A`DEBIYaTLAR
1. A.I.Davidchuk. «Chto mojno sdelat` iz prirodnogo materiala» Moskva 1992.g.
2.S.Bulatov. «Wzbek xalq amaliy bezak san`ati»` Toshkent. 1991.y.
3.Malla Ochilova. «Yangi pedagogik texnologiyalar»qarshi 2000.y.
4. «Uchinchi ming yillikning bolasi» Ma`rifat va ma`anviyat nashri.
Toshkent 2001.y.
Su`wret saliw erte jastag`i balanin` do`retiwshiliginin` bir tu`ri bolip tabiladi. Balanin` su`wret saliwg`a bolg`an iqlasi 10-13 jasqa shekem asadi. Balanin` da`slepki su`wret saliw iskerligi quri siziq ha`m formasiz shtrixlardi saliwdan baslanadi. Adam figurasi retinde bala adamnin` basin, ayag`in, qolin, denesin su`wretleydi. Adamnin` figurasin saliw usi menen sheklenip qaladi. Bul su`wret saliwdin` basqishi bolip esaplanadi. Balag`a adamnin` su`wretin ne ushin bulay saldin` degen soraw bergende ol ko`riw ha`m ju`riw ushin dep juwap qaytariwi mu`mkin. Eger izertlewshi ushin balag`a anasinin` su`wretin saliwdi usinis etse, ol sol zamatt-aq anasina qaramastan aq saliwg`a kirisip ketiwi mu`mkin. Buni bala o`zinin` baqlawlari tiykarinda yadinan saladi. Eger balag`a kiyimdegi adamdi saliw tapsirilsa , ol da`slep adamnin` o`zin salip bolg`annan son` kiyimlerin kiyindirip saladi. Og`an qosimsha etip qaltasinda kashologi, ondag`i ko`rinip turg`an aqshalari menen qosip saliwi mu`mkin. Son` balanin` su`wret saliwinda forma payda bola baslaydi.
Bala su`wretlep atirg`an predmetinin` belgilerin sanap qoymastan, sonin` menen birge na`rselerdin` formasin beriwge ha`reket etedi. Bul su`wret saliwdin` 2- basqishi bolip esaplanadi.
Su`wret saliwdin` 3-basqishinda su`wret siluet yamasa kontur formasina iye boladi. Bul basqishta bala su`wretti haqiyqiy tu`rine uqsas etip saladi. Balada su`wret saliwdin` rawajlaniwinda da`slep ha`reketli sezimtal formani qabil etiw sol waqitta qorshag`an ortaliqta bag`darlaniw uqibinin`boliwi menen tu`sindiriledi.
Balanin` barliq ha`reketleri ha`m du`n`yani qabil etiwinin` ko`riw ha`m ha`reketli sezimtal qarim qatnasiqlar ortasindag`i baylanisi menen tu`sindiriledi. Bala tikkeley real haqiyqiy ha`rekette boladi. Oni en` da`slep na`tiyjesi emes ol ha`reket protsessinin` o`zi qiziqtiradi. Ha`reketleniwdin` bul basqishinda bala ku`shli emotsional ta`siri menen o`zgeshelenedi.
Balanin` rawajlaniwinin` za`ru`rli bag`dari bul du`n`yani ko`riw arqali qabil etiwinin` o`sip bariwi menen dep tu`sindiriwge boladi. Balanin` ha`reketli sezimtal qulqin ko`riwge boysinadi. Balani o`zinin` ha`reketleri emes, al o`tip atirg`an protsesstin` o`zi qiziqtiradi. Su`wret saliw iskerliginde bala o`stiriwshilik da`wirge kelip na`rseni qanday bolsa, sondaylig`insha saliwg`a ha`reket etedi. Bunda ol ko`riw arqali ken`islikte perspektivali su`wret saliw metodin iyeleydi. U`y sharayati balag`a su`wret saliw ushin oni rawajlandiriw ushin unamli jag`daylar tuwdirip beredi. Bul baladag`i o`z erkinshe payda bolatug`in do`retiwshilik uqipshilig`i, do`retiwshilik a`detleri materiallardi o`zlestiriw menen baylanisli. Solay etip izertlewlerge qarag`anda su`wret saliw protsessin jasi boyinsha to`mendegishe 4- basqishqa bo`liwge boladi.
