1. Nutqni o‘rganish metodlari
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalar universiteti
Pedogogika va psixologiya fanidan
4-Topshiriq
Guruh: 415-20
Tekshirdi: Zaripova Dilnoza
Toshkent 2023
Bajardi: Yangiboyev Zokir
Savollar
1.Nutqni o‘rganish metodlari. (Faol so‘zlashuvni aniqlash metodikasi)
2.Intellektni psixometrik tekshirish. (Aqlni o‘lchashning Veksler shkalasi,
Ayzenk testi)
3.Shaxs xususiyatlarini o‘rganish metodikalari. (R.Kettel, Ayzenk testlari)
Nutqni o‘rganish metodlari. (Faol so‘zlashuvni aniqlash metodikasi)
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida 1920 yillargacha pedagogika
fani tarkibida taraqqiy etdi, so’ng mustaqil fan sifatida shakllandi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha ta'limda bolalar
nutqini o’stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda buyurtmachi
sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch dasturini
o’quv jarayoniga joriy etish, nutq o’stirish metodikasi bo'yicha bilim va
malakalarni shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini
ta'minlaydi, nutq o’stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng
qulay usulni qo'llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o’rgatish, nutqda til
birliklaridan foydalanish, o’zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni
to’g’ri, ifodalay olish, tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til
birliklarini ajrata bilish (tovush, so’z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda
o'rganib borish, unga amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi.
Demak, nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda nutq o’stirish
vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo nda va obrazli
so’zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o’rgatadi, bolalarga ta'lim
beradi.
Nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda bolalarni og’zaki nutqini
o’stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini
shakllantirish orqali nutqda so’zdan to’g’ri va o'rinli foydalanish, ya'ni nutq va
xulq egasi bo’lish kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so’zlash odobini egallashni
shakllantiradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani
bajaradi. Ya'ni usulika bolalar nutqini o’stirish orqali ularning nutq a'zolarini
anatomik-gimnastik mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo’lishini
ta'minlaydi: bolalar tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi,
ma'naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq
tushunarli ta'sirchan bo'ladi, bola o’z nutqini to’zatib boradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida bolalar nutqini o’stirishning
pedagogik qonuniyatlari, pedagogik faoliyatning shakllanishi va talablarini
o'rganadi, nutq o’stirishning eng samarali omillari, vositalarini, usul va
usullarini hozirgi zamon pedagogikasining yutuqlari, ilmiy pedagogik talablari
asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o’stirish metodikasi
ana shu pedagogik vazifadan kelib chiqqan holda pedagogikaning quyidagi
asosiy savollariga javob beradi.
Nimani o’rgatish kerak? Bunda maktabgacha ta'lim ishidagi bolalarda qanday
nutqiy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish lozimligini nazarda tutiladi. Bu
vazifa O’zbekiston Respublikasining ta'lim mazmunini zaruriy o’zagi
hisoblangan ta'lim standarti asosida amalga oshiriladi, bunda ta'limning barqaror
darajasini ta'minlash sharti bajariladi. O’quv yuklamalari meyyorga keltiriladi,
tarbiyachi bolalarning o’quv faoliyati darajasi, shaxs sifatlari rivojlanishi, uning
nutqiy faoliyatini nazarda tutgan holda ta'lim jarayonini tashkil etadi.
Qanday o'qitish kerak degan pedagogik savolga javob beradi. Buning uchun
maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini o’stirish usul va usullarini
qo'llash imkoniyati, o’rni, qo'llangan usullar samarasi nazarda tutiladi, usul va
usullarni takomillashtirishga zamonaviy texnologiyani joriy etishga alohida
diqqat qilinadi.
“Ta'lim to’g’risi”dagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga
oshirishda an'anaviy usullar bilan bir qatorda noan'anaviy, o'yin usulining
qo'llanishi, mujassam mashg’ulotlarni tashkil etilishi, ayniqsa, hozirgi zamon
yaxshi pedagogik texnologiyani ta'limda qo'llash kabilar bunga misol bola oladi.
