1
11-ma’ruza: Listli shtamplashda qo‘llaniladigan materiallar
11.1 Po’lat list prokatlar
11.2 Rangli va qiyin eriydigan rangli metall va qotishmalaridan tayyorlangan list prokatlar
11.3 Metallmas materiallar
11.1 Po’lat list prokatlar
Sovuq shtamplashda ko’p xollarda tarkibida uglerod miqdori 0.05
0.4 % bo’lgan kam uglerodli
po’latdan foydalaniladi. Sifatiga ko’ra konstruktsion uglerodli po’latlar oddiy va sifatli turlarga bo’linadi.
Hozirgi vaqtda listli shtamplash ishlab chiqarishida bir qator po’lat markalaridan olingan listlar
ishlatilmoqda. Bu listlardan eng ko’p foydalaniladigani quyidagilardir:
-oddiy sifatli uglerodli po’lat;
-sifatli konstruktsion po’latdan sovuq holda bolg’alab olingan yupqa listlar;
-sifatli konstruktsion po’latdan issiq holda bolg’alab olingan yupqa listlar;
-yuqori mustaxkam po’latlar;
-yuqori sifatli maxsus legirlangan konstruktsion po’latlar;
Eng ko’p listli va sortli prokatlardan foydalaniladi. Metallmas materiallar sifatida qatlamli va tolali
plastiklar va gomogen strukturali plastik massalardan foydalaniladi. Listli shtamplashda foydalaniladigan
po’lat listlarni asosiy turlari 12.1-jadvalda keltirilgan.
Listli prokatlar list, lenta va rulon ko’rinishida ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish usuliga ko’ra issiq va
sovuq holda olinadigan turlarga bo’linadi. Sovuq xolda olingan prokatlar (qalinligi 4 mm gacha)
yuzasining sirti issiq xolda olingan prokatlarga nisbatan yuza g’adir-budirligi kichik, qallinliklarining farqi
(raznotolshinnost) va yuqori sifatli texnologik xossasi bilan ajrab turadi. Bu prokatlardan sovuq shtamplab
olinuvchi detallar ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.
11.1- jadval
Listli shtamplashda qo’llaniladigan po’lat listlarni asosiy turlari. (s list qalinligi)
Po’lat (prokat)
GOST
Po’lat markasi
Texnik
shartlar
Kimyoviy
tarkibi
Oddiy sifatli uglerodli po’latlar (s=0.5…4.0
mm)
380-71
380-71
St0-ST6
Sifatli uglerodli va ishlat-ilishiga ko’ra oddiy
sifatli po’latlardan tayyorlangan listlar,
s=0.2…3.9 mm
16523-80
1050-74
380-71
05
kp
-50
St0-St5
Kam legirlangan konstruktsion po’latdan
tayyorlangan yupqa listlar, s=0.5…3.9 mm
17066-80
1928-79
14G2, 0.9G2, 12GS, 16GS,
15GF, 14XGS va boshqalar
Sovuq shtamplash uchun kam uglerodli sifatli
po’latdan sovuq xolda bolg’alab tayyor-langan
yupqa listlar s=0.5…3.0 mm
9045-80
9045-80
0.8,0.8
ps
,0.8
kp
Legirlangan konstruktsion po’latdan
tayyorlangan listlar s=0.5…3.9 mm
1542-71
1050-88
4543-71
60G, 20X, 10G2,
25XGSA va boshqalar
Korroziyabardosh, issiqqa chidamli va issiq
bardosh yupqa listlar s=0.7…3.9 mm
5582-82
5632-72
08X13, 12X13, 12X17,
12X18N9T va boshqalar
Prokatlangan list materiallari texnik shartlar, kimyoviy xossalari va sortamentiga ko’ra
standartlashtiriladi. Listli prokatlar ishlab chiqarish usuliga, maxsulot turi va sifatiga qarab turlarga
bo’linadi. Sovuq xolatda shtamplab olingan konstruktsion listli prokatlar:ishlatilishiga ko’ra sovuq
prokatlangan listlar, sortamentga, ajratiladi. Normalashtirish tavsifiga ko’ra prokat 5 kategoriyaga, yuza
sifatiga ko’ra I, II va III gruppalarga, cho’zilish (qalinligi 2 mm gacha) qobiliyatiga qarab chuqur va
me’yoriy turlarga bo’linadi.
