A`DEBIYaTLAR
1. A.I.Davidchuk. «Chto mojno sdelat` iz prirodnogo materiala» Moskva 1992.g.
2.S.Bulatov. «Wzbek xalq amaliy bezak san`ati»` Toshkent. 1991.y.
3.Malla Ochilova. «Yangi pedagogik texnologiyalar»qarshi 2000.y.
4. «Uchinchi ming yillikning bolasi» Ma`rifat va ma`anviyat nashri.
Toshkent 2001.y.
Ha`zirgi waqitta Watanimiz keleshegi, ma`mleketimizdin` ekonamikasi, onin` sotsialliq, siyasiy, ma`deniy jaqtan rawajlaniwi talantli adamlardin` o`sip jetilisiwine tikkeley g`a`rezliligi ha`sh kimge sir emes. Turmis da`rejemizdin` jaqsilaniwi ha`m elimizdin` jarqin keleshegi tap sol do`retiwshilik oy- pikir adamlarina baylanisli.
Do`retiwshilik qa`biletke iye balalar ju`da` erte aniqlanadi. Buni en` da`slep an`lag`an ata-analar bunday balalardi qanday dur tan` qalarliq bala dep qabil etedi. Bunday balanin` biliwge sonshelli qushtarlig`i menen, tawsilmas qizig`iwshilig`i a`dette u`lken adamlardi ju`da` sharshatip jiberedi. Na`tiyjede olar qaqqishlap, ha`reketlerin shegaralap qoyadi.
Do`retiwshilikti izertlew sistemasinin` tiykarin saliwshi Torreis, na`sillik potentsial keleshektegi do`retiwshiliktin` en` a`hmiyetli ko`rsetkishi emes. Do`retiwshilik nishanalarinin` aniq do`retiwshilikke aylaniwinda ata-ananin` , mektepkegi ha`m u`ydegi basqa u`lken adamlardin` ta`siri ku`shli deydi. Mektepke shekemgi da`wirde-aq shan`araq balanin` do`retiwshilik potentsialin ya bar qilidi, ya birotala joq qilidi. Balanin` do`retiwshiligin rawajlandiriwda, balanin` uqipliliqlarina jetiw og`ada a`hmiyetli. Sizin` jaratip bergen pozitstiv ortalig`in`izdan bala o`zine kereklisin aladi.
Balanin` talantin rawajlandiriw ushin og`an qolayli sharayatlar jaratip beriw kerek. Bunnan: “Bul ushin ne qiliw kerek, balanin` toliq rawajlaniwi ushin qanday sharayatlar isleniwi kerek?”degen soraw tuwiladi. Bul soraw a`srese ta`rbiyashidan balasinin` “talantli” ekenin endi esitken ata-analardi qatti albiratadi. Olardin` aldina ja`ne bir soraw: “Biz ta`rbiyani duris berip atirmiz ba ?” degen soraw payda boladi.
Geypara ata-analar qanshalardur o`zlerin ju`da` qiziqtirg`an shinig`iwlarg`a balalarin ma`jbu`rlep u`lken qa`tege jol qayadi. Misali ushin a`ke balasinin` gu`res penen shug`illaniwin qa`leydi: “Mag`an gu`res penen shug`illaniw unag`an bolsa, ne ushin balama unamas eken” ? Ol ha`zirshe ele ma`nisine tu`sinbey atir. Biraq ol ju`da` uqipli.Keyin ala u`yrenisip ketedi, ba`lkim unap ta qalar. Ha`zirshe shug`illaniwg`a qatinawg`a qarsiliq ko`rsetip atirg`ani jaq g`oy” Ana bolsa “Awa,ol ju`da` berilip shug`illanadi, turnirlardin` ha`mmesine qatnasadi, sebebi bunin` a`kesi ushin qa`nshelli a`hmiyetli ekenligin biledi. Ol o`zin a`kesi maqtanish etkenin ju`da` qa`dirleydi”. Haqiyqatinda bolsa bul balanin` ilimiy izertlewlerge u`lken qizig`iwshilig`i bolip, bul jag`inan ata- analarinan onshelli qollap quwatlaw bolmadi. Talantli bala eki ta`repleme de rawajlana aladi, biraq joqarida ko`rsetilgen shan`araqta balanin` jeke insan sipatindag`i qizig`iwshiliq ha`m ko`z qaraslarina haqiyqiy hu`rmet ko`rimbeydi. Ha`r qiyli uqipliliqlarg`a iye talantli balalar keleshekte mamanliq tan`lawda qiyinshiliqlarg`a duslasadi. Sebebi jollardin` birewin tan`law menen basqalarinan was keshiwge tuwra keledi. Solay da bolsa qaysisin tan`lawdi bala o`zi sheshedi. Bul tan`lawda ata-analardin` belsendilik etiwi maqsetke muwapiq emes. Talantli adamlardin` o`mirbayanlari menen tanisqanimizda, olardin` eresek jasqa shekem ha`r qiyli tarawdag`i jan`a islerdi bir neshshe ret basinan baslag`anlarin ko`remiz. Qayta-qayta tan`lawlar na`tiyjesinde bala ata-analardin` qizig`iwshiliq shen`berine jaqsilaniwi mu`mkin. Biraq bul onin` tan`lawi boladi.
