VA VOSITALARI
Tayanch so‘zlar:
metod, ta’lim metodlari,
axborotli namoyish etish metodi, mustaqil ish
metodlari, ma’ruza, ma’ruza-bahs metodi, suhbat,
laboratoriya
metodi,
manbalar
bilan
ishlash
metodi,ta’lim vositalari.
6.1. Ta’lim metodi va usullari tushunchalari
Pedagogika va psixologiya yo‘nalishida o‘qitiladigan fanlar
bo‘lajak o‘qituvchilarga shu fanlar haqida ma’lumot berib mazkur
kasbga tayyorlaydi. Bu ta’lim jarayonida amalga oshadi. Ma’lumki,
ta’lim ikki yoqlama jarayon bo‘lib, ta’lim beruvchilar va o‘quvchilar
faoliyatini qamrab oladi. Bu jarayonning samarali bo‘lishi ko‘p jihatdan
ta’lim beruvchilar bilan ta’lim oluvchilar faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yishi bilan tasvirlanadi. Bu yo‘lni pedagogika fanida o‘qitish
metodlari deb atash va nomlash qabul qilingan. Chunonchi o‘qitish
metodlarini faoliyatni amalga oshirish yo‘li bo‘lib, u ko‘zlangan
maqsadga erishishiga olib boradi.
Darhaqiqat, “Metod” yunoncha “metodos” so‘zidan olingan
bo‘lib, “tadqiqot yo‘li”, “usul” kabi ma’nolarni anglatadi va maqsadga
erishish uchun ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchining o‘zaro ta’limiy
muloqotlarini, tadqiqotlari amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Ta’lim metodlarining mohiyati, ularga berilgan ta’riflarda o‘z
izohini topa olgan. Zero, o‘qitish jarayonning mohiyati shu jarayon
uchun xarakterli bo‘lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon
bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni amalga oshirishga
ko‘maklashuvchi usul, metod, so‘zlarda aks ettiriladi.
Keyingi davrlarda ilmiy pedagogik manbalarda “ta’lim metodlari”
tushunchasida ko‘pgina ta’riflar berilgan bo‘lib, bu ta’riflarda o‘qitish
jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar faoliyatini bir
yo‘nalishda undovchi fikrlar qayd etilganki, ular to‘liq ma’noda “ta’lim
metodlari” terminining mohiyatini to‘la ochib bera olishga qodir.
Masalan, ta’lim metodlari o‘quv jarayonining murakkab tarkibiy unsuri
(komponenti) bo‘lib, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini barcha
yo‘nalishlarini yoritishda xizmat qiladi, ular o‘rtasida ko‘p sonli
95
aloqani va bog‘lanishlarni yuzaga keltiradi
1
deb yozgan edi professor
G.I.Shukina. Bu ta’rifda ta’lim metodlarining mohiyati o‘qitish
jarayonida o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar faoliyatlarini yakka
maqsad bo‘yicha tashkil qiladi hamda faoliyatning turli aloqadorlik va
bog‘lanishlik holatini vujudga keltirishdaligi ochib berilgan.
Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchini o‘rgatuvchanligi
faoliyati asosida o‘quvchilar o‘quv mehnatini tashkillashtiruvchi
hamda didaktik topshiriqlar yechimini topishga yo‘naltirilgan o‘quv-
biluv faoliyati usullari jamigina ta’kidlovchi ta’rif ham mavjud.
“Ta’lim metodlari deganda o‘qituvchining o‘rgatuvchanligi va
o‘quvchilarning o‘quv materialini egallashga yo‘naltirilgan turli
didaktik masalalar yechimini topishga oid o‘quv-bilish faoliyatlarini
tashkil etish usullari tushuniladi”
2
Shu nuqtai nazarda pedagogik turkum fanlarni o‘qitadigan
o‘qituvchilar unutmasligi kerakki, qayd qilingan ta’riflarda ta’lim
metodlari o‘quv jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun
o‘qituvchi - o‘quvchilar faoliyatini yagona yo‘nalishi nazariy va amaliy
bilimlarni o‘zlashtirishiga yo‘naltirish yo‘llarini anglatishi nazarda
tutilgan.
Ta’lim metodlari ko‘p hollarda o‘qitish jarayonida o‘qituvchi va
o‘quvchining faoliyati qanday tartibda bo‘lishini, o‘qitish jarayonini
qanday tashkil etish va olib borish talabga muvofiqligini hamda bu
jarayonda
o‘quvchilarning
o‘quv-bilish
harakatlari
qanday
tashkillashtirilishi lozimligini ham bilib beradi.
Ma’lumki, o‘qituvchi ta’lim berish jarayonida insoniyat taraqqiyoti
va tajribasida to‘plangan hamda bilimlar holatiga keltirilgan
ma’lumotlarni bu ma’lumotylarni hali egallamagan o‘quvchining ongi
o‘rtasida vositalik vazifasini bajaradi. Bunday holatda bola
o‘qituvchining ko‘magisiz ijtimoiy tarixiy tajribalarni ifodalovchi
barcha bilimlarni o‘zlashtirishga qodir emas. Bunday o‘qituvchining
katta xizmati o‘quv meyorini bayon qilishga eng maqbul yo‘l, metod va
usullarni tanlashda namoyon bo‘ladi. Ta’lim metodlari o‘quv
materialini bayon qilishda va bolalar yaxshi bilib olishlariga qaratilgan
o‘qituvchi
va
o‘quvchining
o‘zaro
hamkorlikdagi
tartibli
faoliyatlarining usullari ham hisoblanadi. “Ta’lim metodlari dastlab
1
Qarang: Pedagogika: o’qituvchilartayyorlash va pedagogika fani ta’lim sohasi bakalavriat yo’nalishi uchun
darslik.- T.: “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti, 2010, 125-bet.