2
Kam uglerodli sifatli po’latdan 0.5-3 mm qalinlikda sovuq xolda prokatlab olingan yupqa list GOST
9045-80 ga asosan quyidagilarga bo’linadi:
- cho’zish usuliga ko’ra:
1) juda maxsus murrakab cho’zish-VOSV;
2) maxsus murrakab cho’zish-OSV;
3) murrakab cho’zish-SV;
4) juda chuqur cho’zish-VG.
-yuza ishlov berish sifatiga ko’ra:
1) maxsus yuqori ishlov berilgan –I;
2) yuqori ishlov berilgan –II;
3) oshirilgan ishlov berilgan-III;
-Yuza xolatiga ko’ra:
1) yaltiroq (glyantsevaya)-gl;
2) yaltiroq emas (matovaya) –m;
3) ortiq ishlangan –sh;
-prokatlash aniqligiga ko’ra:
1) yuqori aniqlikdagi-P;
2) oddiy aniqlikdagi-O.
Kimyoviy tarkibi bo’yicha aniqlashda qotishmada elemenlarni ulushi protsentlarda ifodalangani bilan
izohlanadi. Quyidagi jadvalda kam uglerodli sifatli po’latdan sovuq prokatlab olingan yupqa list materiali
kimyoviy tarkibi keltirilgan.
Kam uglerodli sifatli po’latdan sovuq prokatlab olingan yupqa list materialining mexanik xossalari
11.2- jadvalda, kam uglerodli listlar va kam uglerodli sifatli po’latlar mexanik xossalari 11.3-jadvalda
keltirilgan.
11.2- jadval
Kam uglerodli sifatli po’latdan sovuq prokatlab olingan yupqa list materiali kimyoviy tarkibi keltirilgan.
Po’lat
markasi
Elementlar ulushi, % da
Mn
C
S
o
Si
Cr
Ni
Cu
0.8Yu
0,2-0,35
0,07
0,025
0,02
0,01
0,03
0,06
0,06
0,8
ps
0,02-0,45
0,09
0,03
0,025
0,04
-
0,10
0,15
0,8
kp
0.2-0.4
0.1
0.03
0.025
0,03
0,03
0.10
0,15
0,8F
kp
0.2-0.4
0.08
0.025
0.02
0,01-0.03 0,03-0,04
0.10
0,10
11.4 jadvalda keltirilgan po’latlarni mikrostrukturasi, ferrit donachalari va erkin tsementit strukturasi
katta axamiyatga ega.
Hozirgi vaqtda listli shtamplab (qalinligi 4-14 mm) buyumlar olishda issiq prokatlab olingan sifatli
konstruktsion po’latlar ishlatilmoqda.
11.3-jadval
Kam uglerodli sifatli po’latdan sovuq prokatlab olingan yupqa listlar mexanik xossasi.
CHo’zish
toifasi
po’lat
σ
t
σ
v
σ, list qalinligiga ko’ra
% , eng kamida
Qattiqligi, HB
kamida
VOSV
0.8Yu
185
250-320
40
42
46
OSV
0.8Yu
195
250-350
36
40
48
SV
0.8Yu
205
250-350
34
38
-
VG
0.8
kp
210
260-360
28
29
-
VG
0.8
ps
210
260-360
28
29
-
11.4 jadval
Po’lat mikrostrukturasi
Cho’zish toifasi
Ferit donachalari balli
erkin tsementit strukturasi balli,
ko’pi bilan
VG, SV
6-9
3
OSV, VOSV
6-9
2
3
Uglerodli po’latlar kamchiligi: termik toblash suvda olib borilganligi uchun toblash tezligi juda
yuqoriligi, mustaxkamligini oshirishda past temperaturada chiniqtirish, bu qoldiq kuchlanishni yuqori
darajaga olib keladi. Bulardan tashqari uglerodli po’latlar ishlatish xossalarida ham kamchiliklardan xoli
emas. Shuning uchun po’latlarni legirlanadi.
