13-mavzu: Neft mahsulotlarining zichligi va molyar massasini hisoblash: Neftning kimyoviy xossalari: neft mahsulotlarining kimyoviy xossalari, ularning elementar tarkibi nuqtai nazaridan qaraganda, asosan o`xhshashdir, chunki bu moddaning barchasi uglerod va vodorodni o`z ichiga oladi. Bu ikki element turli tuzulishdgi birikmalarni hosil qiladi. [3]
Bularga quydagilar kiradi:
gazlar
suyuqliklar
parafinlar
Masalan motor va moylash moylarini ishlab chiqarish uchun bir vaqtning o`zida 5 guruh uglevodorodlarining birikmalari ishlatiladi, bu esa yuqori zichlikdagi naftenlarni olish imkonini beradi. Bir vaqtning o`zida oltita guruh zanjiri bo`lgan benzoldir. Ularning zichligi suvnikidan ancha katta, shuning uchun ular erituvchi sifatida ishlatildi. Neft kimyosi organik uglevodorod birikmalarining murakkab aralashmasi bo`lib, ularning tuzulishi har xil. Shu munosabat bilan, turli konlarda ishlab chiqarilgan neftlarning tarkibi ko`pincha juda farq qiladi.
Neftning fizik xossalari: neft ochiq sariqdan jigarrang-jigarrang va qora ranggacha (ba'zan zumrad yashil va hatto deyarli rangsiz yog' topiladi) xarakterli hidga ega bo'lgan tabiiy yog'li, yonuvchan suyuqlikdir. Neft uglevodorodlar va geteroatomik birikmalarning murakkab aralashmasi bo'lganligi sababli, bu modda uchun biron bir konstanta haqida gapirish mumkin emas. Xuddi shu sababga ko'ra, neftning fizik xususiyatlari uning kimyoviy va fraksiyonel tarkibiga qat'iy bog'liqdir. Bundan tashqari, neftning xususiyatlariga tashqi omillar ta'sir qilishi mumkin, masalan, saqlash sharoitlari, noto'g'ri rioya qilish engil fraktsiyalarning bug'lanishiga olib keladi va hokazo. Shunga qaramay, neft neft sifatini nazorat qilish, neftni tasniflash, uning narxini baholash, shuningdek, neft quvurlari, qayta ishlash va boshqa texnologik uskunalarni hisoblash va loyihalash imkonini beruvchi ma'lum bir jismoniy parametrlar to'plami bilan tavsiflanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, kollektor da chuqur joylashgan neftning fizik xossalari allaqachon yer yuzasiga ko'tarilgan va gazsizlangan neftning xususiyatlaridan sezilarli darajada farq qiladi. Bu bosim, harorat va erigan gazning asosiy neftga ta'siri bilan bog'liq. Neft va gaz zahiralarini hisoblashda, konlarni o'zlashtirishning texnologik sxemalarini tuzishda va neftni qayta ishlash usulini tanlashda, o'z navbatida, qatlam neftining fizik xususiyatlarini bilish kerak.
Neftning asosiy fizik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
-zichlik
-yopishqoqlik
-molekulyar massa
-quyish nuqtasi
-o`t olish nuqtasi
-termal xususiyatlar
-optik xususiyatlar
-elektr xususiyatlar
Ko`pgina hollarda neftning fizik xususiyatlari ma`lum qiymatlar oralig`iga to`g`ri keladi:
Zichlik - xom va tijorat neftining asosiy jismoniy parametrlari va sifat ko'rsat kichlaridan biridir. Neftning nisbiy zichligi odatda 0,83 dan 0,96 gacha o'zgarib turadi. Neftning zichligini bilib, uning kimyoviy va fraksiyonel tarkibi haqida ba'zi xulosalar chiqarish mumkin, ya'ni aralashmada qaysi komponentlar ustunlik qiladi, bu esa o'z navbatida xom ashyo narxiga ta'sir qiladi. Neft qanchalik yengil bo'lsa, undagi eng qimmatli yorug'lik fraktsiyalarining tarkibi qanchalik ko'p bo'lsa, uni qayta ishlash uchun kamroq harakat talab etiladi va shunga mos ravishda u qanchalik qimmatlidir. Yengil neftning ko'zga ko'ringan vakili Amerika markasi WTI, u boshqacha nomlanadi - Light Sweet, ingliz tilida "yengil va shirin" degan ma'noni anglatadi (bu holda shirinlik past oltingugurt degan ma'noni anglatadi). Yengil yog'larning ba'zi turlari, masalan, "oq yog'lar" ning zichligi atigi 0,75 - 0,77 ni tashkil qiladi. Og'ir neft, aksincha, ko'p miqdorda yuqori molekulyar aralashma larni o'z ichiga oladi, masalan, tar-asfalten moddalar, bu esa qayta ishlashni juda ko'p resurs talab qiladi. Shuning uchun neftning og'ir navlari yengil navlarga qaraganda ancha arzon. Bunday yog'lar birlikka yaqin zichlikka ega. Shunday qilib, zichlik har bir neft navining ajralmas xarakteristikasi hisoblanadi. Bundan tashqari, neftning zichligi uning miqdorini hajm birliklaridan massa birliklariga o'tkazishda ma'lum bo'lishi kerak va aksincha, neftni qayta ishlash zavodlarida qabul qilish, hisobga olish va jo'natishda zarur. Bunda atrof-muhit harorati, shuningdek, iqlim zonasi, mavsum va boshqalar hisobga olinadi. Shuning uchun neft zichligi haqidagi ma'lumotlar nafaqat texnologik jarayonlarni hisoblash, balki iqtisodiy rejalashtirish uchun ham zarurdir. Neftlarning zichligi ko'plab omillarga bog'liq: birinchi navbatda, fraksiyo nal va kimyoviy tarkibga, shuningdek erigan gazlar tarkibiga, hosil bo'lish sharoit lariga va boshqalar. Xususan, neft konlari qanchalik chuqur bo'lsa, shunchalik yengilroq bo'ladi. Gap shundaki, neft qanchalik chuqur yotsa, u shunchalik keksa bo'ladi va unda minimal erkin energiyaga ega uglevodorodlar, masalan, alkanlar to'planadi.