Ko`binese joqari talantqa iye balalar ha`r ta`repleme rawajlaniwg`a qarsi shig`ip, erte balaliq da`wirinen-aq belgili bir tarawg`a u`lken qizig`iwshiliq penen aylanisadi.( misal ushin muzika, matematika, sport,). Olar bos waqtin derlik usi is penen shug`ilaniw menen o`tkeredi.
Ilimpaz Blum belgili talant iyelerin u`yrene otirip olardin` talantinin` rawajlaniwina oqiw ta`rbiya islerinin` qa`nshelli ja`rdem bergenligin ko`rsetedi. Usinday adamlardan alg`an ko`psanli interv`yulerinde derlik talantlilardin` ko`pshiliginde ata-analardin` birewi yamasa ekewide ( yamasa bir jaqin tuwisqani) bul tarawg`a qatnasi bolg`an, sol ushin da balanin` talantin rawajlandiriw ushin oni qollap quwatlag`an. Bul na`rse o`zleri jete almag`an shin`g`a balasi jetedi degen u`mit penen islengen. A`srese bul analarg`a tiyisli, sebebi olardin` jeke maqsetleri ha`m umtiliwlari u`ydin`, shan`araqtin` mashqalalari menen basilip qaladi. Bul is penen shug`illaniwdin` da`slepki sebeplerin aniq aytiw qiyin: ol balanin` o`zinen shiqtima yamasa ata-anadan ba. Qalay bolg`anda da ko`pshilik vunderkindler kishkene jaslarinan baslap aq ata-analarinin` turaqli qollap quwatlawinda boladi. Geypara shan`araqlarda tan`lang`an do`gerekke (muzika, sport h.t.b.) ata-analardin` qizig`iwshilig`i sanshelli balanin` sabaqlarinda, shinig`iwlarinda barliq shan`araq ag`zalari qatnasadi. 3jastan 7jasqa shekem ata-ananin` balag`a ta`siri bul balanin` talantin rawajlandiriwda a`hmiyetli faktor. Ko`pshilik ata analar qashanlardur o`zleri berilip shug`inlang`an do`gerek penen balanin` shug`ilaniwi onin` da`slepki so`ylewdi u`yreniwindey ta`biyg`iy na`rse dep esaplaydi. Al balanin` o`zinin` rejeler haqqinda derlik soralmaydi ha`m o`zi tan`lawi usinis etilmeydi.
Balanin` talantin rawajlandiriw, onin` jetik insan bolip o`sip erjetiwi ushin ata-analarg`a bir qansha paydali ken`eslerdi atap o`temiz.
1. Da`slepki sa`tsizliklerinen bala shorshig`anda onin` kewline demew bolatug`in awizeki ha`m qa`wipsiz psixologiyaliq sha`riyat jaratip berin`.
2. Balanin` do`retiwshilik uqipliliqlarin qollap quwatlan` ha`m onin` da`slepki sa`tsizliklerinde kewil alip oni tinishlandiriwg`a ha`reket etin`.( Onin` shig`armasina du`zetiw kirgiziwge urinban`: “Bul jaman emes, minaday etkenin`di ele de jaqsi bolar edi...” Bala qansha tirisada jetiskenlike erise almay, beter qana boladi.
3. Balanin` qizig`iwshan`lig`in, sorawlarin ha`m pikirlerin hu`rmet etin`, onin` hayran qalarliq haqiyqatqa jaqin kelmeytug`in pikirlerine shidamliliq penen qaran`, barliq sorawlarina juwap bariwge ha`reket etin`.
4. Balani o`zin jeke qaldirman`, eger ol soni qa`lese o`zi erkin ha`reket etiwine jol aship berin`. Artiqsha “basshiliq” onin` do`retiwshiligin qiyinlastiriwi mu`mkin. Balanin` tilek ha`m maqsetler balanin` o`zine g`ana tiyisli, ata-ananin` ja`rdemi bolsa ko`binese balanin` jeke insan sipatindag`i shegarasin buziw bolip esaplanadi. Ha`tteki ju`da` kishkene talantli balalar da o`z iskerligine ata-ananin` aralasiwina taban tirep qarsi turadi.
