4.9. Qishgi saqlashda ishlatiladigan materiallar va mexanizmlar
Qishning silliqligi bilan kurashish uchun qattiq xloridlarga qo‘shimcha
ravishda tabiiy va sanoat sho‘rlari shaklida suyuq xloridlar, shuningdek sun’iy
ravishda tayyorlangan eritmalar qo‘llaniladi. Suyuq xloridlar faqat 150 g/l dan
ortiq tuzlarning kontsentratsiyasi bilan mos keladi, ya’ni asosiy modda miqdori
15% dan ortiq. Kam tuz tarkibiga ega bo‘lgan eritmalardan foydalanish mumkin
122
emas, chunki muz va qor erishi bilan eritmaning kontsentratsiyasi kamayadi. Zaif
konsentrlangan eritma muzni eritishni to‘xtatadi va haroratning engil pasayishi
bilan muzga aylanadi.
-10 bo‘lgan suyuq xloridning muzlash nuqtasi qiymatidan past bo‘lgan havo
haroratida eritmalar yordamida silliqlikka qarshi kurashish bo‘yicha ishlarni
amalga oshirish mumkin emas...-17 °C turli turdagi va konsentratsiyali sho‘rlar
uchun. Suyuq sun’iy muzga qarshi materiallar 150 konsentratsiyasi bilan suvda
turli xil qattiq kimyoviy reagentlarning eritmalaridir...500 g/ l, ya’ni kuchli va juda
kuchli echimlar. Eritmalar maxsus aralashtirish zavodlarida tayyorlanadi, unda tuz
suvda aralashtirgich pichoqlarini aralashtirish yoki nasos bilan suv quyish orqali
eritiladi. Keyin eritma saqlash tanklariga pompalanadi, bu erda tortishish yoki
nasos yordamida distribyutorlarga kiradi. Echimlar bir komponentli va ko‘p
komponentli bo‘lishi mumkin. Eritmalarni tayyorlashda, odatda, korroziyaga
qarshi inhibitorlar qo‘llaniladi. Ingibitorlari-avtomobillar, yo‘l mashinalari, metall
to‘siqlar, qo‘llab-quvvatlash belgilari, ko‘prik va metall boshqa elementlarning
metall qismlari, ularning buzuvchi ta’sirini kamaytirish uchun tuzlarning bir qismi
joriy etiladi kimyoviy moddalar. Kuchli kombinilarning qishki silliqligi bilan
kurash qor-muz qatlamini eritib, zaiflashtiradigan qattiq yoki suyuq xloridlarni qor
bilan taqsimlashdan iborat bo‘lib, undan keyin bo‘sh massa pluz yoki piston-
cho‘tka bilan tozalanadi va ularning yo‘qligida - avtogreyderami. Muzlatilgan
suvning 1 mm qatlamida qattiq xloridlarning iste’moli 15 ichida joylashgan... 90
g/m2 va suyuq xloridlar 0,08... 0,15 l/m2 xlorid va havo harorati turiga qarab.
Samaradorlikni oshirish va qor chuqurlikdagi xloridlarning iste’molini kamaytirish
uchun 5 sm chuqurlikdagi uzunlamasına oluklar va 2 sm kengligida bir-biridan 6
sm masofada joylashgan. Ular pichoqqa tishlari payvandlangan otogreyder
tomonidan tartibga solinadi. Tarqalgan qattiq yoki suyuq xloridlar asosan oluklarda
to‘planadi va tezda qor yog’ishini yo‘q qiladi. Xloridlarni iste’mol qilish 30
tomonidan kamayadi...40%. Kimyoviy materiallar yordamida muz yoki qor erishi
natijasida hosil bo‘lgan tuz eritmalarining muzlash nuqtasidan past haroratda
123
qishki silliqlikka qarshi kurashish uchun kimyoviy materiallardan foydalanishga
yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday holda, qum-tuz aralashmasidan foydalanish kerak.
Qattiq va suyuq xloridlarning kontsentratsiyasi va tarqatish normalari
Jadval 4.8.
