4.5. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarishda moliya va
kredit tiziniining roli
Sanoat ishlab chiqarishini boshqarish va tashkil etishda
moliya va kredit tizimi muhim rol o‘ynaydi.
M oliya maqsadli pul fondlarini hosil etish, jamlash,
taqsimlash va ishlatish yuzasidan paydo bo‘ladigan iqtisodiy
munosabatlardir. Moliya iqtisodiyotning pul sektorida yuzaga
keladi va daromadlar asosida yuz beradi. Pul va puJga.
tenglashtirilgan
aktivlaming
harakati
natijasida
vujudga
keladigan pul fondlari moliya resurslari yoki moliya obyekti
hisoblanadi. Moliya resurslari moliya va moliya tizimining
moddiy asosi, moliya siyosati o ‘tkazishning asosiy vositasi
b o ‘lib xizmat qiladi.
Moliya subyekti shu fondlami yaratish, taqsimlash va
ishlatishda ishtirok etuvchilar, y a ’ni korxonalar, turli x o ‘jaliklar,
xonadonlar, nodavlat jam oat tashkilotlari va davlat idoralaridan
iborat.
Iqtisodiyotning asosiy, yetakchi tarm og‘i bo‘lgan sanoat
ning
moliyaviy
resurslari
uning
korxonalarida
yuzaga
keladi.Ular asosan mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar
ko ‘rsatish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan pul tushumlaridan
iborat b o ‘ladi.
Sanoat ishlab chiqarishining moliyaviy resurslariga uning
yalpi pul tushumidan tashqari, bankdan olgan krediti, o ‘z
mulkini sotishdan kelgan tushum, aksiyalarini sotishdan kelgan
m ablag'lar kiradi.
Moliya sanoat ishlab chiqarishida bir qator muhim
funksiyalarni bajaradi, jumladan:
-
rivojlantirish funksiyasi - sanoat tarmoqlariga moliya
fondlaridan pul berish orqali ularning faolligini yuzaga keltirish;
75
ishlab chiqanlgan mahsulotlarni sotishdan tushgan pul
mablag‘larini taqsimlash va joylashtirish;
moliyaviy boshqaruvni yo'lga qo ‘yish va nazorat
qilish.
Nazorat funksiyasiga binoan inoliyalashtirish yo‘sinida
ajratilgan pulni o ‘rinli yoki o ‘rinsiz ishlatilishiga qarab
moliyalashtirish ko ‘paytirilishi, qisqartirilishi yoki umuman
to ‘xtatilishi mumkin b o iad i.
Kredit
lotincha «creditum» so‘zidan olingan b o ‘lib. pul
mablagTari, tovar va xizmatlami kelishilgan ustama (foiz)
to ‘lab, qaytarib berish sharti bilan m a’lum muddatlarga qarz
berishni anglatadi. Qarzga m ablag‘ beruvchi tomon kreditor
(davlat, bank, korxona va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa
debitor (qarzdor) deyiladi.
Kredit mamlakat lqtisodiyotida, shu jum ladan uning yetak
chi tarm og‘i b o ‘lgan sanoatda
muhim vazifalami bajaradi.
Ulaming orasida moliya resurslarini qayta taqsimlash asosiy
o ‘rinda turadi. Kredit yordamida kapitalni bir tarmoqdan
ikkinchisiga oqib o'tishi ta ’minlanadi. Shu bilan ishlab chiqa
rishni kengaytirish,
iqtisodiy
rivojlanishni jadallashtirish,
mablag‘lami kapital qoWishning eng foydali va istiqbolli
yo'nalishlarida to ‘plash imkomyatlari yuzaga keladi.
Kredit munosabatlarida
uning barqaror b o iis h i muhim
ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun mamlakatda kredit
siyosati olib boriladi. Kredit siyosati tarkibida banklam ing foiz
siyosati va ajratilayotgan kreditlaming yo'nalishlari, ulaming
qaytari 1 ishini ta ’minlash, kreditlaming samaradorligini oshirish,
imtiyozlar, yuz berishi mumkin bo ‘lgan xavf-xatarlami oldini
olish tadbirlari katta rol o'ynaydi,
Mustaqillik yillarida tijorat banklari kreditlari, birinchi
navbatda, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish,
yangi. zamonaviy, raqobatbardosh sanoat korxonalarini barpo
etish bilan bog'liq investitsivaviy loyihalami moliyaiashga
yo'naltirildi. Natijada banklar sarmoyaiari cvaziga yuzlab yangi
76
korxonalar ishga tushirilib, yangi
sanoat tannoqlariga asos
solindi.