11.5-jadval.
Kam uglerodli va o’rtacha uglerodli sifatli po’lat listlarni mexanik xossalari
Po’lat
markasi
Vaqtincha
qarshiligi, σ
v ,
MPa
Oquvchanlik
chegarasi, σ
t
,
MPa
Nisbiy
uzayuvchanligi,
δ, %
Nisbiy
siqilishi,
Ψ , %
Kesish
qarshiligi
, MPa
Termik
ishlovsiz
qattiqligi, NB
05
kp
314
186
34
78
235
128
0.8
kp
,0.8
ps
324
196
33
76
245-254
131
10
kp
,10
ps
321
206
31
72
264
143
15
kp
,15
ps
373
225
27
68
314
149
20
kp
,20
ps
412
245
27
68
314
149
25
451
274
23
58
382
170
30
490
294
21
52
403
179
35
529
314
20
52
435
187
40
568
321
19
-
467
197
45
591
353
16
50
486
207
50
627
373
14
-
515
217
Talab etilgan xossaga ega bo’lish uchun po’latlarga maxsus legirlovchi elementlar qo’shiladi. Legirlovchi
elementlarni po’latni mexanik xossalariga ta’siri termik ishlov berishni aniqlovchi tuzilish xolatiga bog’liq.
Legirlovchi po’latlar turtta belgi bilan klassifikatsiyalanadi: strukturasi muvozanati, sovitishdan so’ngi
strukturasi, ishlatilishiga va tarkibi. Sovuq xolda shtamplashda maxsus xossali plastikligi oshirilgan (issiq
bardosh, karroziyaga bardoshli) legirlangan po’latlar ishlatiladi.
Sovuq prokatlash usuli bilan olingan ko’p fazali po’latlar keyingi vaqtda listli shtamplash usuli bilan
detallar olishda ishlatilmoqda. Bularga 20-25% martentsit plastik-ferrit ko’rinishda bo’lgan ikki fazali
08GSYuT, 08GSYuF, 10YuA, 18VT po’latlarni kiritish mumkin.
Mustaxkamligini oshirish uchun bunday po’latlarni legirlovchi elementlar marganets 16%, kremniy
0.7 % qo’shgan xolda uzluksiz qizdirish usuli bilan termik ishlov beriladi. Bu po’latlar deformatsiya
natijasida eskirishi past bo’lgani uchun omborlarda uzoq vaqt saqlash imkoniyatini beradi.
Aloxida ishlov berish tarmoqlari uchun legirlangan yuqori sifatli maxsus vazifali konstruktsion
po’lat listlar ishlab chiqariladi. Bu po’latlar yuqori mustaxkamlik va plastikligi bilan ajralib turadi.
20XGCA va 30XGCA markali po’latlar nikelь va xrommolibdenli po’latlarni o’rniga yuklanish bilan
ishlaydigan detallar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 30XGCN2A, 12XNVFA va 23X2NCFA
mustaxkamligi yuqori prokatlanuvchi po’latlar guruxiga kiradi. Bu po’latlarni past temperaturaga (30-
80
0
C) chidamli detallar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
11.6-jadval.
Legirlangan yuqori sifatli maxsus vazifali konstruktsion po’latlar mexanik xossalari
Po’lat
Termik ishlov berish
, MPa
Toblash va
chiniqtirishdan
so’ng
%
Normallashdan
so’ng
%
25XGCA
3880,
m
+o
v
, 470-550, v yoki m
1080
10
21
30XGCA
3880,
m
+o
v
, 470-570, m
1080
10
20
30XGCN2A
3900,
m
+o
v
, 200-300, v
1570
9
19
12XNVFA
3910,
m
+o
v
, 490-550, v
1030
10
15
23X2N8FA
3890,
m
+o
v
, 590-620, v yoki m
1130
9
17
Izoh: jadvaldagi termik ishlov berish shartli belgilari: z-toblash, o-o’rtacha sovitish, xordiq, v-havo,
m-moy, raqamlar-temperatura,
0
C
4
Maxsus vazifali list prokatlangan po’latlarga: kam uglerodli kuydirilgan (otojennoy) va emal idishlar
ishlab chiqarish uchun sirti tozalangan.