Materiallar
Konsentratsiya
%
Havo haroratida tarqatish normalari, C
Bo‘sh qor
Muz
-4
-8
-12
-16
-20
-2
-4
Natriy xlorid stol tuzi va silvinit qoldiqlari
tuzi shaklida
90
80
15
20
30
35
45
50
55-
60
-
-
40
45
75
85
Kaltsiy xlorid va HCF
76
20
40
50
60
70
55
110
Bishofit chizilgan
47
30
45
60
70
80
75
140
Karbamid
25
60
-
-
-
-
50
115
NKM
25
50
75
90
-
-
65
130
Xloristo-natrievыy rassol
25
20
15
10
0,04
0,06
0,08
0,14
0,08
0,10
0,14
-
0,11
0,14
-
-
0,13
0,17
-
-
-
-
-
-
0,13
0,17
0,25
0,45
0,21
0,26
0,52
-
Xloristo-kalstievыy rassol
35
30
20
10
0,03
0,04
0,06
0,12
0,05
0,07
0,10
-
0,07
0,09
0,14
-
0,08
0,10
0,16
-
0,09
0,11
-
-
0,10
0,12
0,21
0,61
0,21
0,26
0,52
-
Xloristo-magnievыy rassol
35
30
20
10
0,03
0,04
0,05
0,11
0,04
0,05
0,08
0,18
0,05
0,06
0,10
-
0,06
0,07
0,12
-
0,07
0,08
0,13
-
0,08
0,10
0,18
0,50
0,14
0,20
0,31
-
Eslatma: Yuqoridagi me’yorlar 1 ning qalinligi bilan Vitreus skidining to‘liq erishi uchun
mo‘ljallangan......3 mm va 20% suyuqlik hosil qilish uchun zich yoki bo‘sh qor qisman erishi,
qor bo‘sh, erimaydigan bo‘lib, u osonlik bilan omoch yoki piston-brush qor tozalovchi olib
tashlash mumkin. Toshning qalinligi 1 mm dan ortiq bo‘lsa, reagentlar iste’moli mutanosib
ravishda oshirilishi kerak.
30 uchun ogohlantirish uchun...60 dan 5 g/m2 gacha bo‘lgan oqim bilan
qattiq yoki suyuq xloridlar qoplama yuzasiga muz hosil bo‘lishidan oldin 20 min.
Havodan namlik bilan birlashib, xloridlar muzning shakllanishiga to‘sqinlik
qiluvchi tuz eritmasi hosil qiladi. Ushbu usulni amalga oshirish 1 uchun muzning
mumkin bo‘lgan shakllanishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi...2 h
boshlanishidan oldin sirtni xloridlar bilan davolash uchun vaqt kerak bo‘ladi.
124
Muz bilan kurashishning profilaktik usulini samarali qo‘llashning muhim
sharti xloridlarni juda kichik dozalarda-5 tartibida tarqatadigan mashinalarning
mavjudligi... 10 g/m2. Bunday kam xarajat bilan xloridlar atrofdagi tabiat, yo‘l va
avtomobillarga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi, ammo ular muz yoki muzning
shakllanishiga yo‘l qo‘ymaslikka imkon beradi. Muzning erta aniqlanishi
printsipiga ko‘ra, ko‘priklarda muz hosil bo‘lishining oldini olish uchun xloridli
eritmani avtomatik ravishda püskürtmek tizimlari ishlaydi.
Qor qoplamasining shakllanishining oldini olish (oldini olish) qor yog’ishi
yoki qor bo‘roni paytida yo‘l yuzasida qor avtomobillarining g’ildiraklarining
siqilishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Ish texnologiyasi quyidagicha.
Birinchi bosqich - qorning boshidan xloridlarni taqsimlash bo‘yicha
ishlarning boshlanishigacha bo‘lgan davr. EHM davomiyligi qorning qizg’inligiga
bog’liq va 15 oralig’ida o‘zgarib turadi...Ikkinchi bosqich-kimyoviy reagentlar
bilan ishlov berish. YO‘l yuzasida oz miqdorda qor to‘plangandan so‘ng reagent
(xlor) 15 normasiga muvofiq taqsimlanadi...25 g/m2 -6 dan qor haroratida qattiq
modda bo‘yicha...-18 ° S uchinchi bosqich — avtomobil g’ildiraklari bilan
tarqalgan xloridning qor bilan aralashtirilgan oralig’i, yumshoq, yumshoq massa
hosil qiladi, bu esa siqilmaydi. Intervalning davomiyligi 0,25... Qorning qizg’inligi
va qor haroratiga qarab 3 soat. Qorning intensivligi qanchalik baland bo‘lsa,
interval kichikroq bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich-olib tashlash: qor qoplami sirtdan
olib tashlanadi yoki qor tozalash vositalaridan foydalangan holda shaftalarga
tushadi, transport vositalariga jo‘natiladi va oldindan tayyorlangan qor erishi yoki
qor ko‘chishi punktlariga eksport qilinadi.