Nima uchun aynan shunday o'qitish kerak? savoliga usulika fani nutq
o’stirishning nazariy va amaliy asoslangan omillari, vositalarini qo'llash
zarurligini ifoda etadi.
Nutq o’stirish metodikasining asosiy vazifasi tarbiyachilarni maktabgacha
ta'limda nutq o’stirishning ilmiy pedagogik asoslangan, eng samarali natija
beradigan omillari, vositalari va usullarini ishlab chiqish, tarbiyachi, pedagog,
ota-onalarni nutq o’stirish usullari haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, eng
qulay usullardan foydalanish, nutq o’stirish mashg’ulotlarini tashkil etish
samaradorligini oshirishga doir bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
Nutq o’stirish metodikasining mazmuni maktabgacha ta'limda bolalar og’zaki
nutqini o’stirish, bolalarda kattalar, tengdoshlari bilan nutqiy muloqot, muomala
qilishni bilishga o’rgatishdir. Maktabgacha ta'lim davrida bolalar 2-3 ming so’z
boyligiga ega bo’lish va undan foydalanish, eshitganlarini aytib berish,
ko'rganini gapirib berish, suratlarga qarab mazmun bo'yicha hikoya tuzish va
uni aytib berish, asosiy tayanch so’zlar yordamida hikoya tuzishga o’rgatiladi.
Shuningdek, nutqning ifodaliligi, nutq tovushlarini to’g’ri, aniq talaffuz etish,
tilning grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish, badiiy asarni
tinglash, tushunish, mazmunni eslab qolish va so’zlab berish, asar qahramonlari
nutqi xususiyatlarini ajrata bilish, obrazli bayon etish kabi amaliy intellektga
ega bo’lishni rivojlantiradi, maktabga nutqiy jihatdan tayyorlaydi.
Bu vazifalarni bajarishda nutq o’stirish metodikasi o’zining usulolohik asosi
bolgan pedagogika fani yutuqlariga, g’oyaviy-nazariy asosi bo'lgan milliy g’oya
va milliy mafko'ramiz tamoyillariga, Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga
asoslanadi. Shuningdek, nutq o’stirish metodikasi maktabgacha ta'limda nutq
o’stirishni tashkil etishda ilg’or pedagoglarning amaliy tajribalari, tajriba-sinov
natijalari, ilmiy- usulik adabiyotlarda tavsiya etilgan fikr- muloqazalarga
asoslanadi natijada yaxshi vazifalarni, muammolarni va tavsiyalarni chuqur
talqin etadi, eng maqbo'lini ta'limga joriy etadi.
Intellektni psixometrik tekshirish. (Aqlni o‘lchashning Veksler shkalasi,
Ayzenk testi)
Intellektni tekshirishning eng keng tarqalgan m etodlaridan biri amerikalik
psixolog va psixiatr D. W echsler (1949) tomonidan ishlab chiqilgan bolalar
intellektini o’lchash shkalasidir Wechsler intelligence Scale for children
(WISC). Bu metodikaga 1974 yilda so‘nggi m arta 5 yoshdan 15 yoshgacha
bo'lgan bolalarni tekshirish uchun o'zgartirishlar kiritildi. /WPPS1/ Rossiyada
birinchi bo'lib Veksler shkalasi V.M.Bexterev nomli Leningrad psixonevrologik
ilmiy tadqiqot institutida moslashtirilgan. Metodika B .G .A nan’ev (1969)
maktabi psixologlari tomonidan Intellekt taraqqiyotini uzoq yillar o krganishda,
jum ladan bolalarda psixik taraqqiyotdan chetga chiqishlar va orqada qolishlarni
differentsial-diagnostika qilishda keng qo'llanilgan. WISC m oslashtirilgan
variantining subtestlarini keltiramiz. (A.YU.Panasyuk, 1973). Tadqiqot o
ltkazishda maxsus qarordan foydalanish zarur.