5. Do`retiwshilik o`nimlerinin` sistemasin du`zip u`yreniwinshe ja`rdem berin`. Bul arqali bala o`z pikirlerin basqalardin` pikirleri menen bir qatarda hu`rmet etiwge u`yretedi. Sonin` menen birge ol basqalar qatarinda bahalanadi.
6. Balanin` tiykarg`i insanliq za`ru`rliklerin qanaatlandiriwina ja`rdem berin` (qa`wipsizlik sezimi, muhabbat, o`zine ha`m a`tirapindag`ilarg`a hu`rmet)
7. Balanin` qatarlarina tu`siniksiz bolg`an do`retiwshilik izleniw protsessinde o`zin qolaysiz sezbewi ushin og`an ja`rdem berin`. Do`geregindegiler o`zin ele ta`n almag`an, alg`anan qapa bolmay, jetiskenlikti ha`zirshe o`zinen tawip, o`zinin` do`retiwshilik ilepul`sin jog`altpawi kerek.
8. Onin` ko`pshilik sorawlarina barliq waqit birdey juwap tabila barmeytug`inlig`in, bul ushin waqit kerekligi, al bala ta`repinen shidamliliq kerkeligin tu`sindirin`.
9. Balag`a o`zin o`zi do`retiwshi insan sipatinda bahalawg`a ja`rdem ko`rsetin`. Biraq bul menen onin` minez qulqi shegaradan shig`ip ketpewi kerek.
10. Balag`a o`zin teren` u`yreniwge, o`zindegi oyanip kiyatirg`an pikirlerdi bos jiberip qoymawg`a ja`rdem berin`. Onin` da`slepki ebeteysiz ha`reketlerine jilli ju`zlik penen qarap, oni a`tirapindag`ilarg`a tu`sinikli boliwina ja`rdem ko`rsetin`.
11. Balanin` jan`a do`retiwshilik baslamalarin qollap quwatlawshi so`zler tabin`. Birinshi ta`jiriybeler qa`nshelli sa`tsiz bolsa da olarg`a sin ko`z qaras penen bahalawg`a urinban`. Bala tek o`zi ushin emes, al a`tirapindag`i o`zi su`ygen insanlar ushin da do`retiwge urinadi. Sol ushin onin` ha`reketleri tu`sinpazliq ha`m jilli ko`z qaras penen qaran`.
12. Balag`a “ aqilli avantyurist” boliwg`a, qa`wip ha`m bilimge su`yeniuge ja`rdem berin`. Sebebi tikkeley usilar tiykarinda haqiyqiy ashiwlar ju`zege keliwi mu`mkin.
13. Balanin` do`retiwshiligine qolayli atmosfera jaratip berin`. Onin` ja`ma`a`tshilik qollamawinan, qatarlarinin` negativ ko`z qaraslarinan qiynalmawina ja`rdem berin`. Sebebi o`zinin` do`retiwshilik iskerligin iske asira almag`an bala usi energiyasin basqa kereksiz bag`darlarg`a burip jiberiwi mu`mkin.
14. Balag`a o`zi qatarli ha`m o`zindey uqipliliqqi iye kompan`on tabiwg`a ja`rdem berin`. Sebebi do`retiwshilik penen qatar balag`a o`zi qatarli balalar menen qarim qatnas ha`m pikir almasiwlar ju`da` za`ru`rli boladi.
Do`retiwshilik talantqa iye balanin` ko`z qaraslari ha`m qabil etiwi ol jasap turg`an ja`miyet adamlarinan anag`urlim pariq qiladi. Bunday bala ata-anannin` tu`siniwine ha`m qollap quwatlawina mu`ta`j boladi. Bala do`retiwshilik uqipliliqlarin da saqlap qaliwi kerek, ha`m ja`miyetten sirtqa da shig`ip qalmawi kerek. Ata-ana balanin` jolindag`i barliq tosqinliqlardi saplastira aliwi mu`mkin, biraq olardi jen`iwde balag`a ja`rdnm berse jaqsi na`tiyjelerge erise aladi.
3 Mavzu: Ijodiy qobiliyatni rivojlandirishda badiy xunarning o`rni
Reja:
1. Ijodiy faoliyatni rivojlandirishda nutqining tutgan o`rni.
2. Musiqa faoliyati.
3. Bolalar nutqini rivojlandirish yollari.
4. Bolalar nutqini rivojlandirish usullari.
|
