1
1-modul topshiriqlari.
Mavzu: Tizimlar klassifikatsiyasi
Ishning maqsadi: Tizimni har xil belgilariga qarab klassifikatsiyalashni
o‘rganish, bilimlarni nazariy ma’lumotlar va amaliy mashqlar asosida
mustahkamlash.
Topshiriq:
Ixtiyoriy biror tizimni tanlang va uni quyidagi jadval asosida
klassifikatsiyalang. Hamda:
Quyidagi bandlarga to‘liq javob berish orqali tizimni tavsiflang.
• tizim faoliyatining asosiy maqsadi aniqlang;
• tizimni barcha asosiy belgilari bo‘yicha tahlil qiling;
• tizimning jamiyatga (insonga) foydaligini (iste’molini) aniqlang.
İzoh: Siz olgan yani tanlagan tizim boshqalarnikidan farq qilishi kerak.
Bir xil ish qabul qilinmaydi. Bir – biringizdan koʻchirmang?
Boshqa tizimni tanlang va uni o‘zingiz tahlil qiling.
Tizim klassifikatsiyasi jadvali
№
Klassifikatsiya
belgilari
Belgilari bo‘yicha
obyektning turi
Tegishliligining asosi
1.
2.
…
2
Qisqacha nazariy ma’lumotlar
Umuman olganda, tizim har xil belgilariga qarab klassifikatsiyalanadi.
Mono belgilarga qarab tizimlarni quyidagicha klassifikatsiyalash mumkin:
1. Foydalanilishiga ko‘ra: fizik (miqdorlari o‘lchamli) va abstrakt
(elementlari tushuncha, tenglama, o‘zgaruvchilar, sonlar va boshqa bo‘lishi
mumkin; masalan, dasturlash tili, sonlar sistemasi, tenglamalar sistemasi va
boshqa).
2. Miqdorlari, elementlari va bog‘lanishlari soniga ko‘ra: chega-
ralangan (miqdorlari, elementlari va bog‘lanishlari soni chekli; masalan,
fizik tizimlar chegaralangan); chegaralanmagan (miqdorlari, elementlari va
bog‘lanishlari soni chekli bo‘lmagan; masalan, abstrakt tizimlar esa chega-
ralanmagan bo‘lishi ham mumkin).
3. Ta’sir qilishiga ko‘ra: determinatsiyalangan (barcha elementlar
kutilgan tartibda o‘zaro ta’sirda) va stoxastik/ehtimollik (tizimning holatini
biror ehtimollik bilan oldindan aytish).
4. Kelib chiqishiga ko‘ra: tabiiy (insonning aralashuvisiz tabiat
tomonidan yaratilgan tizimlar; masalan, jonli, jonsiz, ekologik, ijtimoiy va
boshqa); sun'iy (inson tomonidan uning iste’molini qondirish uchun
yaratilgan tizimlar; masalan, mexanizm, mashina, avtomat, robot va
boshqa); virtual (xayoliy, haqiqatda ular mavjud bo‘lmasligi mumkin,
ammo ular haqiqiy hayotda xuddi mavjud bo‘lgandek).
5. Muhit bilan o‘zaro ta’siriga ko‘ra: izolyatsiyalangan (tashqi muhit
bilan aloqasi yo‘q); yopiq (tashqi muhitdan qat'iy nazar mavjud va qat'iy
fiksirlangan chegaralarga ega; masalan, monopoliya, patentlar va boshqa
vositalar bilan himoyalangan jarayonlar va mahsulotlar, quyosh tizimi) yoki
ochiq (tashqi muhit bilan aloqasi ikki tomonlama xarakterga ega, ya’ni tizim
o‘zini o‘rab turgan atrof tizimlarga ta’sir qiladi va ularning ta’sirini ham
o‘zida sezadi; masalan, korxona, fan sohasi, biogeosenoz).
6. Murakkablik darajasiga va tavsiflanish uslubiga ko‘ra: sodda
(muammoni yechish jarayonida tashkil etuvchilariga ajratilishiga hojat
bo‘lmagan tizim, uning ba’zi elementlar o‘rtasidagi bog‘lanish oson tavsi-
flanadi; masalan, loyiha, mexanik ustaxona, meduzalar harakati, mahsulot
sifatining statik nazorati, tanga tashlash, eshikning oshiq-moshig‘i); mu-
rakkab (ko‘plab elementlar o‘rtasidagi tarmoqlangan tuzilma murakkab
funksiyalarda bajariladi, bunday tizimning elementlari va tizim ostilari
o‘zaro aloqada va o‘zaro bog‘liq, ularni izolyatsiyalangan holda o‘rganish
mumkin emas; masalan, raqamli EHM, avtomatlashtirish, shartli re-
flekslar, sanoat korxonasining foydasi, odam, inson xulqi va ongi, hayot
3
sifati); o‘ta murakkab (o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi to‘la tavsiflani-
shi mumkin bo‘lmagan elementlar va tizim ostilar to‘plamidan iborat tizim;
masalan, odam, iqtisodiyot, odam miyasi, firma faoliyati, ijtimoiy tizimlar,
ijtimoiy tashkilotlar, bizning ongimizdan tashqarida mavjud tiz- imlar va
boshqa).
