siga ajratmalar qilish va rejalashtirilgan foyda summalarini ham
o‘zida aks ettiradi. Bratto-stavkani hisoblashda, dastlab netto-
stavka aniqlab ohnadi, so'ngra unga «yuk» (odatda,
brotto-stav-
kaga nisbatan foizlarda) qo‘shib hisoblanadi. Brutto-stavka quyi
dagicha aniqlanadi:
MS =
bu yerda, MS — brutto-stavka; NS — netto-stavka; Yu(%) — yuk
(foizlarda ifodalanadi).
Majburiy sug‘urta turiari bo‘yicha tariflar me’yoriy hujjatlar
bilan o‘rnatilsa, brtiyoriy sug‘urtada esa sug‘urtachi tomonidan
mustaqil ravishda aniqlanadi.
Tarifni aniqlash uslubiyati, tarif stavkasi
va uning dastlabki
m a’lumotlar manbasi, netto-stavka va «yuk» ulushlari ko‘rsatilgan
holda tarif hisob-kitoblari maxsus vakolath davlat organiga taqdim
etiladi. M azkur organ tom onidan ruxsat berilganidan so‘ng
sug‘urta tashkiloti o‘zi hisoblab chiqqan sug‘urta tarifini qo‘Uash
huquqiga ega b o ‘ladi. H ar bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha
sug‘urta tarifining hajmi sug'urta obyektini tavsiflovchi qator
holatlami hisobga olgan holda tomonlaming o‘zaro kehshuviga
ko‘ra belgilanadi.
Umumiy sug‘urta qihsh tarmog‘i klasslari bo‘yicha tarif stav-
kasini aniqlashda netto-stavka hisob-kitobi muhhn hisoblanadi.
Aynan uning hisobidan sug‘urtalanuvchilar ko‘rgan zararning
qoplama to‘lovÍari amalga oshiriHshi nazarda tutiladi.
Sug‘urta tashkiloti mukofot undirilishi hisobiga sug‘urta
hodisasi yuz berishi oqibatida sug‘urtalanuvchi ko‘rgan
zararni
qoplash uchun yetarli miqdordagi summani jamlab olishi muhim-
dir. Masalan, har yih sug'urtaga qabul qilingan 1000 xonadondan
6 tasi butunlay yonib ketishi hodisasi ro‘y beradi, deb faraz qilsak,
har bir xonadonning bahosi 1 mln so‘m bo‘lsa, bu holatda sug‘ur-
tachi (1 mhi x 6) 6 mln so‘m miqdoridagi pul fondiga ega bolishi
talab etiladi. Bu sug'urta qoplamasi summasini sug‘urtalangan
obyektlar soniga bo‘hsh orqah har bir sug‘urtalanuvchiga to ‘g‘ri
keladigan (6 mln so‘m : 1000 = 6 ming so‘m) sug‘urta mukofoti
50
aniqlanadi. Aynan shu summa aniq bir sug'urta obyelcti uehun
liisoblab chiqilgan netto-stavkadir.
O'zbekistonda faohyat ko'rsatayotgan sug'urta tashkilotlari
tomonidan netto-stavkani hisoblash
amahyotda birmuncha mu-
rakkabroqdir'. Negaki, sug'urtalangan obyektning (bir qismi yoki
batamom) zarar ko'rganligi darajasi, sug'urta hodisalari (yong'in,
suv toshqini va boshqa) sonining yillar bo'yicha tafovuti, shuning
dek, boshqa qator daliUami ehtimollikka asoslanib bashorat qilish
va hisobga olish kerak bo'ladi. Mol-muUc (bino, uy hayvonlari,
qishloq xo'jaligi ekinlari)ning turh sug'urta hodisalari (yong'in,
kasahiklar, sovuq va shu kabilar) yuz berishi oqibatida,
zarar
ko'rishi yoki halokatga uchrashi ehtimoh turhchadir. Shundan
kelib chiqib, obyektlaming shartnomada qayd etilishi nazarda
tutilayotgan sug'urta hodisalaridan sug'urtalash bo'yicha tarif
stavkalari ham turiicha belgilanishi mumkin.
Netto-stavka ikki qismdan — sug'urta summasining zararhlik
ko'rsatkichi va risk «yuki»dan shakUantiriladi. Sug'urta summa
sining zararhlik ko'rsatkichi — eng katta ehtimolhkka ko'ra, su
g'urtalangan obyektlar summasining to'langan sug'urta qoplamasi
summasi nisbatidan kelib chiqadi. Masalan,
bir avtomobilning
narxi 10 mln so'm, uni ta ’mirlash 3 mln so'm , yo'l halokati
hodisasi doimiyligi koefñtsiyenti (DAN m a’lumotiga ko'ra)
0,2 b o 'lsa, sug'urta sum m asining zararhlik ko'rsatkichi
(SSZK = 3 mln so'm : 10 mln x 0,2 x 100 = 6 so'm yoki 6%)
6 foizni tashkil etadi.
Risk qoplamasi to'lovining kattahgi sug'urta hodisasi yuz be
rishi ehtimolligi darajasiga bog'hq bo'ladi. Risk bo'yicha sug'urta
mukofoti uning yuz berish ehtimolligining vaqt va kenglikdagi
holatidan keltirib chiqarÜadi. Hayot sug'urtasi tarmog'ida risk
ehtimoli mijozlar jmsi va yoshiga ko'p jihatdan aloqador bo'lsa, umu
miy sug'urta tarm og'ida esa nisbatan doimiy risk mavjuddir.
Ammo ma’lum vaqt oralig'ida risk kattahgi o'zgarishi ham kuzatiladi.
' Xuddi Yevropa mamlakatlaridagi Icabi sug'urtachilar ishtirokidagi sug'urta
kompaniyalari assosiatsiyalari va maxsus (masalan, «Assamlee Pleniere des
Socieetes d-Assurances Dommages» kabi) texnik tashkilotlar tomonidan sug'urta
«mahsulot»Iarini ko'rilishi ehtimol bo'lgan zararlar bo'yicha
ishonchli darajada
tarifikatsiyalash kabi faoliyat O'zbekistonda yo'lga qo'yilganicha yo'q.
51