D.V eksler m etodi bo'yicha tadqiqot qarori (bolalar varianti)
Familiyasi, ismi______________________________
Tug‘ilgan yili________tug'ilish tartibi_____________
Jinsi_____Onasi_____________ ma'lumoti_________
Yoshi________________oy_____________________
Tadqiqot o ‘tkazi1gan kun ______________________
Tadqiqot natijalari_____________________________
Ayzenk shaxs savolnomasi (Eysanck Personality inventoru ЕР1) insonning
individual-psixologik xususiyatlarini, shuningdek, uning asosiy shaxsiy
xislatlari ekstravertlik, intravertlik va turg'unlikni o ‘rganishga mo’ljallangan.
(H.Eysinek, 1963). Kattalarga mo‘ljallangan ikki "A" va "V'Vvariantlari va bitta
bolalar varianti mavjud. 60 savoldan iborat bo‘lib, 24 savol ekstra va
intravertlikni aniqlashga va 24 savol neyrotizmni aniqlashga moMjallangan,
shuningdek, 9 ta savol "yolg‘onchilik" shkalasidan iborat bo‘lib, sinaluvchining
qay darajada haqqoniy javob berayotganini aniqlash mumkin. "Kalit" bilan mos
tushgan javoblar 1 ball bilan baholanadi ("ha" "yo‘q" javoblari). 12 balldan ortiq
ko'rsatkich intravertlikdan dalolat beradi. Neyrotizm (turg'unlik) shkalasi
bo‘yicha 12 balldan ortiq ko‘rsatkich hissiy noturg’unlikni aks ettiradi. Y
olg‘onchilik shkalasi bo‘yicha 4-5 ball tanqidiy ko4rsatkich boMib,
sinaluvchining savollariga faqat "yaxshi" javob berishga moyilligidan dalolat
beradi. Bu esa neyrotizm. ekstra va intraversiya shkalalari bo‘yicha
ko‘rsatkichlaming ishonchligiga ta’sir qiladi. Qoidaga ko‘ra, sinaluvchi
savollarga javob berganda, unda aks etgan xulq-atvor modelini yoki tasdiqlaydi
yoki inkor etadi. Maxsus kalit jadval yordamida ekstraversiya, introversiya,
turg‘unlik omillarini aks ettiruvchi xarakterli xususiyatlar aniqlanadi.
Tipik ekstravert - boshqa odamlarga tez kirishib ketadigan inson, boshqa
odamlar bilan muloqat qilishga. yangi ta’assurotlarga doimo intiluvchi odam. U
ulfatlarni yoqtiradi. kokp do‘stlari va tanishlari bor, beparvo, umid-ishonch
bilan to ig a n , kulishni yoqtiradigan odam. Tajavuzkor, serjahl, ta’sirchan inson
bo’lib. ko‘pincha daqiqa ta’sirida harakat qiladi. His-tuyg‘ularini qattiq nazorat
qila olmaydi, tanishish uchun odatda yaqinlashish uchun birinchi so'z boshlaydi.
Y olg‘iz ishlashni va shug‘ullanishni yoqtirmaydi. Tipik-intravert - qiyinchilik
bilan muloqotga kirishuvchi, uyatchan, og'ir, o‘z ichki dunyosiga ko'milgan, o
‘z-o'zini kuzatadigan, tuyuq odam. Yaqin odamlaridan boshqa hammadan
ajralgan inson. U o*z harakatlarini oldindan rejalashtirib oladi. kutilmagan
natijalarga ishonmaydi. U qo‘zg ’alishni, tartibni yoqtiradi, hayotda jiddiy. U
his-tuyg‘ularini qattiq nazorat ostiga olgan. kamdan-kam jahli chiqadi. qizishib
ketmaydi, muloqotdagi va janjallardagi kelishmovchiliklarni jim turib
tokxtatishga intiladi. U diqqatni kuchli bir joyga to'playdigan va kam harakat
talab qiladigan faoliyat turlarini yoqtiradi. Tipik ekstravert va introvert qolgan
boshqa ko‘pchilik odamlar joylashadigan qutblar hisoblanadi. Ayzenk
savolnomasi bo‘yicha tipik nevrotik qisman Freyd g'oyalari asosida ishlangan
boMib. onglilik va ongsizlik o'rtasida yorqin nizolar xarakterlaydi, shuning
uchun xam salbiy histuyg'ularni yomon boshqaradi. H issiy noturg‘unlik odatda
insonning gap ko‘tara olmasligi bilan bog‘!angan bo'lib. u o ‘ziga ishonmaydi.
