|
1. Bozordagi holatga qarab raqobatning qanday turlari mavjud?
|
| Sana | 11.09.2024 | | Hajmi | 48,72 Kb. | | #270905 |
Bog'liq MARKETING 10
Amaliy mashg’ulot
1. Bozordagi holatga qarab raqobatning qanday turlari mavjud?
2. Sof raqobatning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatib bering.
3. Oligopoliya bo’yicha narx jangi mexanizmi mazmunini ifodalab bering.
4. Monopoliyaning o’ziga xos xususiyatlari nimada?
1. Bozordagi holatga qarab raqobatning qanday turlari mavjud?
Raqobat – bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon oʻrtasidagi „bir-biriga qarshi“ munosabati. Oʻzaro munosabatlarning oʻzini „raqobat“ deb ham atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib boʻladi. Kimningdir asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash jarayoni“ deb taʼriflash mumkin[2]. Raqobat bir tomonning doimiy hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar oʻrtasidagi raqobat munosabatlari“ boʻlishi kerak[3]. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning taʼkidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud boʻlishi uchun zaruriy komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi[4].
Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson munosabatlarining barcha darajalarida koʻp“[5]. Koʻpincha doʻstlar, firmalar, sport jamoalari, maktablar va universitetlar oʻrtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar, siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning mintaqaviy boʻlimlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda ishtirok etadilar“. Raqobat turli tomonlar oʻrtasidagi marosimlar mahsulidan rivojlanadi. Baʼzi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli boʻladiki, aktyorlar faqat oʻz harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida tashvishlanishadi“.
Kelib chiqishi va maʼnosi
Fransiya va Germaniya oʻrtasidagi raqobat. Ikki millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya Gardes du Korpusining zobitlari urush qoʻzgʻatmoqchi boʻlib, 1806-yilning kuzida Berlindagi Fransiya elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan[6].
Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar oʻrtasidagi raqobatni anglatadi, bu yerda har biri boshqasidan koʻra koʻproq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu bilan bir qatorda feʼl (soʻz turkumi) shaklida qoʻllanilganda (Amerika ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini koʻrsatishi mumkin[7]. Raqib soʻzini kelib chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan foydalanadigan odamni anglatadi[8]:404[9] :400. Bu soʻz ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki janob kitobida aytib oʻtilgan[10][lower-alpha 1].
Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda oʻzining "Falsafa va psixologiya lugʻati" da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan.
biologik raqobat
shaxsiy yoki ongli raqobat
savdo va sanoatda raqobat[11].
Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda oʻzlarining sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga boʻlgan va raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib koʻrsatishgan, bu albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi[12]. Koʻproq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni oʻrnatish uchun zarur boʻlgan oʻxshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga boʻlgan ehtiyojni kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi[13
2. Sof raqobatning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatib bering.
Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining
eng muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobatning iqtisodiy
mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondashishini talab qiladi. Mustaqil
tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay
sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman
iqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash
uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli
ishlab chiqarish vositalari, xomashyo va
materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash
uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar
o‘rtasidagi raqobat pirovardida
iste’molchilarni o‘ziga jalb etish uchun
kurashni ham anglatadi.
Resurslarni etkazib beruvchilar
o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital,
tabiiy resurslar, ishchi kuchi) yuqori
narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar.
Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib
beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq
erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi.1
Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va arzon
narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridorlar har bir sarflangan pul
birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladilar.
Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari
Chizmadan ko‘rinadiki, ishlab chiqaruvchilar sarflangan xarajatlarning har bir
birligi evaziga ko‘proq foyda olish maqsadida raqobatlashadilar. Mana shu foyda
orqasidan quvish natijasida ular orasida tovarlarni sotish doiralarini kengaytirish,
qulay bozorlar, arzon xomashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalariga
erishish uchun kurash boradi. O‘z navbatida xaridorlar, ya’ni iste’molchilar
sarflagan har bir so‘m xarajati evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun
kurashadilar, ularning har biri arzon, sifatli tovar va xizmatlarga ega bo‘lishga
harakat qiladi.2
Ishlab chiqaruvchilarning faoliyat ko‘rsatuvchi tadbirkor va mulk egasi sifatida
erkin va mustaqil bo‘lishi raqobatning iqtisodiy asosini tashkil etadi. Chunki har
bir mulk egasining o‘z manfaati bo‘lib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi.
Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va barcha boshqa sohalardagi faoliyati shu
manfaatga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu jihatdan qaraganda raqobat erkin iqtisodiy
faoliyat qiluvchi sub’ektlar manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lishini aniq
tavsiflaydi. Raqobat mavjud bo‘lishining boshqa sharti tovar-pul
munosabatlarining ma’lum darajada rivojlangan bozo rtizimida amal qilishidir.
Raqobatning mazmun iuning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali yanada kengroq
namoyon bo‘ladi.
2Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue Economics p.402-410
Raqobat va narxning shakllanishi
Raqobatning asosiy vazifalari
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining
yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular
eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish
imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi
turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit
sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning shunchaki
o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati
sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi
ichki mahsulot) ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita
ta’sir o‘tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilarning
boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‘rnatishiga yo‘l
qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo
raqobatga bo‘linadi
Raqobat va narxning shakllanishi
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish
uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z miqyosiga
ko‘ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi.
Tarmoq ichidagi raqobattovarishlab chiqarish va sotishning qulayroq
sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari
o‘rtasida boradi.
Tarmoq ichidagi raqobat natijasida texnika darajasi va mehnat unumdorligi
yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan
nochor korxonalar esa ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar
va zarar ko‘radilar.
Bunday raqobat kapitallarning foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda
normasi yuqori tarmoqlarga oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq
foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif
ko‘payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda
normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib
ketishi teskari natijaga olib keladi: bu erda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi,
tovarlarga bo‘lgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar
ko‘tariladi, shu bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat
ob’ektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu
muvozanat kapital qaerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng
foyda olinishiga intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi
tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda
normasiga «baravarlashtiradi».
3. Oligopoliya bo’yicha narx jangi mexanizmi mazmunini ifodalab bering.
Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holatidir.
Oligopoliya (oligo... va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish shakllaridan biri hisoblanadi. Guruh monopoliyasi, ya'ni oz sonli yirik korxona (firma)larning bozorda yoki bironbir xoʻjalik soxasida hukmronligi tushuniladi.
O. uchun bozorda bir necha sotuvchining boʻlishi xos, ammo umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta boʻlganidan, har bir sotuvchi oʻzi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini oʻzgartirishi bilan narxlarda ham oʻzgarishlar yuz beradi.
Firmalarning uncha koʻp boʻlmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik tugʻdiradi. Bu esa, oʻz navbatida, ularga narxlarni belgilash, bozorni boʻlish yoki taqsimlash va boshqacha yoʻllar bilan oʻzaro raqobatni cheklashda qoʻl keladi. Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor. Monopoliya kabi O. ham nomukammal raqobat koʻrinishi hisoblanadi.[1]
Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga Oʻzbekistonda sement (asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), koʻmir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Shargʻun) va Boysun (Toʻda) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqaruvchilarni misol keltirish mumkin.
4. Monopoliyaning o’ziga xos xususiyatlari nimada?
Monopoliya- tovarlarning yakka sotuvchisi bo'lgan, uning o'rnini bosadigan tovarlar mavjud bo'lmagan sanoat turi. Monopoliyani sotuvchining o'zi tushunadi.
Shunday qilib, monopoliya tushunchasi ikki ma'noga ega: birinchidan, monopoliya ma'lum bir sohada (Coca-Cola, Ford va boshqalar) etakchi mavqeni egallagan yirik korxonani anglatadi; ikkinchidan, monopoliya deganda kompaniyaning bozordagi mavqei tushuniladi, bu unga ma'lum bir bozorni boshqarish imkoniyatini beradi.
Bozordagi monopol pozitsiyani nafaqat yirik, balki kichik korxona egallashi mumkin, agar u bozorga ushbu mahsulotning asosiy qismini etkazib beradigan bo'lsa; boshqa tomondan, yirik korxona bozorda monopolist bo'la olmaydi, agar uning bozor ta'minoti umumiy hajmidagi ulushi oz bo'lsa.Raqobatning ob'ektiv oqibati sifatida monopoliyalarning vujudga kelishi jarayoni XIX asrning so'nggi uchida kuchaydi. Og'ir sanoat, temir yo'l qurilishi, elektr energiyasidan foydalanishga o'tish bilan bog'liq ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi yirik korxonalarning shakllanishiga olib keldi. Bozorning katta qismini egallab olgach, yirik ishlab chiqaruvchilarga narxlarni aytib berish va boshqa korxonalarning ushbu sohaga kirishiga yo'l qo'ymaslik imkoniyati berildi.
Hozirgi vaqtda bozorni monopollashtirish quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin.
1) iqtisodiy ustunlik;
2) turli fitnalar yoki raqobatchilarni to'plash.
