| İkinci tələbat – öz müstəqilliyinə tələbat - ikinci dərəcəli əlavə tələbat olub, onsuz birinci tələbatları təmin etmək çətindir və ya mümkünsüzdür (silahlanmaya – güc və vəsaitə olan tələbat).
Bu və ya digər tələbatı təmin etmək zəruriliyi insanın davranışını – əxlaqını təyin edir. İnsanın davranışı (əxlaqı) – hərəkət hadisəsinin mürəkkəb kompleksi olub orqanizmin tələbatını ödəməyə istiqamətlənib. İnsanın fərdi davranışı – əxlaqı, onun xarakteri ən çox onun sosial təcrübəsindən (adamlarla ünsiyyət təcrübəsi və ətraf aləmlə), az dərəcədə isə ünsiyyətdən (qüsursuz doğulan adamlar üçün) asılıdır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, insan biosferin bir hissəsi, onun təkamülünün məhsulu hesab olunur, odur ki, onun sağlamlığı və iş qabiliyyəti ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən daha çox asılıdır. İnsan da digər canlı orqanizmlər kimi ətraf mühitlə maddələr mübadiləsi və enerji axını ilə əlaqədardır. Ona həm də, mühitin ekoloji fəaktorları təsir göstərir. Lakin insan müəyyən dərəcədə mühitin əlverişsiz faktorlarının təsirindən qorunmağı öyrənmişdir. Bununla yanaşı, insan onu əhatə edən mühitə böyük təsir göstərir.
Orta yaş həddi insanların doğularkən nə qədər müddət yaşayacaqlarını göstərən meyardır. Bu nəticəyə bir ərazidə və ya ölkədə yaşayan insanların orta ölüm yaşlarını hesablamaqla gəlirlər. Orta yaş həddi riyazi hesablamada ortalama olduğundan, fərdi insanlar bu yaş həddindən çox və ya az yaşaya bilərlər. Bu göstərici insanların həyat səviyyəsinin və sağlamlamlıqlarının hansı səviyyədə olmasını qiymətləndirmək üçün ən dolğun vasitələrdən biridir.
Son illərdə dünyada orta yaş həddi ümumiyyətlə qalxsa da bəzi ölkələrdə bu, hələ də aşağıdır. Dünya ölkələri arasında uzunömürlülük və orta yaş həddi çox fərqlidir. Svazilandda yaşayan insanlar ortalama 49 yaş yaşadıqları halda, Yaponiyada bu rəqəm 82-dir. Bunların səbəbi ictimai səhiyyə, tibbi xidmət və qidalanma arasında böyük dərəcədə fərqin olmasıdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək səviyyədə ölümlərin çoxunun səbəbi müharibə, aclıq və xəstəliklərdir. İİV virusunun geniş yayılması bir çox Afrikan ölkələrində insanların qısaömürlü olmasının başlıca səbəbidir. BMT-nin araşdırmasına görə əgər bəzi ölkələrdə məsələn Botsvanada, Cənubi Afrikada və Zimbabvedə İİV virusu olmasaydı, onların orta yaş həddi iki dəfə çox olardı. Uzunömürlülüyə təsir edən amillər arasında tibbi xidmətə əlçatanlıq, iqlim şəraiti və iqtisadi durum daha geniş yer alır. Məsələn, Birləşmiş Krallığın daha varlı yerlərində insanların orta yaş həddi kasıb ərazilərə nisbətən çoxdur. Bu, həyat səviyyəsinin, qida rejiminin və tibbi xidmətə əlçatanlığın fərqliliyindən yaranan amildir. Nəqliyyat vasitələri və sənaye səbəbindən hava çirklənməsinin orta yaş həddinə böyük təsiri vardır. Beləliklə, müxtəlif peşələrin uzunömürlülüyə təsiri qaçılmazdır. Məsələn, kömür mədənlərində işləyənlərin orta yaş həddi digər peşələrdə çalışan insanlara nisbətən daha az olur. Orta yaş həddinin əsas göstəricilərindən biri də cinslar arasındakı fərqdir. Qadınlar kişilərə nisbətən daha çox yaşayırlar. Bütün yaş həddndə, hətta yeni doğulmuş insanlarda da qadın cinsində olanların yaşamaq şansı əks cinsə nisbətən çoxdur. Digər statistikaya nəzər yetirsək görərik ki, 110 yaşdan yuxarı insanların 90%-ni qadınlar təşkil edir. Cinslər arasında belə fərqin olması bir çox səbəblərə bağlıdır. Bir çox ölkələrdə kişilər qadınlardan daha çox siqaret çəkir, alkoqol qəbul edir və uyuşduruculardan istifadə edirlər və adətən ağciyər xərçəngi, vərəm və qara ciyərin serrozu xəstəliyindən dünyalarını dəyişirlər. Kişilər həmçinin daha çox zədələrə məruz qalır və peşə xəstəliklərinə yoluxurlar. Orta yaş həddinə təsir edən digər amillərə xəstəliklərin və epidemiyaların çox yayılması, ana və uşaq ölümləri, bərabər tibbi xidmətin olmaması, ətraf mühit amilləri və sair daxildir. Bu amillərin aradan qaldırılması üçün dünya ölkələri mübarizə aparırlar.
|
