66
20-MAVZU: O`ZGARMAS TOK DVIGATELI HAMDA ASINXRON, SINXRON VA
QADAM ELEKTRODVIGATELI AVTOMATLASHTIRILGAN ELEKTR
YURITMALAR.
Reja:
1.
Asinxron elektrodvigatelli avtomatlashtirilgan elekltr yuritma.
2.
O`zgarmas tok va sinxron dvigatelni avtomatik ishga tushirish.
3.
Elektrodvigatellarni jadal to`xtatishni avtomatlashtirish.
Qisqa rutashtirilgan rotorli asinxron dvigatelni ishga tushirish teskariga aylantirish hamda
aylantirish hamda himoyalash sxemasini ko`rib chiqamiz (1-rasm).
1-rasm. Qisqa tutashtirilgan asinxron dvigatelni
avtomatik ishga tushirish, teskari aylantirish
hamda himoyalash sxemasi.
Boshqarish vositalari quyidagilardan iborat: reversiv magnitli ishga tushirgich, knopkalar,
issiqlik
relelari, saqlagichlar, uzgichlar. Uzgich ulangandan so`ng sxema ishga tayyor holatda
keladi. “OL” knopka ezilishi bilan “OL” kontaktori g`altagi ulanadi. U ishga tushib o`zini kuch
kontaktori bo`lgan “OL” kontaktlarini ulab dvigatelni tarmoqqa ulaydi. Shu vaqtda uni blok
kontankti BK ulanib qoladi va shu bilan “OL” knopkasi blokirrovka qilinadi.
Dvigatelni
to`htatish uchun “to`xt” knopkasi eziladi. Natijada “OL” kontaktor g`altagi zanjiri ulanadi,
dvigatel tarmoqdan uzilib to`xtaydi. “OL” va “OR” g`altaklari zanjirlarida mexanik aloqa
mavjudligi evaziga bir paytni o`zida “ol” va “or” knopkalarini ezilishi mumkin emas.
Dvigatelni uzoq vaqt ortiqcha yuklamada ishlashidan avtomatik himoyalash RT1 va RT2
bimetall issiqlik relelari orqali bajariladi. Ularni ajraluvchi kontaktlari ta`minlovchi manbaa
zanjiriga ketma-ket ulangan. Rele qisqa vaqt ichida sodir bo`ladigan yurg`azish toklaridan ishlab
ulgurmaydi. Ortiqcha yuklamada rele ishga tushib dvigatelni tarmoqdan ajratib qo`yadi.
Bimetall plastinka sovigandan so`ng kontaktlarni
avvalgi holatiga qaytarish, buzishlar bartaraf
etilgandan so`ng qo`l orqali bajariladi.
Dvigatellarni qisqa tutashuv tokidan eruvchan saqlagichlar himoya qiladi. Yurg`azish
toklarida ular ishga tushmaydi. Sxemada tarmoq kuchlanishi yo`qolib qayta tiklanganda, hamda
kuchlanish ma`lum miqdordan pasayib ketganda dvigatel tarmoqdan uzib qo`yiladi.
Dvigatelni reostatli sihga tushirishni avtomatlashtirish. Reostatli ishga tushirishni
avtomatlashtirishdan asosiy maqsad ishga tushirish reostatini qismlarini shunday chiqarib
tashlashki, bunda yurg`azishdagi tok va momentlarni yuqori va
pastki miqdorlari berilgan
qiymatlar chegarasida bo`lish kerak. Reostatli ishga tushirishni avtomatlashtirish yoki tok, yoki
vaqt, yoki tezlik, yoki yo`l bo`yicha bo`lishi mumkin.
Yakor tezligi bo`yicha o`zgarmas tok dvigatelini ishga tushirib yuborishni avtomatlashtirish.
2-rasmda parallel qo`zg`otishli dvigatelni tezlik bo`yicha ishga tushirish sxemasi ko`rsatilgan.
Yurg`azish reostati ikki pog`onaga ega. Ikki tezlanish kontaktlarini g`altaklari 1У va 2У dvigatel
yakor qisqichlariga ulangan. G`altaklardagi kuchlanish yakor EYUKga proporsional. Kontaktlar
ma`lum yakor tezligiga tog`ri keladigan kuchlanishlarda ishga tushirishga moslangan bo`ladi.
“Yurg`” knopkasini ezib kontaktor L orqali yurg`azish reostati to`la kiritilgan holda dvigatel
67
yuqori tarmoqqa ulanadi. Dvigatel tezligi oshgan sari yakordagi EYUK va kuchlanish orta
boshlaydi.
2-rasm. O`zgarmas tok dvigatelini tezlik bo`yicha reostatli ishga tushirishni
avtomatlashtirilgan sxemasi.
Ma`lum tezlikda kontaktor 1У ishga tushadi va uni kontaktlari birinchi pog`ona reostani
tutashtiradi. Keyingi tezlikni oshishida kontaktor 2У ishga tushib
uni kontaktlari reostatni
ikkinchi pog`onasini tutashtiradi.
Sinxron dvigatelni avtomaik ishga tushirib yuborish. 3-rasmda sinxron dvigatelni asinxronli
ishga tushirib yuborish sxemasi ko`rsatilgan.
3-rasm. Sinxron dvigatelni asinxronli ishga tushirib yuborish sxemasi.
“Yurg`” knopkasi ezilishi bilan kontaktor L stator cho`lg`amini tarmoqqa ulaydi.
Rotorga joylashtirilgan maxsus “oy katak” tipidagi cho`g`am evaziga rotor aylana boshlaydi.
Razryadlovchi rezistorga ulangan rotor cho`lg`amlarida aylanuvchi maydon avvaliga katta
EYUK induksiyalaydi (chastotasi tarmoq chastotasiga teng bo`lgan). Bu zanjirda kechikish bilan
kontakt L ulanadi. (bu vaqtda RN kontakti ochiq) Rotor tezligi sinxron tezlikka yaqinlashganda
(sirpanish koeffisienti
%
5
S
) RN relesi yakori qaytib kontaktor B zanjirdagi RN kontaktni
ulaydi. U razryadlovchi resistor R ni uzib rotorni qo`zg`atish cho`lg`amini o`zgarmas tok
manbaiga ulab qo`yadi. Dvigatel sinxronizmga kirib sinxron dvigatel kabi ishlay boshlaydi.
Dvigatellarni dinamik jadal to`xtatishni avtomatlashtirish tezlik yoki vaqt bo`yicha bo`lishi
mumkin.
68
O`zgarmas tok dvigatelini tezlik bo`yicha jadal to`xtatishni ko`rib chiqamiz (4-rasm).
4-rasm. O`zgarmas tok dvigatelini dinamik jadal to`xtatishni avtomatlashtirish sxemasi.
“To`xt” knopkasi bosilishi bilan g`altak L uziladi va u yakor zanjiridagi kuch kontakti L ni
ajratadi va u dinamik jadal to`xtatish relesi RT zanjirdagi blok kontakti ulaydi.
Natijada u
to`xtatish rezistori R yakorni ulovchi to`xtaish kontaktorini ulaydi. Yakor tezligi va EYUK
kamayadi. Dvigatel to`xtaydi va yana ishga tushishga tayyor holga keladi.
Qadam elektrodvigatellari uchun ham quyida keltirilgan sxemalarni qo`llab ishga tushirish,
jadak to`xtatish, teskariga aylantirish va boshqa operasiyalarni amalgam oshirish mumkin.