Bozordagi ma'lum bir kompaniyaning iqtisodiy afzalligi, xaridorga o'z tovarlari uchun narx-sifat nisbati bo'yicha eng maqbul narxni taklif qilishi tufayli vujudga kelishi mumkin. Ushbu ustunlikning asosi odatda eng ilg'or ishlab chiqarish texnologiyalari yoki tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish usullarini joriy etishdir.
Agar kompaniyaning bunday faoliyatining natijasi bozorning haddan tashqari ulushini egallash bo'lsa ham, unda xavfli narsa bo'lmaydi. Axir, bu erda bozor mexanizmi o'zining asosiy vazifasini muvaffaqiyatli hal qiladi - bu cheklangan resurslarning eng yaxshi taqsimlanishini ta'minlaydi. Darhaqiqat, bunday vaziyatda resurslarning eng katta ulushi cheklangan manbalardan eng yaxshi foydalanish va shu asosda minimal xarajatlarga erishish tufayli raqobatni yutgan kompaniyaga to'g'ri keladi.
Agar bunday kompaniya bozorda o'z hukmronligini narxlarni ko'tarish uchun ishlatishga harakat qilsa, u pastroq narxlarni taklif qilib, boshqa firmalar, hatto yuqori xarajatlarga ega bo'lgan firmalarning yashashi uchun sharoit yaratadi.
Mutlaqo boshqa masala - bu bozorni monopollashtirish, sof monopoliya yoki oligopoliya holatlari unga eng yaxshi texnologiyalar yoki ishlab chiqarishni tashkil etish tufayli emas, balki bir nechta yirik kompaniyalarning o'zaro kelishib, boshqa raqobatchilarning yutib yuborilishi yoki yutib yuborilishi tufayli kelib chiqishi bilan bog'liq. Bunday holda, cheklangan manbalardan eng yaxshi foydalanishni ta'minlaydigan kompaniyalar, albatta, bozor egasiga aylanmaydilar, keyin bu resurslar monopol bo'lmagan bozorda mavjud bo'lganidan ko'ra yomonroq taqsimlanadi.
Mahsulotning ma'lum turini sotadigan firmalar monopol kuchga ega - defitsitni yuzaga keltirish uchun taklif hajmini o'zgartirish orqali narxlarga ta'sir qilish qobiliyatiga ega.
Mahsulotlariga monopolistik yuqori narxlarni (muvozanat narxidan yuqori) belgilash va (yoki) resurslarni monopolistik narxlarda (muvozanat narxidan past) olish orqali monopoliyalar uzoq vaqt davomida monopolistik yuqori daromad olishni ta'minlaydilar.
Monopoliyalarning vujudga kelishi bozor iqtisodiyotining raqobatdosh boshlanishiga putur etkazadi, makroiqtisodiy muammolarni hal qilishga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga olib keladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda quyidagilar monopoliyalarning tasnifi .
1. Mavzu iqtisodiy qamrov monopolistik tashkilotlarning bunday turlari quyidagicha ajratiladi:
– sof monopoliya . Sanoat miqyosida . Bunday holda, bitta sotuvchi bor, potentsial raqobatchilar uchun bozorga kirish yopiq, sotuvchi sotishga mo'ljallangan tovarlar soni va ularning narxini to'liq nazorat qiladi;
– mutlaq monopoliya . Milliy miqyosda shakllangan . Bu davlat yoki uning iqtisodiy organlari qo'lida.
Monopsony(sof va mutlaq) ("psonea" - yunoncha "sotib olish") - resurslarni, tovarlarni bitta xaridor.
2. qarab tabiati va sabablari Quyidagi turdagi monopoliyalar ajralib turadi.
Davlat monopoliyasi - davlatning pul ishlab chiqarish, giyohvand moddalar, yadroviy qurol, aroq (aroq monopoliyasi) va boshqalarni ishlab chiqarishdagi mutlaq huquqlari.
Vaqtinchalik monopoliyailmiy-texnik taraqqiyot natijasida hosil bo'lgan har qanday ilmiy va texnikaviy yutuqlarga kompaniyaning monopol egalik qilish asosida vujudga keladi. Bunday kompaniya tegishli yutuq keng tarqalmaguncha bozorda monopol mavqeni egallaydi.
Tabiiy monopoliya - Agar bitta firma butun bozorga xizmat qilsa, uzoq muddatli o'rtacha xarajatlar minimal darajaga etadi.
Bunday sohada ishlab chiqarishning minimal samarali shkalasi bozor uchun ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash uchun etarli bo'lgan har qanday narxda talab qiladigan miqdorga yaqin.