Zamonaviy avtomobilsozlikda yuqori xavfsizlikni ta’minlovchi va qattiq bo’lgan materiallarni talab
qilmoqda. Bunday kontseptsiyani bajarish uchun yuqori sifatli korroziyabardosh po’latlar talab etiladi.
Avtomobil kuzovi detallari yuqori mustaxkam, yaxshi shtamplanuvchi, plastik xossali po’latlarni
qo’llanishni taqozo etadi.
Oxirgi 10 yillikda avtomobil ishlab chiqarishida yetakchi mamlakatlar Germaniya, Shvetsiya,
Yaponiya, Koreya va Rossiya va bir qator boshqa davlatlarda iste’molchi talabini qondiruvchi yangi po’lat
markalarini yaratildi va ishlab chiqarishga joriy etildi. Bu markalar ichida aloxida ajralib turuvchi
Interstital Free Steel markali po’latni keltirish mumkin. Bu po’latda IF deb ataluvchi qattiq qotishma kristal
panjarasida erigan atomlar bo’lmaydi. IF po’lat xajmi markazlashgan kub panjarada ferrit erkin atom
ko’rinishiga ega. Bu po’latlarda uglerod miqdori ulьtra kam, tarkibida vodorod, azot va ishlab chiqarishda
boshqa gazlarni degazatsiya usulida chiqarib tashlangan. IF po’latlari o’ta plastik yumshoq, eskirmaydigan
va shaklga solishda ishqalanish xosil qilmaydigan po’latdir.
Hozirgi vaqtda listli shtamplashda foydalaniladigan po’latlarni xalqaro standartlarda EN 10130:2006
sovuq prokatlangan yumshoq po’lat, sovuq deformatsiyalash uchun EN 10131:2006 sovuq
deformatsiyalash uchun rux yoki rux-nikelь qoplamali yuqori mustaxkam sovuq prokatlangan kam
uglerodli yassi prokatlarga reglamentlanadi. Bu po’latlar mustaxkam va oquvchanlik chegarasi yuqori,
plastikligi, eskirishda mexanik xosssalarini kam yo’qotishi sababli listli shtamplashni barcha: murakkab
shakllarni olish, cho’zish ishlarini bajarish va boshqa shakl xosil qiluvchi listli shtamplash usullari uchun
ishlatish mumkin.
List va rulondan tashqari sovuq va issiq prokatlangan lentalar ham ishlab chiqariladi.
,
,
markadagi po’latlarni sovuq prokatlab olingan lentalar qalinligi esa 0.05-4 mm, kengligi
4-450 mm ga teng.
11.7 jadval
Sovuq xolda prokatlab qoliplangan po’latlar kimyoviy xossalari
Po’lat markalari nomlanishi
Elemenlar ulushi, %
S
Mn
o
S
Si Al Ti
DC01
Yumshoq
po’lat
≤0.120 ≤0.060 ≤0.045 ≤0.045 -
-
-
DC03
≤0.100 ≤0.145 ≤0.035 ≤0.035 -
-
-
DC04
≤0.080 ≤0.40
≤0.030 ≤0.030 -
-
-
DC05
IF po’lat
≤0.060 ≤0.035 ≤0.025 ≤0.025 -
-
-
DC06
≤0.020 ≤0.025 ≤0.020 ≤0.020 -
-
-
DC07
≤0.010 ≤0.020 ≤0.020 ≤0.020 -
-
-
11.8 jadval
Sovuq xolda prokatlab shakll berilgan po’latlar mexanik xossalari
Po’lat
marka-
lari
Oquvchanlik chegarasi
MPa
Mustax-
kamlik
chegarasi
MPa
Nisbiy uzayuvchanligi
%
r shakllanuvchanlik n
ko’rsatkichi
Qalinligi, mm
Qalinligi, mm
Eng katta
0.50
0.50-
0.70
>>0.70
Eng katta
0.50
0.50-
0.70
>0.70
0.50-
0.70
>>2.00
0.50-
0.70
DC01
320
300
280
270-410
41
66
28
-
-
-
DC03
280
260
240
270-370
30
32
34
1.3
1.1
-
DC04
250
230
210
270-350
34
36
38
1.6
1.4
0.180
DC05
220
200
180
270-330
36
38
40
1.9
1.7
0.200
DC06
210
190
170
270-330
37
39
41
2.1
1.9
0.200
DC07
200
180
160
270-330
39
41
43
2.3
2.1
0.230
Izoh: jadvalda: r-anizotropiya ko’rsatkichi, v – deformatsiyada qattiqlanish ko’rsatkichi.