1-basqish 6 jas 3- basqish jetilisedi
2-basqish 11 jas 4- basqish 13 jas haqiyqiy su`wret
Ekinshi bir izertlewshilerdin` pikirinshe bala ha`r qiyli jasta-aq adam figurasin ha`r tu`rli sxemali su`wretler arqali isleydi dep tu`sindiredi. Adam denesi 4 jasar balanin` su`wretinde ko`p ma`rtebe ushirasqan menen 13 jasar balanin` soqqan adaminda adamnin` barliq belgileri saling`an boladi. Bul mag`liwmatlardan to`mendegishe juwmaq shig`ariwg`i boladi
Adamnin` ayag`i, basi, qoli, balanin` su`wret saliwinin` rahajlaniwinin` en` da`slepki stadiyalarinda ushirasadi. Al adam denesinin` qalg`an bo`limleri kiyimler h.t.b. jas o`tiwi menen ko`rkem do`retiwshiliginin` rawajlaniwinda onin` ishinde su`wretlewinin` o`siwi ha`r qanday do`retiwshiliktin` tiykari bolip esaplanadi. Sonliqtan balalardin` do`retiwshilik sabaqlari ma`jbu`rlenbesten , o`z qa`lewlerine baylanisli qizig`iwshiliqtan kelip shig`iwi kerek.
Olardag`i qizig`iwshiliqti ata-ana yaki ta`rbiyashi sabaqlarda keltirip shig`ariwg`a ha`reket etedi., quwanishli sezim o`zi sog`ip atirg`in na`rsege jaqsi qatnasta boliwi h.t.b.
Sog`ilatug`in na`rseni ko`rsetiw so`zlik ko`rsetpeler menen alip bariliwi kerek. Bul na`rse balag`a ha`reketler izbe- izligin eslep qaliwg`a ja`rdem beredi. A`sirese su`wretlew iskerliginde do`retiwshiliginin` rawajlaniwinda ko`rkem so`z u`lken ja`rdem beredi. Misali: sabaqlarda balalar qosig`i ha`m taqmaqlarin ertekler, xaliq awiz eki do`rektpeleri, qosiqlar, jumbaqlar, naqil- maqallar paydalaniwi. Demek uliwma alg`anda balalardin` do`retiwshiliginin` rawajlaniwi kishi topardan baslanadi. Orta toparda ta`rbiyashi ko`rkem obrazlardi qa`liplestiriwge ja`rdem beretug`in arnawli tapsirmalar beredi. Geyde sabaqlarda ta`rbiyaniwshilar kollektivlik jumisti orinlaydi. Bunday sipattag`i jumislardi do`retiwshilik dep esaplawg`a boladi. Bunda balalar su`wretlew a`detlerin maqsetke bag`darli tu`rde paydalaniwg`a o`zinin` ha`reketlerin joldaslarinin` ha`reketleri menen salistiriwg`a wyrenedi. Mektep jasina shekemgi balani jumistin` birliktegi tu`rine u`yretiw a`ste aqirinliq penen o`tedi. Jil basinda ta`rbiyashi olarg`a aktiv tu`rde ja`rdem beredi, son` olarg`a u`lken o`zbetinshelik beredi.
Dekorativ su`wret saliw boyinsha do`retiwshilik tapsirmalar beriwge boladi. Balalar su`wret saliw a`deti ha`m uqiplilig`ina iye boliwi ushin olar sog`ilg`an na`rselerdi qayta- qayta mexanikaliq tu`rde qaytalawi kerek. Ta`rbiyashi balalardi su`wretlew qurallarinan qa`lem, boyaw, kista, ilay, ren`li qag`az benen islesiw,. musin jasaw, applikkatsiyalardan paydalaniwg`a u`yretedi. Su`wretlew iskerliginde texnikaliq usillardan paydalana aliw do`retiwshilik xarakterdegi tapsirmalardi na`tiyjeli alip bariwg`a ja`rdemlesedi. Jil aqirinda balalardin` ko`rkemlik jaqtan rawajlaniwinin` bag`darin aniqlaw kerek. Bul boyinsha ku`nnin` ha`r tu`rli mezgili su`wretlengen kartinalardi paydalaniwg`a boladi. Ku`n, tu`n h.t.b.
Bunnan basqa balag`a tanis bolg`an oyinshiqtin` su`wretin saliw waqtinda balanin` formani qalay beriwin, xarakterli belgilerin saliwin baqlawg`a boladi. Solay etip juwmaqlay otirip su`wret saliw sabag`i balani do`retiwshilik uqibinin` rawajlaniwinda u`lken rol` oynaydi. Balanin` ko`riw qabil etiw, pikirlewi, qiyali, so`ylewi, do`gerekte bag`darlaniwi qa`liplesedi. Bul na`rse do`retiwshiliktin` qa`liplesiwine tiykar s
|
