4.7. Tog’li yo‘llarni qishki saqlash va qor kuchkilariga qarshi kurashish
texnologiyalari
Tog’li hududlarda qishki saqlash shartlariga ko‘ra, yo‘llarning ikkita
xarakterli turi mavjud: vodiy va o‘tish joylari. Vodiy uchastkalari, qoida tariqasida,
kosogorlar bo‘ylab yotqiziladi, tuproq polunasypyah-poluvemkah yilda tashkil
etilgan va tez qor olib keladi. Ushbu hududlar uchun katta xavf-bu yo‘llarning
yuqorisida joylashgan yamaclarda hosil bo‘lgan qor ko‘chkilari. YO‘llarning vodiy
uchastkalarini qishlash vaqtida tekis joylarda joylashgan yo‘llarni himoya qilish va
qor tozalash uchun ko‘plab usullar qo‘llaniladi. YO‘llarning o‘tish joylari odatda
dengiz sathidan baland balandlikda joylashgan bo‘lib, rejada va serpantin, tik
yamaqlar va ko‘tarilishlar, to‘siqlar, sun’iy tuzilmalar mavjud bo‘lib, ular qor
konlari va ko‘chatlarning shakllanishiga yordam beradi va yo‘llarni himoya qilish
va bu konlarni tozalash qiyinlashadi.
111
Qor ushlab turadigan to‘siqlar 30° dan ortiq bo‘lmagan va etarlicha keng
chiziq chizig’i bilan nisbatan tekis yamaqlar mavjud bo‘lganda o‘rnatiladi.
To‘siqlarning balandligi odatda 3 m dan oshmaydi, agar bu qor qoplamini ushlab
turish uchun etarli bo‘lmasa, ular ikki yoki uch qator to‘siqlarga mos keladi.
YO‘lning devor va qoshlari orasidagi masofa ustun shamolning tezligi va
yo‘nalishiga, shuningdek, erning engilligiga bog’liq va devorning 15 - 25
balandliklariga bog’liq. Uzoq masofa shamol bilan olib boriladi, uning yo‘nalishi
yo‘lning o‘qi bilan to‘g’ri burchakka yaqin burchakka va erdan yo‘lga to‘g’ri
kelganda. YO‘lga o‘tkir burchak ostida yo‘naltirilgan shamol va nisbatan qo‘shni
erlarda kamroq masofa belgilanadi.
Qorlarni olib tashlash (kardan odam) harakatlarining to‘siqlari yarim
chuqurliklarni-yarim dashtlarni va tepaliklarni panjara qilish uchun ishlatiladi. Ular
bir vaqtning o‘zida ikkita shart bajariladigan joylarda tartibga solinishi kerak:
hukmron shamol 50 burchagiga yo‘naltiriladi...90° yo‘lning o‘qiga va qor
ko‘chkisi hajmi 300 m3/m dan ortiq. tog’li hududlarda qor ko‘chkisi devorining
balandligi 5 ga teng...6 m, shamol ko‘taruvchi panelning balandligi 3,0...3,9 m va
shamollatish teshiklari 2,0... 2,1 m. qorlarni etkazib berish devorlarining
shamollash zonasining kengligi 6... 8 m. Devor yo‘lning chetidan 0,8 m masofada,
shamolli yo‘lga o‘rnatiladi, shu bilan qordan toza yo‘lni va 8 ustki qismidagi
yo‘lning chetidan tozalanadi... 10 m. qor ishlab chiqarish harakatlarining to‘siqlari
temir-beton yoki yog’ochdan tayyorlanishi mumkin. Qor bilan shamollatilgan
ochilishni oldini olish uchun, shamol tomondan 60 masofada o‘rnatish tavsiya
etiladi... Devordan 100 m, shamollarning oblik yo‘nalishlari bilan qorni ushlab
turadigan portativ qalqonlarning liniyasi. Yig’iladigan javonlar yarim chuqurlikdan
himoya qilish uchun kosogorlarda o‘rnatiladi.
Qor ko‘chkisi-tik tog ‘ yonbag’ridan qor qoplamining tez tushishi yoki
qulashi. Nishabning tepasidan chiqib ketadigan qor tezda tezlik va massaga ega
bo‘lib, o‘z yo‘lida hamma narsani yo‘q qiladi. Nishabning pastki qismiga etib
borgach, tuproq, toshlar, daraxtlar, vayron qilingan binolar va inshootlarning
qoldiqlari bilan aralashtirilgan qor massasi to‘xtaydi va katta qalinlikdagi
112
qoldiqlarni hosil qiladi. Agar yo‘l qor ko‘chkisi yo‘lida joylashgan bo‘lsa, uni yo‘q
qilish yoki yo‘q qilish mumkin. Qor ko‘chkilaridan yo‘llarni himoya qilish uchun
vositalar majmuasi mavjud.