Asakadagi
“GM Uzbekistan” avtomobil
zavodi,
Sho‘rtan gaz — kimyo
majmuasi, Yangiyo‘l va Q o‘qon
biokimyo zavodlari, Andijon gidroliz zavodi, “Xorazm shakar”
zavodi, Qizilqum fosforit kombinati, Q o‘n g ‘irot soda zavodi,
T o‘palang GES, Gazli — Sarimoy gaz quviri qurilishi,
“Toshguzar - Boysun - Q um qo‘rg ‘on” temir y o ii qurilishi va
boshqa o ‘nlab yengil hamda oziq-ovqat sanoat korxonalari
shular jumlasidandir.
0 ‘zbekiston bank tizimida olib borilgan izchil va maqsadli
islohotlar uning nafaqat jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozining
salbiy ta ’siri va oqibatlaridan ishonchli tarzda himoyalanishga,
balki banklar faoliyatida sifat o ‘zgarishlarga
erishish,
iqtisodiyotning real sektorini kieditlash hajmini kegaytirish
hamda xizmatlar ko ‘rsatish sifatini tubdan yaxshilash imkonini
berdi.
Mamlakat tijorat banklarining to‘lanmay
qolgan qarzlar
tufayli banklam ing balansiga o ‘tkazilgan bankrot korxonalami
moliyaviy
sog‘lomlashtirish
borasidagi
faoliyati
muhim
ahamiyatga ega b o id i.
Bankrot korxonalar faoliyatini
qayta tiklash,
ishlab
chiqarishni
modemizatsiya
qilish,
texnik va
texnologik
yangilash uchun banklar tomonidan qo ‘shimcha investitsiya
kiritish, korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, yangi turdagi
mahsulotlar ishlab chiqarishni y o ig a qo ‘yish va zamonaviy
boshqaruv usullarini tatbiq etib, ish o'rinlarini qayta tiklash
hamda yangilarini yaratishni ko ‘zda tutadigan mexanizm yara-
tildi.
Respublika
Prezidentining
2008-yil
18-noyabrdagi
“Iqtisodiyot real sektori korxonaiarining moliyaviy barqaror-
ligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g ‘risida”gi Faromoni
ushbu masalada dasturil
amal bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Jumladan, mazkur hujjatga binoan, 2009-yildan buyon sama-
rasiz ishlayotgan 173 ta
korxona tijorat banklari balansiga
77
o ‘tkazildi. Banklar tomonidan yo'naltirilgan sarmoyalar evaziga
ularning
120 tasida ishlab chiqarish faoliyati to ‘liq tiklanib,
yangi mulkdorlarga sotildi. Banklar balansida qolgan 53 ta
korxonaning 44 tasida esa ishlab chiqarish faoliyati tiklandi1.
Ushbu korxonalarda modemizatsiyalash va ishlab chiqarish
faoliyatini tiklash uchun 576 mlrd. so‘m hajmidagi investitsiya
kiritilib, 21 ming nafardan ziyod kishining bandligi ta ’minlandi.
Muhimi, faoliyati tiklangan korxonalar tomonidan jam i 3,0 trln.
so ‘mga yaqin tayyor mahsulot ishlab chiqarilib, shundan 730
mln. AQSh dollarilik mahsulot eksportga yo‘naltirildi.
Iqtisodiyotaing real sektorini moliyaviy qo'llab-quvvatlash
uchun ajratilgan kreditlar so‘ngi 2000-2013-yillar davomida 44
barobarga oshdi. Moliya muassasalari tomonidan investitsiya
maqsadlariga ajratilgan kreditlar hajmi ham ancha ortib, 4,2 trln
so ‘mdan ziyodni tashkil etdi.
|
