Kirish
Kompyuter (inglizcha:
computer —„hisoblayman“) oldindan
berilgan dastur boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash
mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Biroq, kompyuter hisoblash ishlarini
bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng. EHMlarning rivojlanishida
kompyuter ning bir necha avlodlarini koʻrsatish mumkin.
Bu avlodlar element
turlari, konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi, dastur taʼminoti,
texnik tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik
darajasi bilan bir-biridan
farq qiladi. Kompyuterning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) asosiy
element elektron lampa boʻlgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. Soʻngra
bu lampa oʻrnida tranzistorlar ishlatilgan kompyuter (Razdan-2, M-220, Minsk-22
va boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan kompyuter (IBM-360, 1BM-370,
(AQSh), YESEVM (Rossiya) va boshqalar, integratsiya darajasi katta boʻlgan
integral sxemalar oʻrnatilgan shaxsiy kompyuterlar paydo boʻldi. Shaxsiy
kompyuter (mikro va mikro EHM) tushunchasi XX asr 70-yillar oxiridan boshlab
keng tarqala boshladi. Shaxsiy kompyuterning keyingi avlodlarida mikroelektron
va biosxemalardan foydalanildi; ularning hajmi
kitob kattaligidek hajmga
kichraydi, massasi esa 3,5 kg gacha kamaydi. 1981-yil IBM shirkati shaxsiy
kompyuterning yanada takomillashgan modellarini ishlab chiqara boshladi.
Keyinchalik
boshqa
firmalar
IBM
bilan
PC
biriktirilgan
kompyuterni, Apple shirkati
esa Macintosh (talaffuzi:
„Makintosh“)
yoki
oddiygina „maki“ deb ataladigan kompyuterni yaratishdi. XXI asr boshlarida
dunyoda oʻnlab million shaxsiy kompyuterlar, 1 millionga yaqin EHM (shu
jumladan, bir necha oʻn superEVM) boʻlgan. Kompyuterlar masalalarni yechishda
foydalaniladigan komponentlar (tarkibiy qismlar) tarkibi
va tavsifi jihatdan bir-
biridan farq qiladi. Murakkab masalalarni yechishda kuchli qurilmalar oʻrnatilgan
kompyuterdan, hujjatlarni bosishda harf bosish qurilmasi boʻlgan kompyuterdan
foydalaniladi. Istalgan kompyuter tizimlar bloki, monitor va klaviaturadan iborat
boʻladi. Kerak boʻlganda boʻlardan tashqari boshqa qurilmalar ham ulanadi.
Tizimlar blokida kompyuterning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni
yuritkich, vinchester — qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar)
boʻlib, unga qolgan qurilmalar ulanadi. Monitor (displey) matn va turli tasvir
koʻrinishidagi axborotlarni ekranda aks ettiradi. Klaviatura kompyuterga buyruq
va
turli
axborotlarni
kiritadi.
Koʻpincha,
kompyuter
tarkibiga „sichqoncha“ manipulyatori va printer kiritiladi. „Sichqoncha“ ikki yoki
uchta knopkasi (tugmasi) boʻlgan qurilma boʻlib,
uning yordamida kompyuter
ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qogʻozga tushirish uchun xizmat
qiladi. Zamonaviy kompyuterlar, asosan, toʻrt qurilma: boshqarish, protsessor,
xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat.
Boshqarish qurilmasi
kompyuterning barcha qurilmalari ishini muvofiqlashtiradi va boshqaradi.
Protsessor kompyuterning asosiy qurilmasi boʻlib, axborotlarga ishlov beradi,
yaʼni hisoblash amallari, solishtirish va uzatish kabi arifmetik-mantiqiy amallarni
bajaradi. Bu qurilma bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira
qurilmasi axborotlarga ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi.
Foydalanayotgan dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat
saqlanadigan axborotlar
tashqi xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot
almashinuvi kiritish-chiqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.
Kompyuter oʻyinlari ham keng tarqalgan. Ularning mingdan ortiq xili mavjud;
ular yordamida koʻp narsalarni amaliy bilib olish va amaliy tajribalarni orttirish
mumkin. Kompyuterning universalligi axborotni aniq maqsad yoʻlida qayta ishlay
olishiga, inson faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarishni tubdan
oʻzgartirishga, kishilarning ishini osonlashtirishga imkon beradi.
Ob-havoni
oldindan
aytib
berishda meteostyalar va sunʼiy
yoʻldoshlardan keladigan
axborotlarni yigʻib va tahlil qilib, juda katta hisoblash ishlarini bajaradi va inson
uchun qulay boʻlgan shaklda ifodalaydi (qarang: Intranet, Internet, Kompyuter
tarmogʻi).
