisodiyot sub­
yektlarining talablariga ko'ra ulami sug'urta risklaridan himoya- 
sini ta ’minlashga qaratügandir. Bu jarayonda risklar yuz berishi 
oqibatida ko'rihshi ehtimol bo'lgan zarariami qoplashda sug'urta 
tizimi barqarorhgini ta ’minlashning ahamiyati ortmoqda.
Shunga ko'ra, risklar transferida tariflami optimal darajada 
belgilash sug'urta tizimi barqarorligini ta’minlashning muhim 
omih sifatida qaralmoqda.
Risklar transferida tariflami belgilash qator uslubiyatlarga, 
xususan, ehtimoUik nazariyasiga binoan sug'urtachilarda shaM- 
lantirilgan ma’lumotlar bazasiga asoslangandir.
Xususan, tariflami belgilashda har bir shartnoma bo'yicha 
quyidagi:
— sug'urta hodisasi yuz berishi ehtimoli;
— sug'urta mukofotiiüng o'rtacha kattahgi;
— to'lanishi ehtimol bo'lgan sug'urta qoplamasining o'rtacha 
summasi kabi omillar e’tiborga ohnadi.
Risklar transferi bo'yicha tariflami aniqlash uslubiyatlarida 
obyektlaming o'ziga xosligi to'hq aks etmagan. Shuni ta’kidlash 
kerakki, tariflami belgilashda unga ta ’sir etuvchi qator omillar 
qat’iy e’tiborga ohngan uslubiyatning samarasi kutilgan darajada 
bo'hshi mumkin. Xususan, bunday uslubiyat;
— sug'urta obyektlarini tasniflash (gurahlash);
— har bir gurahning o'ziga xos tomonlarini aniqlashtirish;
— o'ziga xos xususiyatlarni son jihatdan baholash uslubiyatini 
ishlab chiqish;
— har bir guruh obyektlarining umumiy tomonlarini aks ettir- 
gan m a’lumotlar bazashii shakhantirish;
45

-
tariflami hisoblashning dasturiy ta’minotini yo‘lga qo‘yish 
kabi bir qator sa’y-harakatlarni amalga oshirishni talab etadi.
Sug‘urta faohyatida zararhhk ko‘rsatkichilari o‘zgarishi sug‘ur- 
tachining sug‘urtalanuvchilardan undirgan mukofotlari summasi 
jamlashi va ulami investitsiyalar bozorida joylashtirishi jarayoni- 
dagi vositachi sifatidagi roli bilan ham izohlanadi.
Investitsion faohyatdan olingan foyda summasi sug‘urta kom­
paniyasining tarif siyosatiga ta’sir etuvchi muhim omil sanaladi. 
Qayd etish lozimki, sug‘urta operatsiyalaridan ko'rilgan zarami 
investitsiya faohyatidan ohngan foyda hisobidan subsidiya qilini- 
shiga bo‘lgan munosabat ham turlichadir. Xususan, bunday fao­
hyat, bir tomondan, mablag'lar taqchilligida raqobatga mos bo‘lgan 
tarif siyosatini yuritish uchun aynan investitsiyalar bozorida qulay 
konyunkturaning yuzaga kehshi hisobiga zaxirani talab darajasida 
shakllantirish imkoniyatirñ yuzaga keltirsa, boshqa tomondan, 
aynan shunday faoliyatdan olingan daromad hisobiga texnik nati- 
jalami tenglashtirish uchun sug‘urta fondidan jalb etiladigan mab­
laglar yetarh darajada bolishini ta’minlovchi omil sifatida qara- 
layotganhgini ham qayd etib o lish lozimdir. Mazkur holat sug'ur- 
tachining o ‘z javobgarhgiga qabul qilgan risk bo'yicha nazorati 
sustlashuvining omili bolmashgi lozim.
Hozirga qadar, sug‘urta amahyotida majburiyatlar hajmi, erkin 
aktivlarning tuziUshi va bahosi, mohyaviy kafilUk ta’minlanganhgi, 
sug‘urta portfehning ratsional shakllanishi bilan bogliq bolgan 
risklar taqsimoti, sug‘urta zaxiralari shakllantirilishi borasida 
yagona bir kontsepsiya ishlab chiqilmagan. Shu hois, sug‘urta 
tashMlotlari bu muammolami empirik tarzda hal etishga majbur 
bo‘lmoqdalar.
Har qanday sug'urta turi bo‘yicha tariflar hisob-kitobi (aktuar 
hisob-kitoblar)da aniq sug'urta obyektining qiymati hisoblab 
chiqiladi. Umuman, aktuar hisob-kitoblar yordamida sug'urta 
xizm atini ham da sug‘urtachi tom onidan sug‘urtalanuvchiga 
kolsatiladigan xizmatining qancha turishi aniqlanadi.
Sug‘urtani amalga oshirish xarajatlarini hisoblash «aktuar 
kalkulatsiya» (actuary) deb ataladi. Uning yordamida shartnoma 
bo‘yicha sug‘urta mukofotlari hamda sug‘urtachining ish yuritish
46