Yoki tabiiy monopoliya - agar ikki yoki undan ortiq kompaniya bir xil miqdordagi tovarlarni etkazib bergan bo'lsa, mumkin bo'lganidan ancha past xarajatlarga ega bo'lgan mahsulotga bozorning barcha talablarini qondira oladigan kompaniya. Ushbu turdagi monopoliya tabiiy deb ataladi, chunki bu holda kirish to'siqlari mulk huquqi yoki davlat litsenziyasiga emas, balki ishlab chiqarishning tabiiy qonuniyatlarini aks ettiradigan texnologiya xususiyatlariga asoslangan.
Ayrim tarmoqlarning texnologik xususiyatlari tufayli bitta yirik korxonada ishlab chiqarish xarajatlari ko'plab kichik korxonalarga (suv, gaz va elektr energiyasi, telefon va boshqalar) nisbatan past. Bunday ishlab chiqarish, qoida tariqasida, davlat tomonidan raqobatdan himoyalangan.
Rossiya qonunchiligi tabiiy monopoliyaga yo'l qo'yiladigan quyidagi sohalarni belgilaydi:
neft va neft mahsulotlarini magistral quvurlar orqali tashish;
- gaz quvurlari orqali tashish;
- elektr va issiqlik energiyasini uzatish xizmatlari;
- temir yo'l transporti;
transport terminallari, portlar va aeroportlar xizmatlari;
- umumiy foydalanishdagi elektr va pochta xizmatlari.
Shubhasiz, ushbu sohalarda raqobat qiyin yoki oddiygina qo'llanilmaydi, chunki raqobat monopoliya qilinadigan mahsulotlarga qaraganda o'rtacha mahsulot tannarxini oshishiga olib keladi, chunki raqobatni qo'llab-quvvatlash kichik bozor ulushiga ega ko'plab kichik firmalarning mavjudligini talab qiladi. .
Bu holda bitta yirik korxonada ishlab chiqarish bir nechta kichik yoki o'rta korxonalarda bir xil hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishga qaraganda jamiyat nuqtai nazaridan samaraliroq bo'ladi.
Shu sababli tabiiy monopoliyalarning mavjudligi monopoliyaga qarshi qonunlar tomonidan taqiqlanmagan. Shu bilan birga, davlat o'zi bergan monopol hokimiyatni suiiste'mol qilishning oldini olish maqsadida bunday monopoliyalarning harakatlarini tartibga solish huquqini o'zida saqlab qoladi. Masalan, davlat xizmatlarning sifati va tabiiy monopoliyalar tomonidan o'rnatilgan narxlarni nazorat qilishi mumkin.
Huquqiy (lat. Legalis - huquqiy) monopoliyalar qonuniy shakllangan. Ularga monopolistik tashkilotlarning quyidagi shakllari kiradi:
Yopiq monopoliya. Bu raqobatdan raqobatchilarning ushbu bozorga kirishiga to'sqinlik qiladigan qonuniy cheklovlar (patentlar, litsenziyalar, mualliflik huquqlari, savdo markalari va boshqalar) bilan himoyalangan.
Ochiq monopoliya. Bunday holda, kompaniya ma'lum vaqtdan beri raqobatdan alohida himoya qilinmasdan mahsulotning yagona etkazib beruvchisiga aylanadi. Ochiq monopoliya sharoitida firmalar ko'pincha bozorga birinchi marta yangi mahsulotlar bilan kirib kelishadi. Ularning raqobatchilari ushbu bozorda birozdan keyin paydo bo'lishi mumkin.
Sun'iy monopoliya(sohani monopollashtirishning eng keng tarqalgan usuli) bu monopolistik foyda olish maqsadida tashkil etilgan yirik kompaniyalarning birlashmasidir: mahsulotni aniqlash, narxlarni belgilash, savdo bozorlarini taqsimlash va hk.
Uyushma tarkibiga kiradigan kompaniyalar tegishli mahsulotni bozorda bir butun sifatida, ya'ni sun'iy monopoliya sifatida paydo bo'lmoqdalar. Ushbu monopoliyalar qasddan bozor tarkibini o'zgartiradi:
- yangi firmalarning sanoat bozoriga kirishiga to'siqlar yaratish;
tashqi shaxslar (monopolistik uyushma tarkibiga kirmaydigan korxonalar) tomonidan xom ashyo manbalari va energiya manbalaridan foydalanishni cheklash;
- texnologiyaning juda yuqori (yangi firmalar bilan taqqoslaganda) darajasini yaratish;
- katta kapitalni qo'llash (ishlab chiqarish miqyosining o'sishiga ko'proq ta'sir ko'rsatadigan);
- Yaxshi joylashtirilgan reklama bilan yangi firmalar.