Mablag’larning birinchi guruhi qor yog’ishi paytida qor yog’ishiga yo‘l
qo‘ymaslik, uni yamoqqa yaqinlashishda ushlab turish uchun mo‘ljallangan.
Buning uchun tog ‘ platosida tik yamaqlarga mos keladigan qorlarni ushlab
turuvchi o‘rmonlarni yoki to‘siqlarni tashkil qiling. Ikkinchi guruh mablag’lar
ko‘chki yamog’ining tepasida qor qatlamlarini oldini olish, bu saytdan qorni olib
tashlash uchun mo‘ljallangan. Uchinchi guruh mablag’lar qorni yamoqqa tutish,
uning kaymasını oldini olish yoki oldini olish uchun mo‘ljallangan. Buning uchun
teraslar, tuproqli shaftlar va to‘g’onlar tashkil etiladi, qorlarni ushlab turuvchi
to‘siqlar, kolktafellar o‘rnatiladi, o‘rmon xo‘jaligi yonbag’rida ekilgan.
Mablag’larning to‘rtinchi guruhi ko‘chki massasi va energiyasini kamaytirish, uni
qismlarga ajratish va ularning harakatini turli yo‘nalishlarda yo‘naltirish, harakat
tezligini kamaytirish, qor ko‘chkisi ta’sirini olish uchun mo‘ljallangan. Buning
uchun ko‘chkilar, so‘yish inshootlari va qorni himoya qiluvchi to‘g’onlar tashkil
etiladi. Beshinchi guruh mablag’lar yo‘lning yuqorisidagi ko‘chki massasini
yo‘qotish uchun mo‘ljallangan. Buning uchun ular qarama-qarshi gallereyalar,
tentlar va tunnellarni qurishadi.
Qorlarni ushlab turuvchi qalqon va to‘siqlar yomg’irning yonbag’irlarida qor
bo‘ronlari bilan olib kelingan qor ko‘chkisi ustida qor to‘planishini kamaytirish
uchun mo‘ljallangan. Qorlarni ushlab turuvchi to‘siqlar yoki qalqonlarni avtomobil
yo‘llarini skidlardan himoya qilish uchun ishlatiladigan to‘siqlar bilan bir xil
tuzilishga ega. Kardan odam harakati to‘siqlari qor kvadratlarining shakllanishiga
yo‘l qo‘ymaslik va qorlarni ushlab turadigan tuzilmalardagi yukni kamaytirish
uchun mo‘ljallangan. To‘siqlar yamoqning tepasiga o‘rnatiladi va ularni shamol
tomon yo‘naltiradigan panelning pastki chetida 0,5 m balandlikda ko‘tariladi.
Qorga qarshi vositalar qor qoplamining siljishini oldini olish va shuning uchun qor
ko‘chkilarining shakllanishiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘chki yonbag’irlarida (yoki
loglarda) o‘rnatilgan turli strukturalarning qalqonlari va to‘siqlari deb ataladi. Ular
113
yog’och, temir-beton, metall va estrodiol bo‘lishi mumkin; qattiq va
moslashuvchan to‘ldirish bilan. Odatda nishabda bunday qurilmalarning bir nechta
satrlari doimiy to‘siqlar yoki bo‘shliqlar bilan to‘siq shaklida o‘rnatiladi. Yuqori
qator ko‘chki chizig’i eng yuqori pozitsiyasidan 15 m dan oshmasligi kerak.
Kolktafellar qor qoplamasida oqayotganda, 6 radiusli dumaloq huni hosil bo‘ladi...
10 m. huni ichidagi qor siqilib, huni o‘zi yonbag’rida qorni o‘rnatishga yordam
beradi. Kolktafellar 2Na masofasi bilan bir yoki ikki qatorda ulardan 8 kardan
odam to‘siqlari ostiga o‘rnatiladi... Qatorlar orasida 10 m. Kolktafellar orasidagi
masofa 1,8 -2 balandliklari bo‘lishi kerak.
