Volodar Viktorovich Krayevskiy (1931).
Didaktika fani tadqiqot
predmetini o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro ta’siri nuqtayi
nazaridan o‘rgangan olimlardan biri V.V.Krayevskiydir. O‘qitish va
o‘qishning birligi ta’lim mohiyatini o‘zida aks ettirib, uning yaxlitligini
ta’minlaydi, bu jarayondagi munosabatlar, bog‘lanishlarni aniqlaydi.
O‘qitish va o‘qishning o‘zaro ta’siri, bog‘liqligi invariant xarakterda
bo‘lib, u birlamchi hodisadir. O‘zaro ta’sir ta’lim paydo bo‘lgandan
tortib to hozirgi kunlargacha o‘z ijtimoiy mohiyatini saqalb kelmoqda.
Ta’limning borishi, uning amal qilishiida bir-biriga kirishadigan ikki
faoliyat o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi,
muvofiqlashuvi shart. Bu ikki faoliyatning o‘zaro ta’siridan uchinchi
bir shirkat faoliyat ta’lim yuzaga keladi.
V.V.Krayevskiy ta’limning shirkat xarakteridan kelib chiqib,
uning jarayoniy va mazmuniy tomonlarini ajratadi: o‘zaro ta’sir
ma’lum vaqt ichida zuhur etadi, ma’lum akt, bosqichlarda amal qiladi.
Uning boshlanishi, o‘rtasi va oxiri (natijasi) mavjud. Shuningdek,
o‘zaro ta’sir ma’lum mazmun asosida yuz beradi. Ta’limga olib kirilgan
o‘quv materiali ta’limning mazmuniy nuqtayi nazaridir.
Ta’limni yuzaga chiqaradigan faoliyatlar-o‘qitish va o‘qish bu
jarayonning
ikkala
sub’yektiga
daxldor.
V.V.Krayevskiyning
yozishicha, ta’lim jarayoni mohiyatini tushunish uchun o‘qitish va
o‘qish faoliyatlarining xususiyatlarini anglash nihoyatda zarur.
O‘qitish-alohida olingan o‘qituvchi faoliyatining jami, uning xatti-
harakatlari yig‘indisi emas. Aksincha, u o‘qitish ishlari bilan mashg‘ul
shaxslarning
barchasi
uchun
umumiy
faoliyatdir.
Yanada
umumiylashtirib aytganda, o‘qitish bashariyat faoliyatining alohida
sohasidir. Xuddi shunga o‘xshab, o‘qish ham alohida Vali yoki
Vanyaning faoliyati emas. Aksincha, o‘qish ham o‘rganish, izlanish
ishlari bilan mashg‘ul yoshlarning faoliyatidir. Shu tezislarga asoslanib,
V.V.Kraeyvkiy o‘qitishni ham, o‘qishni ham jamoa (kollektiv)
sub’yektlarning faoliyati sifatida sharhlaydi.
O‘qitish va o‘qishni ikki jamoa (kollektiv) suby’ekt faoliyati
sifatida tavsiflash, o‘z navbatida, didatikada quyidagicha yangi
qarashalarning shakllanishiga sabab bo‘ladi.
54
Birinchidan, didaktika alohida o‘qituvchining faoliyati bilan
shug‘ullanmaydi. U o‘qitish ishlari bilan mashg‘ul barcha o‘qituvchilar
faoliyatining umumiy tomonlarini o‘rganadi. Alohida olingan
o‘qituvchining
faoliyati,
qobiliyati,
tafakkuri,
inidividual
xususiyatlarini psixologiya o‘rganadi. Shuningdek, didaktika alohida
o‘quvchining faoliyatini emas, aksincha, o‘qish ishlari bilan mashg‘ul
yoshlar faoliyatining umumiy tomonlarini tadqiq qiladi. Ta’limning
ruhiyaviy tomonlari (xotira, tafakkur, emotsiyalar va sh.k.)ni
sharhlashda didaktika psixologiya fani yutuqlariga tayanadi.
Psixologiya didaktika uchun amaliy fandir. Shularga ko‘ra,
V.V.Krayevskiy ta’limga psixologik va didaktik yondashishining
farqlarini chegaraladi.
Ikkinchidan, o‘qitish va o‘qish jamoa (kollektiv) sub’yektlar
faoliyati sifatida o‘zaro uyg‘unlashib, uchinchi bir yaxlit faoliyatni-
ta’limni yuzaga chiqaradi. Ta’limni tashkil etish, boshqarish, nazorat
etishning asosiy prinsipi-subordinatsiya yagona prisip bo‘lmay qoldi.
Ta’limda ikkala sub’yekt faoliyatini o‘zaro uyg‘unlashtirishning yana
bir prinsipi koordinatsiyaning mavjudligini tan olish imkoniyati
tug‘ildi. Ikkala sub’yekt faoliyati o‘zaro muvofiqlashgandagina ta’lim
amalga oshadi. Demak, ta’limni o‘qituvchining o‘quvchi bilan birga
qurishi, birga amalga oshirishi mumkinligi isbotlandi.
Uchinchidan, didaktikaning tadqiqot predmeti munozara bahsini
yangicha sharhlash, uni ikki sub’yekt (o‘qitish o‘qishga barobar)
faoliyatining o‘zaro uyg‘unlashuvi kontekstida qarash imkoniyati
tug‘ildi. Didaktikaning munozara bahsini yangicha talqin etish
V.V.Krayevkiyni
ta’lim
to‘g‘risida
quyidagicha
xulosalarni
chiqarishga olib keldi: ta’lim-bu
-ma’lumotga, binobarin, ijtimoiy maqsadni amalga oshirishga
yo‘nalgan,
-ilmiy asoslangan loyihalar (dastur, darslik va sh.k.) asosida
amalga oshiriladigan,
-jarayoniy
va
mazmuniy
nuqtayi
nazarlarni
o‘zida
mujassamlashtirgan,
-turli munosabatlarni ta’lim, o‘qitish, o‘qish, ta’lim loyihasi kabi
didaktik kategoriyalarda aks ettiradigan,
-jamoa (kollektiv) sub’yektlar faoliyatida yuzaga chiqaradigan,
- tadqiq qilish (o‘rganish) va qurish (tuzish) obyekti bo‘la oladigan
faoliyatdir.
|