Biznesni birlashtirish (sun'iy monopoliyalar) juda oddiydan juda murakkabgacha farq qilishi mumkin shakllar - kartel, sindikat, ishonch, kontsern va boshqalar.
Eng oddiy monopolistik uyushmalar deb ataladigan alohida kompaniyalar o'rtasidagi vaqtinchalik kelishuvlar mavjud basseynlar, uzuklar, anjumanlarva h.k. Bunday birlashmalarning nomi kelishuv mavzusiga bog'liq. Bu sohada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning narxlari to'g'risida, ushbu birlashmaga kirmaydigan raqobatchilarga nisbatan qo'shma harakatlar to'g'risida, ushbu mahsulotni bozorda o'zini tutish qoidalari to'g'risidagi kelishuvlar bo'lishi mumkin. Shartnomalar vaqtincha xarakterga ega bo'lganligi sababli, bunday monopolistik uyushmalar beqaror.
Kartel - bir sohaning bir nechta korxonalari ittifoqi, unda qatnashuvchilar tijorat va sanoat mustaqilligini saqlab, ishlab chiqarish hajmlarini, mahsulotlarni sotish shartlarini, bozorlarni taqsimlashni va boshqalarni tartibga solishga kelishib olishadi.
Sindikat - bu o'zlarining a'zo korxonalarining qonuniy va sanoat mustaqilligini saqlab turishda yagona narx siyosati va boshqa tijorat faoliyatini amalga oshirish maqsadida ularni sotish maqsadida ishlab chiqaruvchilar yoki ishlab chiqaruvchilarning birlashmasi.
Ishonch- birlashmaning eng og'ir shakli, unda firmalarning tijorat va sanoat mustaqilligi butunlay yo'qoladi. Birlashtirilgan boshqaruv amalga oshiriladi. Kengash assotsiatsiyaning barcha faoliyatini tartibga soluvchi eng katta ishtirokchilar vakillaridan iborat.
Xavotir - Bu uyushma shaklidir, unda kiruvchi korxonalar huquqiy mustaqillikni saqlab qolishadi. Bosh kompaniya moliyaviy oqimlarni boshqaradi va nazorat qiladi, yagona rivojlanish strategiyasini va ilmiy-texnik siyosatni ishlab chiqadi, tashkiliy markaz hisoblanadi.
Boshqarish uning filiallarida (100%), sho''ba korxonalarida (nazorat ulushi) va assotsiatsiyalangan kompaniyalarda (kichik%) aktsiyalarga ega bo'lgan bosh kompaniya asosida amalga oshiriladi.
Konsorsium - keng miqyosda moliyaviy yoki tijorat operatsiyalarini birgalikda bajarish to'g'risida bir necha banklar yoki korxonalar o'rtasidagi oraliq bitim.
Turli sohalarda kapital topish orqali barqaror daromad olish imkoniyati biznesni birlashtirishning quyidagi shaklini paydo bo'lishiga olib keldi konglomerat. Konglomeratning o'ziga xos xususiyati shundaki, u bir-biri bilan texnologik jihatdan bog'liq bo'lmagan turli sohalardagi korxonalarni birlashtiradi. . Ushbu birlashma printsipi diversifikatsiya deb nomlanadi.
Diversifikatsiyabu moliyaviy nazoratni o'rnatish va barqaror yuqori daromad olish maqsadida turli sohalarda yagona, etarlicha kuchli kompaniyani joriy etish jarayoni.
Konglomerat, tashvish kabi, bitta kompaniya tomonidan boshqa kompaniyalarga nazorat ulushini sotib olish orqali yaratiladi. Odatda, konglomerat yuqori daromadli kompaniyalar yoki yuqori daromad olish uchun haqiqiy istiqbolga ega kompaniyalarni birlashtiradi.
Bozorda ijobiy pozitsiyani saqlab qolish uchun monopolistik uyushmalar iqtisodiy va boshqa usullar bilan raqobatchilarni qat'iyat bilan siqib chiqaradilar. Ulardan ba'zilarini ko'rib chiqaylik yo'llari.
1. Iqtisodiy boykot – begona shaxslar bilan (monopolistik birlashmaning a'zosi bo'lmagan korxonalar) iqtisodiy munosabatlardan qisman yoki to'liq voz kechish.
2.Cho'kish - raqobatchini chalg'itish uchun tovarlarni past narxlarda qasddan sotish.
3.Cheklov tovarlarni mustaqil (monopoliyadan xoli) firmalarga sotish (masalan, neftni qayta ishlash zavodlariga neft etkazib berishning kamayishi).
|
| |