4.20- rasm. Yog’och qor ushlab turuvchi qurilmaning dizayni (o‘lchamlar
santimetrda berilgan)
Yamaqlar terrasirovanie 25° yoki undan kam tiklikka ega bo‘lgan
yamoqlardan qor qoplamining oldini olish uchun mustaqil vosita sifatida xizmat
qilishi mumkin. Tik yamaçlarda, terasta yamaqlar yamaqlar ustida yoki qor
qalqonlari va to‘siqlar bilan qurilayotganda yordamchi sifatida ishlatiladi.
4.21-rasm. Qor ushlagichlarini yonbag’rida joylashtirish: a-doimiy qatorlar;
b-bo‘shliqlar bilan
114
4.22-rasm. Kolktafel (o‘lchovlar santimetrda berilgan).
Ko‘chkilarga qarshi himoya qilish uchun o‘rmon ekish ma’lum bir hududda
o‘rmonlarning tarqalishining tabiiy chegarasida etarli tuproq qoplamiga ega
bo‘lgan tog ‘ yonbag’irlarida amalga oshiriladi. O‘rmon ekish joylari yuqoridan
boshlab va 20da tugaydigan barcha ko‘chkilar yonbag’irlarini qoplashi
kerak...Taglikdan 30 m. 2 m qatorlar orasidagi masofada ketma-ket 1 m orqali
joylashtirish bilan bir tekis tartibda amalga Nishab ustida o‘simliklar ekish.ko‘chki
yo‘liga tormoz qurilmalar, ularning harakati tezligini kamaytirish o‘zlari ko‘chki
bir zarba olish uchun ularning massasi va energiya kamaytirish uchun o‘rnatiladi.
4.23-rasm. Ko‘chkilar sxemasi.
Tormozlash qurilmalari bir-biriga yuborilgan va o‘zaro inhibe qilingan
alohida oqimlarga ko‘chkilarni ajratadi. Lavinorez-tosh yoki beton konstruktsiyasi
bo‘yicha uchburchak bo‘lib, u ko‘chkiga qarab chiqib ketish chetiga qaragan.
Lavinorez qor ko‘chkisini kesib tashlaydi va qorni olib tashlaydi, uning yon
tomonlarida — bir tomonga-log yoki jarlikka tushadi. To‘g’onning yo‘riqnomalari
115
ko‘chki va yo‘nalishni rad etadi-yangi yo‘l bo‘ylab quyiladi. Ko‘chki olib
tashlashning iloji bo‘lmasa, ko‘chki yo‘llariga perpendikulyar bo‘lgan halokatli
to‘g’onlar qo‘llaniladi. Gallereyalar yo‘llarni ko‘chkilardan himoya qilish uchun
eng ishonchli, ammo qimmatbaho tuzilmalardir. Tog ‘ yo‘llarini qordan tozalash
juda ko‘p to‘siqlar, parapetlar va rejada kichik radiusli egri mavjudligi bilan
to‘sqinlik qiladi. YO‘lning bir tomonida qor yog’ishi mumkin bo‘lgan joylarda u
bu tomonga tuproq bargining butun kengligidan o‘tadi. Parapetlar mavjud bo‘lgan
joylarda parapetlarning yuqori qismida joylashgan qorning pastki qatlami qaytib
qor tozalash vositasi bilan olib tashlanadi. Serpantinlarda yo‘llar universal
buldozerlar tomonidan qordan tozalanadi va qor bilan to‘qnashadi. Rotorli qor
tozalagichlarini qo‘llashda, ularning kichik radiuslari tufayli serpantinalarda qor
qatlamlarini ishlab chiqish kesish shaklida qisqa segmentlar bilan amalga
oshiriladi. Avtomobil harakatlanayotganda hosil bo‘lgan yo‘lda siqilgan qatlam
avtogreyder yoki buldozer bilan chiqariladi. Bunday hollarda, pichoqni yuqori
quvvatli
po‘latdan
yasalgan
pichoqni
mustahkamlash
tavsiya
etiladi.
Ko‘chkilarning
profilaktik
qulashi
portlovchi
moddalarni
joylashtirish,
shuningdek, ohak yoki artilleriya bombardimon qilish orqali portlashlar yordamida
amalga oshiriladi. Portlash qor massasining qulashi tezlashishi uchun tepadan
pastga tushadi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, ko‘chkilar ularning
shakllanishining dastlabki bosqichida qulab tushadi. Biroq, bir qor ko‘chkisi qulab
tushganda, qo‘shni yoki qarama-qarshi yamoqlardan qor yog’ishi mumkin.