Namlangan tuz tarqatish usuli natriy xlorid NaCl kaltsiy xlorid CaC12
eritmasi bilan namlanadi quruq shaklda tarqatish plastinka solerazbrasatelya,
oziklanadi, deb hisoblanadi. Tuz eritmasining odatdagi konsentratsiyasi 20%. 7
(yoki 3:70%): tuz bilan namlangan sepib qachon tuz eritmasi uchun quruq tuz
nisbati 30 sifatida ishlatiladi. Tuz eritmasining 30% ulushiga muvofiq,
Germaniyada ishlatiladigan namlangan tuz FS30 tomonidan belgilanadi. Shunday
125
qilib, namlangan tuzning standart tarkibi quyidagicha ko‘rinadi: 70% NaCl + 30%
eritma (6% CaC12 + 24% H20).
4.27-rasm. Suyuqlikning tugashi va muz yopish mexanizmi:
a-hidrofil yuzasida; b — hidrofobik yuzada; j-bir tomchi suyuqlik; l-muz; p-
suyuqlikning tarqalishi burchagi.
Namlangan aralashmaning iste’mol darajasi 10 g / m2, ya’ni 7 g/m2 quruq
tuz. Bu muz, muz va sovuqni past salbiy haroratda yo‘q qilish uchun etarli. Past
haroratlarda tuz iste’moli mos ravishda oshadi, lekin u hali ham 20da
bo‘ladi...Quruq tuzning tarqalishidan 40% kamroq.
Past zichlikli yo‘llarda xloridlarning iste’moli yo‘lning butun kengligi uchun
emas, balki ularni taqsimlash orqali sezilarli darajada kamaytirilishi mumkin.
Buning uchun yo‘lning past qismida joylashgan ikkita plastinka bilan solerazbra-
serumlarni chiqaring. Har bir plastinka xloridni 0,8 atrofida chiziqlarning
kengligiga yoyadi... 1,0 M. xloridlarning iste’moli mos ravishda kamayadi. Xlor va
inhibitordan tashkil topgan kimyoviy reagent qoplama yoki aşınma qatlamining
yuqori qatlam materialining tarkibiga kiritilishi mumkin. Birinchi reagentlardan
biri Shveytsariya firmasi tomonidan ishlab chiqilgan va kaltsiy xlorid o‘z ichiga
olgan verglimitdir. Verglimit zarralari nozik sintetik kino bilan qoplangan kichik
donalar
shaklida.
Ushbu
shaklda
ular
tayyorlanayotganda
asfalt-beton
aralashmaning tarkibiga kiritiladi. Keyin bu aralash nozik bir qatlamga yotqiziladi
va siqiladi.
Saqlash hajmi asosan iqlim sharoitiga va xizmat ko‘rsatiladigan yo‘llarning
qiymatiga bog’liq. Kimyoviy piyodalarga chidamli reagentlar bazalari quyidagi
saqlash hajmiga qarab hisoblab chiqiladi: i - III toifadagi yo‘llar uchun 700
tonnagacha (mavsum uchun 100 tagacha); i - III toifadagi o‘rta tog’li hududlarda
126
(mavsum uchun 50 tagacha) va yuqori muzli hududlarda IV va V toifali yo‘llar
uchun 500 t-da; o‘rta - g’arbiy hududlarda IV va v toifalarida 350 t-yo‘llar uchun. I
toifadagi yo‘llarda bazalar orasidagi masofa 20 km dan oshmasligi kerak, boshqa
yo‘llarda bu masofalar 40...Kimyoviy reagentlar bazalari (temir yo‘l stantsiyalari,
iskala, sho‘rlarni qazib olish uchun quduqlar) yoki to‘g’ridan-to‘g’ri yo‘llardan
olingan manbalarga joylashtiriladi. Ishqalanish materiallarining asoslari karerlarda
yoki
yo‘llar
yaqinida
(ko‘rsatilgan
masofalarda)
joylashtiriladi.
YO‘l
yonbag’irlarida ishqalanish materiallarini saqlash hajmi: kuchli muzlik
hududlarida-2000m3gacha, o‘rta muzlik hududlarida-1000m3gacha. Bundan
tashqari, xavfli hududlarda har bir 50...100 m qor, ho‘l va muzlashdan
himoyalangan kichik hajmdagi ishqalanish materiallarini saqlash joylarini yaratadi.
Qog’oz yoki plastik qoplarga — qattiq kimyoviy reagentlar yog’och yoki g’isht
omborlarda, natriy xlor ommaviy, kaltsiy xlorid yopiq joylarda saqlanadi.