boshqa odamlaming yordamiga qoilab quvvatlashiga doimo muhtoj, uning
kayfiyati o‘zgaruvchan. U ko'pincha boshqa jiddiy asos boimasa-da, o ‘zini
baxtsiz, boshqalardan yomon his qiladi. Ba’zan o ‘zini aybdor hisoblaydi. U
orzu qilingan har narsadan shubhalanishni yoqtiradi, jizzaki boiib turadi.
Nevrotik odatda boshidan kechirgan ko‘ngilsizlikni uzoq vaqt eslab yuradi,
muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqadi. Unga qaror qabul qilish qiyin, vaziyat shuni
talab etsa-da, o ‘z niyatlaridan voz kechishi ham qiyin. Nevrotik uchun tashqi
psixik funktsiyalami to‘liq saqlash xos. Hissiy turg'un inson o ‘z hissiy holatini
boshqara oladi, odamlar bilan bir xil muloqatga kirishadi, uni muvozanatdan
chiqarish qiyin. U boshqalar tomonidan doimiy qo‘llab quvvatlashga muhtoj
emas, jizzaki emas. "Yolg'onchilik" shkalasi bo4y¡cha samimiy emaslik - bu o
‘ziga xos da’vogarlik boMib, o ‘z ijobiy xislatlarini ortiqcha baholash, o ‘zini
yaxshi ko‘rsatishga intilishdir. Ko‘pincha anglanmasdan sodir bo‘ladi.
Yuqorida qayd etilgan shaxs xulq-atvori stereotiplari faqatgina tug'ma xislatlar
natijasi emas, balki muhit ta’sirining ham natijasidir.
AYZENK SHAXS SAVOLNOMASI (Bolalar varianti)
1. Atrofingizda shovqin va betartib harakatlarini yoqtirasizmi?
2. Sizni qo‘llab-quwatlaydigan do‘stlarga ko‘pincha muhtoj bo‘!asizmi?
3. Darsda nima haqidadir so'rashsa, doim tez javob topa olasizmi?
4. Ba’zanjahlingiz chiqib, qo‘zg‘aluvchan boMganmisiz?
5. Kayfiyatingiz ko‘pincha o4zgarib turadimi?
6. Boshqa bolalar bilan uchrashgandan ko‘ra, yolg'iz o kzingiz bo‘lganingiz
ko‘proq yoqadimi?
7. Ba’zan turli fikrlar sizga uxlashga xalaqit beradimi?
8. Har doim sizga aytilgan narsani darrov bajarasizmi?
9. Hazillashishni yoqtirasizmi?
10.Buning uchun sabab boMmasa-da, siz o ‘zingizni baxtsiz his qilgansizmi?
1l.Siz quvnoq odammisiz?
12.Siz qachondir maktabdagi tartibni buzganmisiz?
13.Sizga ko'p narsa ta’sir qiladimi?
14.Sizga hamma narsani tez bajaradigan ish kokproq yoqadimi?
15.Haqiqatda ro‘y bermasdan, oxiri yaxshilik bilan tugasa-da, har qanday
qo'rqinchli hodisalardan hayajonlanasizmi?
16.Sizga har qanday simi ishonib aytish mumkinmi?
17.Zerikib o ‘tirgan bolalarni kuldira olasizmi?
