|
Turli sathga mansub birliklar munosabati
|
| bet | 24/27 | | Sana | 20.12.2023 | | Hajmi | 79,46 Kb. | | #124452 |
Bog'liq 1. “Nazariy tilshunoslik masalalari” fani, uning predmeti, maqsaTurli sathga mansub birliklar munosabati. Bir sathga mansub, murakkablik darajasiga ko‘ra bir xil bo‘lgan lingvistik birliklar munosabatidan tashqari, turli sathga mansub, turli murakkablikdagi birlik dan ham o‘zaro munosabatga kirishadi. Murakkablik darajasi turli xil bo‘lgan, ikki xil sathga mansub lingvistik birliklar munosabati pog‘onali munosabat sanaladi. Demak, quyi sath birligi o‘zidan bir daraja yuqori sath birligi uchun qurilish (konstruktiv) birligi bo‘lib xizmat qiladi. Yuqori sath birligi esa qurilma (konstrukgiv) sifatida o‘zidan bir daraja quyi sath birliklarining ketma-ketlik (sintagmatik) munosabatidan tashkil topadi. Masalan, maktabga so‘z shaklining morfologik sath birligi sifatida morfemik sath birligiga nisbatan murakkablik darajasi yuqori, chunki u o‘zidan bir daraja quyi morfemik sathning maktab va -ga birliklari o‘rtasidagi sintagmatik munosabat hosilasi sifatida maydonga kelgan. Demak, morfologik sath birligi bo‘lgan so‘z shakl morfemik sath birligi bo‘lgan morfemalarning (morfema variantlarining) o‘zaro sintagmatik munosabatidan gashkil topadi. Morfema (morfema varianti) esa so‘z shakl tarkibiga kiradi.
Lingvistik birliklarning murakkablik darajasi nisbiydir. Uning murakkab deb nom olishi o‘zidan bir daraja quyi sathbirligiga nisbatandir. Masalan, morfemik sathbirligi bo‘lgan morfemaning murakkab (qurilma, sistema) deb nom olishi fonologik sath birligi bo‘lgan fonemaga nisbatandir. Morfema, o‘z navbatida, morfologik sath birligi bo‘lgan so‘z shakl uchun element, qurilish (konstruktiv) a’zosi sanaladi. So‘z shakl morfemaga nisbatan murakkab, sintaksemaga nisbatan esa element hisoblanadi. Lingvistik birliklar o‘rtasidagi pog‘onali munosabat til sistemasi ichki tuzilishining oddiydan murakkabga qarab tadrijiy joylashganligidan dalolat beradi.
32.Bilish yo‘llari. Bilishning dialektik metodi. Umumiy va xususiy bilish yo’llari. Ilmiy metodlarning paydo bo‘lishi.
Dunyo allomalari ichida ikkinchi muallim nomi bilan mashhur bo‘lgan Forobiy bilishning ikki darajasini ajratadi. Xususan, u "Ilmlarning kelib chiqishi to‘g‘risida» («Ixso al-ulum») asarida ilmning kelib chiqish sabablari haqida fikr yuritib, quyidagilarni bayon qiladi: Olamda substansiya (javhar) va aksidensiya (oraz) hamda substansiya va aksidensiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo‘qdir".
Forobiyning tilga olgan javhar va oraz haqidagi bu fikri bilish nazariyasida buyuk inqilob edi. Chunki bizni qurshab turgan olam va uning unsurlari javhar va orazlarning o‘zaro dialektik munosabatidan tashkil topgandir. Forobiy tilga olgan javhar va oraz tushunchalari ostida nima yotadi? Har qanday narsa dastlab bizning sezgi organlarimizga ta’sir qiladi. Ana shu sezgi organlarimiz yordamida his qilish mumkin bo‘lgan belgilar oraz sanaladi. Oraz Aristotel falsafasidagi aksidensiyani bildiradi. Forobiyning tushuntirishicha, orazni besh sezgi organlari yordamida his etamiz. Xususan, rang ko‘rish sezgi organi orqali; ovoz eshigish organi orqali; mazata’m — maza sezgi organi orqali; predmetlarning holati: sovuq-issiqligi, qattiq-yumshoqligi tana sezgisi orqali, hid hidlash organi orqali xis etiladi.
Har qanday fan amaliy bilish ustiga qo‘yilgan nazariy bilimga asoslanadi. Bilish esa falsafa fanining asosi sanaladi. Nazariy falsafa asoschisi I.Kant uning o‘rganish predmeti narsalar (tabiat va jamiyat) emas, balki insonning bilish faoliyatini ilmiy tekshirishdan, inson aqliy faoliyatini aniqlashdan iborat ekanligini ta’kidlagan edi..
Gegel tarixiy jarayonning dialektik xarakterini tadqiq qilar ekan, til taraqqiyotita alohida ahamiyat beradi. U tilni nazariy aqlning yaratuvchisi hisoblaydi, chunki til uningtashqi ifodasi sanaladi.
Insonning sezgi organlari yordamida hosil bo‘lgan bilimi hissiy yoki amaliy bilish sanaladi. Bulardan tashqari, inson xayol surish, nutq yordamida ham bylimga ega bo‘lishi mumkin. Bilishning bu yo‘li quvvai notiqa va quvvai mutahayyila deyiladi. Notiqa quvvati boshqa barcha quvvatlarning (sezgilarning) etakchisidir. Hissiy bilim bilish jarayonining markaziy nuqtasi sanalsa ham, lekin u ko‘pincha aldab qo‘yishi mumkin. Masalan, Quyosh yer atrofida aylanayotganday ko‘rinadi, aslida esa aksincha.
Shuning uchun bizning ajdodlarimiz hissiy bilish bilan idrokiy bilishni ajratganlar. Idrokiy bilish xissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash, umumlashtirish, hissiy bilimlarning hosil bo‘lishiga asos bo‘lgan orazlar) (aksidensiyalar) zamirida yashiringan mohiyatni — javharni aniqlash orqali hosil qilinadi. Masalan, tanada isitmaning ko‘tarilishini aniqlash hissiy bilim sanaladi. Lekin har qanday harorat o‘z-o‘zidan ko‘tarilmaydi. Uning ma’lum ichki sabablari bor. Ana shu sababni aniqlash isitmaga o‘xshash, u bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha hissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash, umumlashtirish orqali amalga oshiriladi va isitma nimaning alomati ekanligi aniqlanadi.
|
| |