7. Vatq o‘tishi bilan o‘zgarishi belgisiga ko‘ra: statik (parametrlari va
xossalari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi, ya’ni tizim bitta mumkin bo‘lgan
va oldindan aniqlangan holatiga ega; masalan, ko‘pgina texnik tizimlar);
dinamik (parametrlari va xossalari vaqt o‘tishi bilan o‘zgaruvchan; masa-
lan, ijtimoiy, tashkiliy-texnik tizimlar).
8. Miqdori va o‘lchami (nisbiy xarakteristikalari) ga ko‘ra: mayda,
o‘rtacha va yirik. Bu ajratishlar ba’zan quydagi sxema bo‘yicha bajariladi:
mayda tizimlar – tizimning elementlari soni 30 dan kam (masalan, firma
xodimlari soni 25 kishi, avtoruchka 1 dona, oila 5 kishidan iborat, talabalar
guruhi 30 kishidan kam, kafedra xodimlari 15 kishidan kam); o‘rtacha tiz-
imlar – tizimning elementlari soni 30 dan 300 gacha (masalan, firma xo-
dimlari soni 250 kishi, fakultet talabalari soni 200 nafar, chang yutguch);
yirik tizimlar – tizimning elementlari soni 300 dan ko‘p (bunday tizimlarni
soddaroq funksional tashkil etuvchilariga ajratib o‘rganish maqsadga mu-
vofiq; masalan, korporatsiyaning xodimlari soni 15000 kishidan ko‘p).
9. Kuzatilayotgan miqdorlariga va ularning vaqt bo‘yicha taqsimlan-
ishiga ko‘ra: diskret (masalan, texnik tizimlar); uzluksiz (masalan, suvning
aylanma harakati, o‘simliklardagi fotosintez, hayvonlar va odamlardagi as-
similyatsiya va dissimilyatsiya, hayotning o‘zi va boshqa); impulsli (dis-
kret vaqt momentlarida uzluksiz o‘zgaruvchan parametrlarga ega tizim).
10. Tuzilmasining murakkabligiga ko‘ra: jonli (masalan, o‘simliklar,
hayvonlar, odamlar, ijtimoiy tizimlar, ijtimoiy tashkilotlar, bizning
ongimizdan tashqarida mavjud tizimlar); jonsiz (masalan, statik, sodda
dinamik tuzilmali, kibernetik tizimlar).
11. Mohiyatiga ko‘ra: kosmik; biologik; texnik; ijtimoiy; iqtisodiy;
ekologik; siyosiy va boshqa.
12. Maqsadli tayinlanganligiga ko‘ra: maqsadli yo‘naltirilgan
(qo‘yilgan maqsadga erishish uchun ish faoliyati oldindan dasturlashtiril-
gan); maqsadli intiluvchan (muqobil uslublarni tanlash yo‘li bilan qo‘yilgan
maqsadga erishish).
13. Yetakchi elementi mavjudligiga ko‘ra: markazlashtirilgan (yetak-
chilik vazifasini bajaruvchi markaziy bo‘g‘inga ega); markazlashtiril-
magan (barcha elementlari o‘rtasida vazifalar tekis taqsimlangan);
14. Faoliyatining davomiyliga ko‘ra: qisqa muddatli; o‘raliq muddat-
4
li; uzoq muddatli; maxsus; ixtisoslashtirilgan (xizmat turi yoki mahsulotiga
qarab bitta funksiyani bajaruvchi); kompleks (mahsulotni yaratishda bar-
cha fuksiyalari ishlaydi); determinatsiyalangan (faoliyati natijalari taxmin-
lashtirilgan); stoxastik (faoliyati natijalari ehtimolli aniqlanuvchi).
15. Parametrlarining tavsifiga ko‘ra: sifatiy parametrli (faqat
mazmunan tavsifga ega); miqdoriy parametrli (o‘zgaruvchilari diskret yoki
uzluksiz, miqdorli tavsiflanadi); aralash tavsifli (sifatli hamda miqdorli).