18.Ba'zan hech qanday sababsiz yuragingiz tez urib ketadimi?
19.Kim bilandir do'stlashish uchun birinchi harakat qilasizmi?
20.Qachondir yolg'on gapirasizmi?
21.Siz bajargan ishdan odamlar kamchilik topishsa, qattik xafa bo'lasizmi?
22.Do*stlaringiz bilan hazillashishni, kulgili voqealar aytib berishni
yoqtirasizmi?
23.Ko‘pincha hech qanday sababsiz o 4zingizni charchaganday his qilasizmi?
24.Siz awa! darslaringizni tayyorlab olib, keyin o'ynaysizmi? www.ziyouz.com
kutubxonasi
25.0datda siz quvnoq va hammadan xursandsiz?
26.Siz tez xafa bo'lasiz?
27.Boshqa bolalar bilan o ‘ynashni va gaplashishni yoqtirasizmi?
28.Yaqinlaringizning uy ishlariga yordamlashish haqidagi ¡itimoslarini har doim
bajarasizmi?
29.B a‘zan boshingiz qattiq aylanadimi?
30.Kimningdir ustidan kulishni, qiyin ahvolga solib qo‘yishni yoqtirasizmi?
31.K o‘pincha siz o bzingizni nimadir joningizga tekkandek his qilasizmi?
32.Ba'zan siz maqtanishni yaxshi ko'rasiz?
33.Boshqa odamlar orasida ko‘pinchajim turasiz?
34.Ba’zan siz kuchli hayajonlanganingizdan joyingizda o 4tira olmaysiz?
35.Nimanidir hal qilishga tez kirishasiz?
36.Ba’zan o'qituvchi sinfda bo‘lmaganida to'polon qilasiz?
37.Ko‘pincha qo‘rqinchli tushlar kobrasiz?
38.D o‘stlaringiz, tanishlaringiz, dugonalaringiz orasida hamma narsani unutib
chin yurakdan kula olasiz.
39.Sizni nima bilandir osonlikcha xafa qilish mumkin.
40.Kim haqidadir yomon gapirishga to4g ‘ri kelganmi?
41.0‘zingizni beparvo, beg‘am insonman deya olasizmi?
42 .Yomon ahvolga tushib qolganingizdan, ko'pincha hayajonlanib yurasizmi?
43.Shovqinli, quvnoq o ‘yinlami yoqtirasizmi?
44.Sizga berilgan hamma narsani eysizmi?
45,Nima haqidadir iltimos qilishsa, yo‘q deya olmaysiz.
46.Tez-tez mehmonga borishni yoqtirasiz.
47.Shunday daqiqalar b o ‘1adiki, yashagingiz kelmaydi.
48.Qachondir ota-onangizga qo‘pol gapirganmisiz?
49.Sizni quvnoq bola deb hisoblashadi.
50.Dars tayyorlayotganingizda ko'pincha chalg‘iysiz?
51.Umumiy xursandchilikda ishtirok etishdan kokra, chetda o'tirib tomosha
qilishni yoqtirasiz.
52.Har xil fikrlardan odatda uyqungiz kelmaydi? www.ziyouz.com kutubxonasi
53.0datda sizga topshirilgan ishni yaxshi bajara olishingizga ishonasiz?
54.Kokpincha o'zingizni y o lg iz his qilasiz?
55.Notanish kishiga birinchi boMib gap boshlashga uyalasiz?
56.Ko‘pincha kech bo‘lganda nimanidir bajarishga kirishasiz?
57.Qachondir bolalar sizga baqirishsa, siz ham ularga javoban baqirasiz.
58.Ba'zan hech qanday sababsiz o ‘zingizni juda xursand yoki xafa sezasiz?
59.Mehmonda, archa bayramda chin dildan xursand boMish mumkin emas, deb
hisoblaysizmi?
60.Ko‘pincha sizga nimanidir o’ylamasdan bajarganingiz. uchun
xavotirlanishga to‘g ‘ri keladi?
