| Dars materiallari: 1. Fizika darsligi va multimediya darslik. Kompyuter. CD disk.
2. Namoyish-tajriba uchun kerakli jihozlar 3. Doska, bo’r.
Darsning borishi:
1. Tashkiliy qism.O’quvchilarga notalar yozilgan kartochkalar beriladi va kattaroq format og’ozda yozilgan notani topib birlashish taklif etiladi. Notasi qatnashgan fizika faniga oid so’zlar
Topib taqdim etadi va shu so’zlar orasidan guruhiga kelishib nom qo’yadi. Guruh nomini taqdim etadi.
2. O’tilgan mavzuni so’rash:
1. Atmosfera bosimi mavjudligini qanday tajribalar tasdiqlaydi?
2. Normal atmosfera bosimi nimaga teng?
3. Nima sababdan atmosfera bosimi o’zgarib turadi?
4. Torrichelli tajribasida naydagi simob ustuni nega to’kilmaydi?
5. Barometr va manometrlar nimani o’lchaydi?
3. Yangi mavzuning bayoni.
Suvga mix yoki kichkina tosh tashlansa, cho'kib ketadi. Lekin katta yog'och g'o'la, qayiq va ulkan kemalar suvda suzib yuradi. Bunga sabab nima? Quyidagi tajribani o'tkazib ko'raylik.
Dinamometrga suvda cho'kadigan biror jismni osib, uning og'irligini o'lchaylik. So'ngra uni suvli idishga tushiraylik (38-rasm). Bunda dinamometr ko'rsatishi kamayganligini ko'ramiz. Agar jism zichligi suvnikidan katta bo'lgan boshqa suyuqlikka botirilsa, dinamometr ko'rsatishi yanada kamayadi.
Ko'rilgan tajribadan suyuqlikka botirilgan jismga uni yuqoriga ko'taruvchi kuch ta'sir etishini bilib olamiz. Demak, jismning suzishi yoki cho'kib ketishi shu ko'taruvchi kuchning jism og'irligidan katta yoki kichik bo'lishiga bog'liq ekan. Xo'sh, bu kuch kattaligi qanday aniqlanadi. Buning uchun navbatdagi tajribani o'tkazamiz. Zichligi suvdan katta bo'lgan kub shaklidagi jismni dinamometrga osib, havoda og'irligi aniqlanadi. Idishga jo'mragiga qadar suv to'ldiriladi (39- rasm). So'ngra dinamometrga osilgan yukni suvli idishga tushiriladi. Bunda suv toshib, tarozi ustiga qo'yilgan menzurkaga tushadi. Bundan oldin menzurka tarozi ustiga qo'yilganda, tarozining ko'rsatishi belgilab olinadi. Menzurkaning suv bilan birgalikdagi massasidan unga tushgan suv massasi aniqlanadi. Menzurkada toshib chiqqan suv hajmi ham aniqlanadi. Bunda jismning o'lchamlari chizg'ich bilan aniqlanib, hajmi hisoblansa, toshib chiqqan suv hajmiga tengligi kelib chiqadi. Shu suvning og'irligi hisoblansa, aynan suvga botirilgan jismning havodagi og'irligi bilan suvdagi og'irligi orasidagi farqga tengligi ko'rinadi.
Demak, yuqoriga ko'taruvchi kuch jism siqib chiqargan suyuqiik og'irligiga teng bo'lar ekan.
Bu qonuniyatni birinchi bo'lib tajriba asosida qadimgi grek olimi, fizik va matematik Arximed (eramizdan oldingi 287-212-yillar) aniqlagan. Shuning uchun yuqoriga itaruvchi kuchga Arximed kuchi deyiladi. Qonun ta'rifi quyidagicha:
Suyuqlik yoki gazga to'la botirilgan jism o'z hajmi qadar suyuqiik yoki gazni siqib chiqaradi. Jismga pastdan yuqoriga yo'nalgan va siqib chiqarilgan suyuqiik yoki gaz og'irligiga teng kuch ta'sir etadi. Bunga ko'ra Arximed kuchi quyidagiga teng bo'ladi.
Arximed kuchining paydo bo'lish sababini gidrostatik bosim orqali tushun- tirish mumkin.
Soddalik uchun suyuqlikka botirilgan jismni kub shaklida deb qaraylik Jismning ostki va ustki qismlari turli chuqurlikda bo'lganligidan, ularga ta'sir etuvchi gidrostatik bosimlar ham turlicha bo'ladi. Shunday qilib jismlarning suzish shartlarini topish mumkin.
1. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan katta bo'lsa, jism suyuqlikda qisman botgan holda suzib yuradi.
2. Agar Arximed kuchi jism og'irligiga teng bo'lsa, jism suyuqiik ichidagi istalgan joyda muallaq holda qo’llaniladi.
3. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan kichik bo'lsa, jism suyuqlikda cho'kadi.
Arximed kuchi gazlarda, ya'ni havoda ham namoyon bo'ladi. Bunda Arximed kuchi formulasidagi o'rniga §havo qo'yiladi. Havo sharlari, aerostat, dirijabl deb ataluvchi uchuvchi jismlar Arximed kuchi tufayli havoga ko'tariladi
| 