16. Faoliyati qonuniyatlari tavsifiga ko‘ra: "Qora quti" (tizimning
faoliyati qonuniyatlari to‘la noma’lum, faqat kiruvchi va chiquvchi
ma’lumotlargina ma’lum); parametrlashtirilmagan (qonuniyatlari no-
ma’lum; faqatgina qonuniyatlarining ba’zi apriorlarigina ma’lum); para-
metrlashtirilgan (barcha parametrlari bo‘yicha faoliyati qonuniyatlari aniq);
"Oq (shaffof) quti" (faoliyatining barcha qonuniyatlari aniq).
17. Boshqarilish uslubiga ko‘ra: tashqaridan boshqariluvchan tizim
(teskari aloqasiz, yo‘naltiriluvchan, tuzilmaviy, axborotli yoki funksional
boshqariluvchan); ichkaridan boshqariluvchan (o‘z-o‘zini boshqaruvchan,
dasturiy boshqariluvchan, avtomatik moshlashuvchan; tashqi va ichki
omillar ta’sirida vaqt va fazo bo‘yicha o‘zining tuzilmasini tartiblashtiru-
vchan va o‘zgartiruvchan); kombinatsiyali boshqariluvchan (avtomatik,
yarim avtomatik, avtomatlashtirilgan, tuzilmalashtirilgan).
18. Belgilari to‘plami bo‘yicha – tizimni yaratish usullari va ularning
ishlash xususiyatlariga ko‘ra tizim 4 ta sinfga ajratiladi:
Birinchi sinf: fizik tizimlar (tabiiy, moddiy, jonsiz) muqim tuzilmaga
va yaqqol ifodalanuvchi maqsad fuksiyasiga ega emas (masalan, quyosh
tizimi, galaktika, tog‘ tizimi, minerallar tizimi, suv tizimi va boshqalar ta-
biiy jonsiz tizimlar).
Ikkinchi sinf: texnik tizimlar (sun'iy, moddiy, jonsiz) muqim tuzil-
maga va yaqqol ifodalanuvchi maqsad fuksiyasiga ega (masalan, stanok,
kompyuter, magnitafon va boshqalar sun'iy jonsiz tizimlar).
Uchinchi sinf: biologik tizimlar (tabiiy, sin'iy, moddiy, jonli) qayta
tiklanuvchi tuzilmaga ega (masalan, seleksiya va gen-muhandisligi bilan
olingan tizimlar, ijtimoiy tizimlar sin'iy jonli tizimlar).
To‘rtinchi sinf: ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar (sun'iy), ishlab chiqarish,
taqsimot, almashinuv, inson faoliyatining iste’mol talablari natijalari (ma-
salan, laboratoriya, o‘quv guruhi, partiya, institut, kasaba uyushmasi va
boshqa).
Tizim tushunchalardan, obyektlardan va subyektlardan tashkil topgan
bo‘lishi mumkin (masalan, futbol komandasi o‘yinchilari, laboratoriya xo-
dimlari subyektlar; avtomobil yoki yozuv mashinkasining obyektlari bu
5
uning alohida qismlari; "inson-mashina" tizimi esa har uchchala turdagi el-
ementlardan tashkil topgan, bular firma, transport tizimi, energetik tizim va
boshqa).
Yuqorida
aytilganlarni
yanada
oydinlashtiramiz.
Masalan,
"Avtoruchka"ning klassifikatsiyasi: ta’sir qilishiga ko‘ra – determi-
natsiyali; kelib chiqishiga ko‘ra – sun'iy; muhit bilan o‘zaro ta’siriga ko‘ra
– ochiq; murakkablik darajasiga ko‘ra – sodda; vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi
belgisiga ko‘ra – statik; miqdori va o‘lchamiga ko‘ra – mayda. Masalan,
"Ko‘l" – ekologik tizim; ochiq; parametrlari tavsifi o‘zgaruvchan; para-
metrlashtirilmagan; tizim ostilar "Suv o‘tlari", "Baliqlar", "Quyilayotgan
buloqlar", "Ko‘l tubi", "Ko‘l qirg‘og‘i". Masalan, "Kompyuter" texnik
tizim; ochiq; sun'iy; aralash tavsifli; parametrlashtirilgan; tashqaridan
boshqariluvchan (dastur yordamida). Masalan, "Mantiqiy disk" – sun'iy;
ochiq; virtual; miqdorli tavsifli; "Oq quti"; aralash boshqariluvchan. Masa-
lan, "Firma" – ochiq; sun'iy; kelib chiqishi va tavsifi aralash; ichkaridan
boshqariluvchan.
| 