2
Харламов И.Ф. Педагогика: учеб. пос. 2- изд Высшая школа, 1990, 194-195-ст
96
pedagog ongida, muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashgan
tarzdagi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Mazkur ko‘rinish amaliy
faoliyatda o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligining o‘zaro bogliqligida
o‘qitish va o‘qish vazifalarini aniq bajarishga yo‘naltirilgan harakatlar,
amallar usullar birligida amalga oshiriladi. Metod boshqa
ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmaydi, buning sababi ta’lim metodi o‘zida
umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi”
1
.
Shuni e’tirof etish joizki ta’lim metodlari tarkiban, o‘qitish va
o‘qish usullaridan tashkil topgan. Bunda o‘qitish va o‘qish usullari
metodning bir qismi bo‘lib, o‘quv vazifasini hal etishda metodning
metodning ta’sirchanligi va natijaviyligini kengaytiradi. Masalan,
o‘qituvchi og‘zaki bayon metodidan foydalanganda, tushuntirish yoki
suhbat usulidan foydalanishi mumkin, o‘quvchi esa o‘qishda mustaqil
ish yoki kitob bilan ishlash usulidan foydalanadi. Bunda bilimlarni
og‘zaki bayon etish, tushuntirish, suhbat, mustaqil ish, kitob bilan
ishlash kabilar usullar hisoblanib, ular yordamida didaktik vazifalar-
bilimlarni o‘rgatishi, mustahkamlash, tadbiq qilish hal etiladi.
Chunonchi, o‘qituvchi ijtimoiy tajribani o‘quvchilarga o‘rgatish
talablaridan kelib chiqib, o‘z faoliyatini o‘quvchi-yoshlar faoliyatiga
muvofiqlashtiradi.
Bunda
ta’lim
metodlarini
ta’lim
usullari
to‘ldiradigan bo‘lishi kerak, mabodo bunday bo‘lmasa, ta’lim
metodlarining natijasi foydasiz narsaga aylanadi.
Ta’lim metodlari yana bir tomondan oliy o‘quv yurti talabalarining
anatomik-fiziologik,
biologik
xususiyatlariga
ham
bog‘liqdir.
Talabalarning bilim faoliyatini tashkil qilishda ularning yoshiga xos
biologik rivojlanishni hisobga olish lozim. Chunki, ta’limning ko‘p
jihatlari ishlash qobiliyati, jismoniy sog‘lik, aqliy o‘sish, kayfiyat,
intellekt, gigiyenik shart-sharoitlar aynan biologik rivojlanish bilan
bog‘liq. Oliy ta’lim talabalarining intellektini inobatga olib ta’lim
metodlarini tanlash muhim ahamyat kasb etadi. Binobarin intellekt-
bilish, tushunish, idrok qilish hisoblanib, yoshlarni aqliy qobiliyati
fikrlashi, o‘qish-o‘rganishi ijtimoiy hayotni, muhitni, voqelikni aynan
ongda aks ettirishni voqea hodisalarni oldindan ko‘ra bilish layoqatini
ifodalaydi va turli muammolarni oqilona hal qilish, aniq qarorlar
chiqarish, to‘g‘ri ish yuritishi uchun muhim ahamyat kasb etadi.
1
Лернер И.Я. Дидактическая система методов обучения. –М.; «Знание» , 14-15-ст.
97
Demak, pedagogik fanlarni o‘qitish metodlari deyilganda,
pedagogika va psixologiya ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan pedagogik
turkum fanlaridagi ma’lumotlarni o‘qitish jarayonida o‘qituvchi
tomonidan bayon qilish, uzatish va ta’lim oluvchi(o‘quvchi)lar
tomonidan bu ma’lumotlarni, nazariyalarni idroklash, o‘zlashtirish
yo‘li deb tushunmoq kerak.
Pedagogika fanlarini pedagogika va psixologiya ta’lim kurslarida
o‘qitish jarayonida ta’lim metodlarini optimal tanlashga erishish uchun,
avvalo, o‘qituvchi ta’lim metodlarining nazariy va amaliy asoslarini,
o‘quvchi yoshlarning yosh va individual ruhiy xususiyatlarini, ilmiy
bilimlarni o‘zlashtirishdagi layoqatlarini, qiziqishlarini inobatga olgani
bo‘lishi, tajribadan sinalgan metodlar bilan to‘la qurollangan, ulardan
optimal foydalanish yo‘llarini mukammal egallagan bo‘lishlari lozim.
Shuningdek, ta’lim metodlarini pedagogik fanlarni o‘qitish jarayonida
optimal tanlash uchun ta’lim metodlari tasnifini chuqur egallagan
bo‘lishlari talab etiladi.
|