xarajatlari summasi, ya’ni mazkur xizmat tannarxi hisoblab chiqi- 
ladi. Sug'urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o'ziga xos 
(omonlari ham mayjud va ular quyidagi holatlarda namoyon 
bo'ladi;
— baholanayotgan riskning doimo ehtimolhk xarakteriga ega 
bo'hshi;
— ayrim yiharda umumiy qonuniyatga zid turkum tasodifîy 
hodisalar yuz berishi, ulaming ta ’siri, o'z navbatida, sug'urta 
tashkilotidan talab etiladigan sug'urta qoplamasi to'lovi summa­
sining sezilarh o'zgarishini taqozo etishi;
— sug'urtachi tom onidan ko'rsatüayotgan xizmat taimarxi 
sug'urta munosabatlari yig'indisidan keltirilib chiqarilishi;
— sug'urtachi ixtiyorida bo'ladigan maxsus zaxirani ajratish, 
urüng optimal hajmini aniqlash talab etilishi;
— sug'urta shartnomalari ko'rsatkichlarini (inghzcha «stomo») 
bashorat qilish hamda ular bo'yicha ekspert bahosi talab etilishi;
— qarz (ssuda) foizlari m e’yorlarini va aniq vaqt orahg'ida 
ulaming o'zgarish an’analarini tadqiq etish taqozo etihshi;
— sug'urta hodisasi bilan bog'hq holda to'liq yoki qisman 
zararlar yuzaga kelishi hamda ular kattaligining kenglik va vaqtda 
taqshnlanishiga maxsus jadvahar yordamida o'zgartirishlar kiritish 
talabiiüng namoyon bo'hshi;
— ekvivalentlik tamoyiliga amal qüish, ya’ni sug'urta muko­
fotlari va sug'urta tashkiloti tom onidan tarif davrida ko'rsa- 
tilayotgan sug'urta ta’minoti o'rtasida o'zaro tènglik o'^matilishi- 
ning taqozo etihshi;
— umumiy sug'urta doirasida risklami aniqlashtirish va ulami 
guruhlash talab etihshi kabilar.
Sug'urta to'lovlari hajmining hisob-kitoblari aynan bir mam- 
lalcat, alohida bir hududning o'ziga xos tomonlarini inobatga olgan 
holda, shuningdek, risk yuz berishi ehtimohning vaqt va keng- 
likdagi xilma-xilhgi asosida aniqlanadi. Masalan, sug'urtalangan 
obyektlar soni 100 ta, har bir obyekt bo'yicha sug'urta summasi
2 mM so'm bo'lsa, risk ehtimoh 2 foiz darajasida (0,02 x 100 x 2 mhi 
so'm) hamda zarar sug'urta summasiga teng yoki undan katta 
bo'lganida, mazkur umunüy sug'urta doirasidagi bu sug'urta turi
47

bo'yicha yilhk sug'urta qoplamasi, ya’ni netto-stavka aynan 
4 mhi so'mni tashldl etadi.
Aniqlangan sug'urta qoplamasini sug'urtalangan obyektlar 
soniga bo'lsak, umumiy sug'urta zaxirasiga har bir sug'urta­
lanuvchi tomonidan to'lanishi kerak bo'lgan sug'urta mukofoti 
40 ming so'm (0,02 x 2 mln so'm) ekanligi aniqlanadi. Har bir 
sug'urtalanuvchi aynan shuncha sug'urta mukofotini to'lashi 
kerak. Sug'urta summasining birligi sifatida 1000,100 yoki 1 so'm 
ohrdshi mumkin.
Tarif stavkasi yordamida har bir sug'urtalanuvchi tomonidan 
sug'urta shartnomasi bo'yicha to'lashi kerak bo'lgan sug'urta 
mukofoti aniqlanadi. Buning uchun shartnomada qayd etilgan 
sug'urta summasi tarif stavkasiga ko'paytiriladi. Masalan, tarif 
stavkasi har 100 so'mdan 2 so'm darajasida belgilangan bo'lsa, 
shartnom a b o 'y ich a sug'urta summ asi 5 mln so'm ga teng 
bo'lganda, sug'urta mukofotining kattahgi quyidagicha aniqlanadi:
(2 so'm X 5 mln so'm) : 100 so'm = 100 ООО so'm.
Sug'urta tarifi stavkasi sug'urta summasiga nisbatan foizlarda 
belgilanadi. Üning to'g'ri hisoblab chiqilishi muhimdir. Sug'ur­
tachi sug'urta tarifi asosida undirilgan sug'urta mukofotlari hiso­
bidan o'z zimmasiga oigan majburiyatlarini to'hq hajmda baja­
rilishini ta ’minlaydi, ya’ni sug'urta faohyatini amalga oshirish 
xarajatlarini qoplaydi.
Sug'urta risklari sezilarli darajada kam yuz bergan yoki su­
g'urta hodisasi oqibatida ko'rilgan zarar ko'lami katta bo'lmagan 
yihar; hisobiga sug'urtachining daromad (foyda) ohsh ehtimoh 
ortadi. Shuni ham nazarda tutish lozimki, aniq natijalar hisob- 
kitobida hisobot davri davomida xabar qihngan, ammo sug'urta 
qoplamasi amalga oshirilmagan zarar sug'urta tashkiloti faohyati- 
ning mohyaviy ko'rsatkichlariga ham sezilarh ta’sir etadi.
Sug'urta tarifining risk yuz berishi ehtimohga nisbatan yuqori 
darajada ko'rsatihshi, bir tomondan, mijoz bilan sug'urta shart­
nomasi tuzilmay qolishiga sabab bo'lsa, ikkinchi tom ondan, 
sug'urtachining sug'urta bozoridagi raqobatbardoshligiga ham 
salbiy ta’sir etadi. Va, aksincha, tarif stavkasining past darajada
48

belgilanishi sug'urtachi mablag‘larining taqchilligini keltirib 
chiqarishi oqibatida, sug'urtalanuvchi ko'rgan zararnmg sug'urta 
qoplamasi amalga oshirilmay qohnishiga ohb kehshi mumkin, 
ammo bunday holat amaliyotda deyarh uchramaydi.

Download