Shaxs xususiyatlarini o‘rganish metodikalari
Kettellning kattalar uchun moMjalIangan 16- om illi shaxsni o'rganish testining
moslashtirilgan variantidir. Testning tuzilishi.Test bola shaxsining asosiy
xususiyatlarini ifodalovchi shkalani o ‘z ichiga oladi. Har bir xususiyatning
ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. Masalan, aqliy rivojlanganük - aqliy
rivojlanmaganlik. Shkalaning eng minimal va eng maksimal nuqtalari oralig'i 10
ballni tashkil etadi. O’rtachasi esa 5.5 bail. Quvida 11 ta shaxs xususiyatlari
tavsifi berilgan. Metodika bo‘yicha shaxs xususiyatlarining 3 xil rivojlanish
darajasi bor: quyi (1-3 bail), o ’rtacha (4-7 bail), yuqori (8-10 bail). Har turli
shaxs xususiyatlarining rivojlanishini aniqlashda ikki oxirgi qutb hisobga
olinadi va quyi miqdori qabul qiiingan shkala bo'yicha ularga mos miqdoriy
baholar va qisqacha ta’riflar beriladi.
Kettel testining bolalar variantí savolnomasi 110 savoldan iborat bo’lib, ular
bolaning boshqa odamlar bilan munosabati va hayotining turli tomonlariga
aloqadordir. Unda bevosita va bilvosita savoliar bor, bu savoliar sinaluvchining
shaxsiyatiga, boshqa sifatlariga ham tegishli. Har bir test savoliga ikkitadan
javob berilgan, ularning bittasini tanlash kerak boladi. Savolnoma 55 savoldan
iborat bo'lib, 2 qismga bo'lingan. Undagi barcha II ta shkala 10 tadan fikr(har
birída 5 tadan)ni o’z ichiga oigan va har bir javob 1 ball bilan baholanadi. Har
bir shkala bo'yicha olingan bailar yig‘indisi jadval yordamida 10 ballik baho
shkalasiga o ’tkaziladi. 1 va 10 bailar amaliyotda kam uchraydi, chunki ular
favqulodda uchraydigan xususiyatdir. Bu metodika bo;yicha psixologik
tashxisni yakka va guruh holatida o'tkazish mumkin. Guruhda psixologik
tashxis o ‘tkazish uchun har bir bolaga alohida savoliar ro'yxati beriladi. Ular
o'g'il www.ziyouz.com kutubxonasi bola va qiz bolalar uchun alohida bo*!adi.
Javoblar uchun ham blankalar tarqatiladi. Dastlab sinaluvchilarga quyidagi
ko‘rsatma beriladi. “Hurmatli bolalar!. Biz bu metodika yordamida Sizning
xarakteringizni o'rganamiz, shuning uchun bir qator savollarga javob
bershingizni so'raymiz. Ular oldingizda turibdi yoki Sizga o*qib eshittiriladi. Bu
savollarga «to4g 4ri» va «noto4g*ri» javoblar yo4q, ular ahamiyati jihatidan bir
xil. Har biringiz o'zingizga ko'proq mos keladigan javobni tanlashingiz kerak.
Hamma savollar ikki qismdan iborat b o iib , ular bir-biridan yoki so4zi bilan
ajralib turadi. Savol bilan tanishib. o 4zingizga ko'proq mos keladigan javobni
tanlashingiz kerak. So‘rov varaqasida har bir nomer ro'parasida 2 ta kvadrat bor.
Siz javobingizning o ‘ng yoki chap tomonda joylashganligi bo4yicha mos
keladigan kvadratga plyus ishorasini qo‘ying. Agar savolga mos javobingiz
bo’lmasa, o ’ylab, ikki javobdan o ‘zingizga yaqinrog‘ini tanlang. Savolni
tashlab ketish berilgan 2 ta javobdan birini tanlamaslikka ruxsat etilmaydi”.
http://fayllar.org
|