Omborning tagligi beton va asfalt beton yoki plastmassa bilan qoplangan. Metall
qoplama konstruktsiyalari korroziyadan himoya qilish uchun bo‘yalgan. Tanklar
50 t bir necha tanklar (10 yoki undan ko‘p gacha) boshqa bir idishda dan nasos,
shuningdek, suyuq xlorid distribyutorlar sho‘r xizmat qilish imkonini beradi
quvurlari orqali bir batareyaga ulash, qattiq-qoplangan joylarda o‘rnatilgan. Muzga
qarshi materiallarning bazalarida, saqlash va yuklashdan tashqari, materiallarni
tayyorlash va ularning xususiyatlarini yaxshilash bo‘yicha operastiyalar ham
amalga oshiriladi. Ishqalanish materiallari tuz bilan aralashtiriladi va kimyoviy
reagentlar bir - biri bilan inhibitorlar bilan aralashtiriladi.
Buldozerlar, ekskavatorlar, avtogreyderlar, o‘ziyurar yuk ortgichlar va
boshqa mashinalar yordamida ochiq joylarda soddalashtirilgan aralashtirish
operastiyalari bazalarida amalga oshiriladi. Kapital turdagi bazalar barcha zarur
operastiyalarni bajarish uchun statsionar uskunalar majmuasiga ega. Issiq va
sovuq: ishqalanish va kimyoviy muz qarshi materiallar uchun Birlashgan turi
yuqori mexanizatsiyalashgan bazasi ikki omborlari bor. Kerakli nisbatda tuz bilan
qum aralashtirish yoki bir-biri bilan turli tuzlar quyi konveer oziklanadi dağıtıcılar
bunkerlar va ombor bo‘limlari orqali amalga oshiriladi. Baza kimyoviy va
127
ishqalanish usuli bilan qishki silliqlikka qarshi kurashish uchun ishlatilishi
mumkin. Vaqtinchalik turdagi peskosolyanuyu aralashmasining eng oddiy
bazasida kuzda tayyorlanadi. Tuzlarning normasi (3...8 %) toza, oldindan ezilgan
qumning muzlatilmasligini ta’minlashi kerak. Buldozerlarni, avtogreyderlarni va
boshqa vositalarni aralashtirish aralashmaning yaxshi sifatini yaratadi. Stack sirt
oqimi bilan namlashdan himoyalangan, tepada esa polietilen plyonka bilan
qoplangan. Xloridlar kerak bo‘lganda ochilgan qog’oz yoki polietilen paketlarda
yopiq turdagi soyabon yoki yog’och omborda saqlanadi. 10 dona bir qalashadi
balandligi ichiga buklangan sumkalar kuzatish oldini olish uchun. aralashmasi
ta’minoti saqlash huni ichiga buldozer amalga oshiriladi. Berilgan aralashmaning
miqdorini nazorat tortish orqali amalga oshiriladi. Suyuq muzga qarshi materiallar
asosida texnologik jarayon quyidagicha tashkil etilgan. Brin (natriy xlorid NaCl
eritmasi) va suyuq kaltsiy xlorid SaS12 tankerlar tomonidan olib kelinadi va
saqlash tanklariga quyiladi. Karıştırıcıda, tarkibiy qismlarning kerakli aralashmasi
tayyorlanadi: y-moslashuvchan sho‘r, inhibe qilingan suyuq kaltsiy xlorid yoki
suyuq aralash (NaCl + SaS12 + Inhibitor). Suyuq kaltsiy xlorid bo‘lmasa, kristalli
kaltsiy xlorid bazaga olib kelinishi va sho‘rni boyitish uchun ishlatilishi mumkin.
Bazalarda ishchilarni isitish, ovqat iste’mol qilish, shuningdek chiqarilgan
aralashmalarning sifatini nazorat qilish uchun laboratoriya xonalari bo‘lishi kerak.
Jahon amaliyotida avtomobil yo‘llarida va shahar ko‘chalarida qor-muz
qatlamlarini bartaraf etish uchun turli xil kimyoviy reagentlar, asosan, qattiq va
suyuq xloridlar qo‘llaniladi. NaCl texnik stol tuzi Halit minerallari va kulrang va
oq silvinit shaklida tabiatda eng keng tarqalgan tuz (tosh tuzi, o‘z-o‘zidan tuz).
Xom tuz 93 o‘z ichiga olgan oziq-ovqat tuzi ishlab chiqarish...99,7% NaCl va 93%
NaCl haqida o‘z ichiga olgan texnik tuz. Qishki silliqlikka qarshi kurashish uchun
1,2 ning er tuzi ishlatiladi... 4,5 mm. Natriy xlorid asta — sekin harakat qiladi,
uning birinchi soatidagi erish qobiliyati kaltsiy xlorididan 3-4 marta past bo‘ladi.