YO‘lda qor ko‘chkisi tushganidan so‘ng, ko‘pincha sezilarli darajada
cho‘zilgan, balandligi 25 m ga etishi mumkin bo‘lgan qor qoplami hosil bo‘ladi;
qor esa 65 g/cm3 ga qadar zichlikka ega va inkluzivlarni o‘z ichiga oladi.
Ko‘chkilar qulashi natijasida paydo bo‘lgan qor qoldiqlarini tozalash,
odatda, suv omborlarining har ikki uchidan ham, tırtıllarda buldozerlar va qaytib
qor tozalovchilar tomonidan amalga oshiriladi. Yon bag’irlari etagida vodiylar
tubidan o‘tib past höyük bilan joylarda, qor konlari 2 m balandligi va 1 m dan kam
bo‘lmagan kengligi bir yonbag’rida qoldirib, yo‘l yuzasiga yuqoridan pastgacha
qatlamlik olib tashlandi.
116
4.24-rasm. 1-17 - parchalar ketma-ketligi: rejasida serpantin yoki kichik
radius egri qor to‘g’on tozalash sxemasi
Yuqori balandlikda xavfsizlik sababli, chuqur xandaqlarni darhol
to‘g’onning pastki qismiga kesib bo‘lmaydi. Qatlamlarni ketma-ket yo‘llar bilan
tozalash chizig’ining butun kengligida olib tashlash tavsiya etiladi.
Muzlik vaqti-vaqti bilan tabiiy yoki texnik suvlarni to‘kib tashlash natijasida
suv oqimlari yoki suv omborlari, muzlatilgan tuproq yoki yo‘l yuzasi muz
qoplamasida hosil bo‘lgan muzning to‘planishi deb ataladi. Eng keng tarqalgan
muz permafrost sodir bo‘lgan qattiq qish iqlimi bo‘lgan joylarda mavjud.
Muz bilan kurashish uchun quyidagi choralarni qo‘llang: umumiy drenaj;
muzlatilgan kamarlarni tashkil qilish; to‘siqli inshootlarni qurish; höyüğün
ko‘tarilishi; suv oqimi kanalini isitish, ularning chuqurlashishi, tekislanishi va
tozalanishi; suv o‘tkazgich quvurlarini isitish.
4.25-rasm. Muz bilan kurashish uchun qurilmalar:
a — muzlatilgan kamarni tashkil qilish; b — suv oqimining kanalini isitish; b — suv
o‘tkazgich quvurlarini isitish; 1 — qor; 2 — xandaq; 3 — tuproq shaftasi; 4 — mavsumiy
117
muzlash chegarasi; 5 — suvga chidamli (abadiy tuproq); 6 — mox yoki hijob; 7 — quyruq; 8 —
pervaneli taxta; 9 — qalqon; 10 — sarf — idish; 11 — tomizgich; 12 — isitish trubkasi; 13 —
suv o‘tkazgich trubkasi; 14-chiqish gazlar.
YO‘l atrofidagi erlarning umumiy drenaji tor (kengligi 0,5 m dan oshmasligi
kerak) yivli qurilma bilan pastki va devor qatlamlarini mox qatlamlari yoki er osti
Drenajlarini yotqizish bilan amalga oshirilishi mumkin.
Qulflash inshootlari-tuproqli shaftlar va to‘g’onlar, to‘siqlar, log to‘siqlari,
portativ qalqonlar, qor shaftlari (ular suv bilan emdirilgandan keyin muzlashadi) —
yo‘lda muzlash yo‘lida ularni oldini olish yoki undan uzoqlashtirish uchun
qurilgan.
Muntazam muz shakllanishi uchastkalarida 1,2 balandlikdagi doimiy ushlab
turuvchi Miller o‘rnatiladi...2,0 m Drenajlanmagan tuproqlardan, suv oqimi
bo‘ylab yamoqning o‘simlik-mox qoplamasidan ozod qilingan joyga tushib,
yo‘ldan 5 m ga yaqin emas.
Yo‘lning yuzasiga chiqqan muzni olib tashlash uchun qattiq xloridlarning
tarqalishi qo‘llaniladi. Kunning ikkinchi yarmida tuzni to‘kib tashlash
yaxshiroqdir, chunki bu vaqtda muzning erishi va tuzni muzga solishga yordam
beradigan eng katta quyosh nurlari. YO‘lda muz qatlamining katta qalinligi bilan
uni bir parcha uchun olib tashlash mumkin emas.
118
4.26-rasm. Yo‘lni qishki saqlash ishlarini tashkil etish sxemasi
| 