47
8-§. YORUG‘LIK – MUHITNING EKOLOGIK OMILI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang.
Fizika o‘quv fanidan yorug‘lik va
uning spektral tarkibini eslang. Tirik organizmlar hayotida yorug‘likning
qanday ahamiyati borligini aniqlang.
Yorug‘lik muhitning abiotik omili.
Yerda hayot mavjudligining asosiy
sharti koinotdan yetib keladigan quyosh energiyasidir. Quyosh energiyasi
ekosistemalarda kechadigan biologik jarayonlarni energiya bilan ta’minlaydi.
Quyosh energiyasi fotosintez jarayoni
uchun energiya manbayi bo
‘
lib
xizmat qiladi, organizmlarda issiqlik me’yorini saqlashda ishtirok etadi,
suv
almashinuvini ta’minlaydi, fazoda mo‘ljal olish uchun zarur omil sanaladi.
Atmosferaning yuqori chegarasida
quyosh doimiyligi
deb ataladigan quyosh
nurlanishining quvvati 1380 W/m
2
ga tengdir. Ammo Yer yuzasiga yetib
keladigan quyosh nurlanishining
quvvati birmuncha kamroqdir, chunki
yorug‘likning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi.
Biologik ahamiyatiga ko‘ra quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha,
ko‘rinadigan, infraqizil nurlarga ajratiladi (12-rasm).
Ultrabinafsha nurlar
(to‘lqin uzunligi 30–400 nm).
Ularning tirik
organizmlarga ta’siri to‘lqin uzunligi va miqdoriga bog‘liq. To
‘
lqin
uzunligi
(290–380 nm) bo‘lgan
ultrabinafsha nurlarning kam qismigina ozon
ekranidan o‘tib, Yer yuziga yetib keladi. Bu nurlar bakteriyalarni nobud
12-rasm.
Quyosh spektri.
Infraqizil
nurlar
Ko‘rinadigan nurlar
Ultrabinafsha nurlar
Ozon
ekrani
Atmosfera
Yer yuzasi
Quyosh
nuri
48
qilish xususiyatiga ega. Qisqa to‘lqinli ultrabinafsha nurlar esa (290 nm
dan kam) tirik organizmlar uchun halokatli ta’sir etadi, ular ozon ekranidan
o‘tmaydi. Uzun to
‘
lqinli ultrabinafsha nurlar ta’sirida teri pigmenti – melanin,
ko‘z to‘r pardasi pigmenti va D vitamin sintezlanadi.