Ötektik harorat -21 °C, ötektik konsentratsiyasi 23%.
NaCl + KS1 — kri-stallic pushti rangli mahsulot, kaliy o‘g’itlarini ishlab
chiqarish chiqindilarining texnik tuzi. Ushbu mahsulot kimyoviy tarkibi asosan
128
natriy xlorid (90...95 %) va 2 ham mavjud... 3% kaliy xlorid va 0,5... 1% magniy
xlorid. Silvinit qoldiqlari tuzining zarralari 4 mm gacha bo‘lgan o‘lchamda 10 mm
gacha bo‘lgan kattalikka ega. ushbu mahsulotning kamchiliklari yuqori namlik (8...
12 %), ijobiy haroratda kuzatish va past salbiy haroratda o‘lchash. Kaltsiy xlorid
SaS12 soda ishlab chiqarishning yon mahsulotidir. Uning zarralari diametri
taxminan 15 mm va qalinligi 1 mm bo‘lgan tarozilarga o‘xshaydi. Shuning uchun u
tarozi deb ataladi va 67% kaltsiy xlorid o‘z ichiga oladi. Kaltsiy xlorid kuchli
namlikni shimib oladi, shuning uchun u etkazib va namlik oldini olish uchun
plastik qoplarga saqlanadi. Kaltsiy xlorid evtektikasi 51 da -32 °C ga teng...35%
konsentratsiyasi, bu past havo haroratida silliqlikni olib tashlash uchun foydalanish
imkonini beradi. Kaltsiy xlorid fosfatlangan (HCF) Inhibitor (fosfat yoki
superfosfat) bilan kaltsiy xloridning aralashmasi. 5 miqdorida inhibitör
qo‘shilishi... 7% tuz massasi xloridlarning korroziy ta’sirini sezilarli darajada
kamaytiradi. Fosfatlangan kaltsiy xlorid plastik qoplarga etkazib beriladi. NaCl +
CaC12 aralashmalari kaltsiyning eruvchan qobiliyati natriydan yuqori bo‘lganligi
sababli ishlab chiqariladi, shuning uchun sof NaCl tuzidan past haroratlarda
ishlatiladigan optimal kompozitsion aralashmalar hosil qiladi. 12:88 nisbatida
NaCl va SaS12 aralashmalari optimaldir, bu esa kaltsiy xloridining miqdori
qo‘llaniladi. Ushbu aralashmalarning o‘ziga xos xususiyati ularning yaroqsizligi.
Kaltsiy nitrit-karbamid (NKM)2% miqdorida karbamid CO(NH60)2, 2% kaltsiy
nitrit Ca(NO36), 0,5% kaltsiy karbonat, 2,5% namlik va taxminan 1% erimaydigan
qoldiq miqdorida Cacoe kaltsiy nitrit iborat. Ushbu kompozitsiya granulali
mahsulot bo‘lib, kichik gigroskopik va suvda yaxshi eriydi. 48 ° s eritmasining
21,7% kontsentratsiyasida uning ötektik harorati. Tashish va plastik qoplarga
NKM saqlanadi. Magniy xlorid MgCl2 - (er osti tarqatib yuborish) tanlab eritmaga
o‘tkazish yo‘li bilan qazib tabiiy mineral bishofit eritmasi, quritish tomonidan
olingan granulalar va gevreği shaklida Kristal tuz. Magniy xlorid sarg’ish rangli
kristalli moddadir. Qattiq shaklda magniy xlorid oq chang, granulalar va tarozilar
shaklida qo‘llaniladi. Magniy xlorid xloridning qolgan xloridlaridan kamroq xlorni
o‘z ichiga oladi. 15 g/g, ötektik harorat haqida erish qobiliyati -33% ötektik
129
kontsentratsiyasi 21,6 °C. XKNM reagenti natriy xlorid tuzlarining murakkab bir
hil aralashmasidir (78 ...83%) va kaltsiy xlorid (17...21 %): oq granulalar, tartibsiz
shakli, 5 mm gacha bo‘lgan o‘lchamlar, 2,5 zarrachalarining o‘rtacha diametri...
3,7 mm. reaktivning ta’siri uning yuqori higroskopikligi tufayli havodan kaltsiy
xlorid bilan namlikni o‘z ichiga oladi. Namlikning adsorbsiyasi natijasida kaltsiy
xlorid issiqlikni chiqaradi. Namlik va issiqlik mavjudligi, o‘z navbatida, natriy
xloridning eritilish tezligini oshiradi. XKNM reagenti -20 °s gacha bo‘lgan
haroratda ishlatiladi.
| 