Yoqilg'i mahsulotlarini hisobga olishda massani nazorat tarzida o'lchash katta ahamiyatga ega. Hisobni faqat og'irlik o’lchov birligi- kilogramm va tonnada ishonchli yuritish mumkin, ammo ko'p hollarda ularni dinamik o'lchashda (neft mahsulotlarini uzatish) ham, statik o'lchovda ham (idishda yoki zaxirada) aniqlash qiyin. Buning sababi, amalda massani aniqlash hanuzgacha bilvosita usullardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bir qator parametrlar o'lchanadi (hajm, zichlik, yuklash darajasi va boshqalar) va massaning o'zi hisoblash yo'li bilan hisoblanadi. Standartga muvofiq o'lchash usullarining ikki turi farqlanadi: to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita. Ushbu usullarning har biri dinamik va statiklarga bo'linadi. To'g'ridan-to'g'ri usullar murakkab va ancha qimmat o'lchash vositalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi va shuning uchun ular, qoida tariqasida, neft va neft mahsulotlari asosiy faoliyat sohasi bo'lgan yirik korxonalarda (neftni qayta ishlash zavodlari va yirik neft bazalari) qo'llaniladi. To'g'ridan-to'g'ri dinamik usul oqim o'lchagich ko'rsatkichlaridan foydalanishga asoslangan va to'g'ridan-to'g'ri statik usul tortish uchun tarozidan foydalanishni o'z ichiga oladi.
Bir jinsli moddalarning zichligi deb, biriik hajmda mavjud bo‘lgan
modda miqdori (massasi) ga aytiladi.
Bu kattalikni SI o'lchov birliklar sistemasidagi birligi
Moddalar zichligi solishtirma og'irlik bilan bog‘liq. Solishtinna
og‘irlik deb birlik hajmdagi modda og‘irligiga aytiladi
Uning SI o‘lchov birligidagi o’lchami
Jismning og‘irligi:
P=mg(3),
ya’ni massaning erkin tushish tezlanishiga bo‘lgan ko‘paytmasiga
teng. (1),(2) va (3) tenglamalarni solishtirsak:
d=pg
ekanligiga ishonch hosil qilamiz.
(1) va (4) tenglamalari bilan neft va neft mahsulotlarining zichligini aniqlash mumkin.
Suyuqlikning zichligi uning bug‘i zichhgidan taxminan 1700
marta katta. Bundan suyuqlikning molekulalari bir-biriga yaqin masofalarda joylashgan, degan xulosa kelib chiqadi. Shuning uchun
suyuqlikning harakati va boshqa ko‘p xossalari molekulalararo o£zaro
ta’sir kuchlari bilan aniqlanadi. SuyuqUk molekulalari orasida tortishish va itarishish kuchlari mavjud ekanligi tajriba va kuzatishlarda
aniqlangan. Itarishish kuchlari siqishda namoyon bo‘ladi (suyuqliklar deyarli siqilmaydi), tortishish kuchlari esa suyuqlikning uzilishida namoyon boladi.
Nazariy tadqiqotlar asosida sovet fizigi Ya.I. Frenkel molekula
1 sekund davomida 1010 — 1011 marta joydan-joyga qo‘zg£alishini
aniqladi, bunda u qisqa to‘xtagan joylari yaqinida 100 martaga yaqin
tebranar ekan. Shunday qilib, suyuqliklaming molekulalari kichik
sohalarda o‘zining o‘zaro joylashishini ozmi-ko‘pmi vaqt o‘zgartirmaydi. Bunday sohalarning mavjudligi suyuqlikning asosiy
xossasi — oquvchanligiga sabab bo‘ladi.
Suyuqlik o‘zi turgan idishning shaklini oladi. Agar suyuqliki ning og‘irlik kuchini yo‘q qilsak yoki uni kichik miqdorlarda olsak,
suyuqlik shar shaklini oladi. Masalan, anilin tomchisini olsak,
uni osh tuzining zichligi anilin zichligiga teng bo‘lgan eritmasiga
kiritsak, anilin shar shaklini oladi. Shunday qilib, suyuqlik molekulalari xaotik harakat qilib, vaqtning ko‘p qismida ma’lum joylar yaqinida turadi, bunda o'zaro joylashishga biror darajada
bog‘langan bo‘ladi.
Moddaning suyuq holati gazsimon holati bilan qattiq holatning
oralig'ida bo‘ladi, shuning uchun gazsimon holatga ham, qattiq holatga ham ma’lum darajada o‘xshashligi bo‘ladi. Kritik harorat yaqinida suyuqliklarning xossalari zich bug‘ning xossalariga, qotish sharoitlarida esa qattiq jism xossalari bilan yaqin bo‘ladi.
Suyuq neft mahsulotlarining zichligini aniqlash uchun tajribada
quyidagi usullardan foydalaniladi:
1. Areometrik usul
2. Vestfal-Mor tarozisida tortish usuli.
3. Piknometrik usul
4. Gidrostatikusul.
|