5
Materiallari turlariga ko’ra: SM-maxsus yumshoq, M-yumshoq, PN-yarim sovuq ishlangan, N-sovuq
ishlangan, VN- yuqori sovuq ishlangan holatda lentalar ko’rinishda beriladi. Bular kesish, teshish, egish,
cho’zish, shakl berish, trubalar tayyorlash, podshipnik detallari va boshqa maxsulotlar ishlab chiqarish
uchun mo’ljallangan.
Uglerodli po’latdan sovuq prokatlab olingan lentalari qalinligi 0.5-3.2 mm, kengligi 100-200 mm
xolatda
,
,
markadagi po’latlardan tayyorlanib, sovuq shtamplashga jo’natiladi.
Karroziyabardosh va issiq bardosh po’latlar sovuq prokatlab olingan lentalarni qalinligi 0.05-2.0 mm,
kengligi 6-410 mm ko’rinishda xromnikelli legirlangan 20X13, 12X18N9 po’latlardan tayyorlanadi.
Listlarni rulon va lenta ko’rinishda qo’llanilishi ko’plab va yirik seriyali ishlab chiqarishda metallni
shtampga avtomatlashgan tarzda berilishi, metallda tutashmalar va chiqitlar chiqarilishini kamaytirish
hisobiga metalldan foydalanish samarasini oshiradi, avtomatik liniyalardan zaruriy o’lchamdagi
zagotovkalarni olishga imkon beradi.
11.9 jadval
Materiallari turlariga ko’ra mexanik xossalari
Material
xolati
po’lat
MPa
Nisbiy uzayuvchanligi
%
√
Lenta qalinligi, mm
<0.5
0.5-
0.7
0.7-
1.5
1.5-
2.2
2.0-
2.9
3.0-4.0
SM
,
,
270-390 23
23
23
26
30
32
M
,
340-440 17
17
17
18
20
24
PN
,
370-510 7
7
7
18
20
24
H
440-590 -
-
-
-
4
4
VH
,10
>540
-
-
-
-
-
-
Hozirgi vaqtda ko’pgina avtomobil zavodlari list prokatlardan foydalanadi. Turli xil korxonalar uchun
list shtamplash ishlab chiqarishida ikki qatlamli va uch qatlamli list prokatlardan foydalanilmoqda. Ikki
qatlamli (bimetall) list prokatlar asosiy qatlami uglerodli yoki kam legirlngan po’latlar va mis, rux, latun,
alyuminiy, nikel va monel-metall
1
bilan qoplangan.
Monel metall, monel - nikel asosidagi qotishmalar, tarkibida 67% gacha nikel va 38% gacha mis
mavjud. Monel - bu Soecial Metals Corooration kompaniyasiga tegishli savdo belgisidir. Qotishma
International Nickel Co komppaniyasining bosh metallurgi Devid Braun tomonidan yaratilgan va
komoaniya orezidenti Ambrose Monel nomi bilan atalgan.
Uch qatlamli metall prokatlarga –iqtisodiy tarmoqlar uchun maxsulot ishlab chiqarishga mo’njallangan
rux bilan qoplangan yonilg’i baklari ishlab chiqarish uchun qo’rg’oshinli, yupqa qalay bilan qoplangan
prokatlar; konserva ishlab chiqarish uchun rux, qalay, lak, xrom kabi maxsus himoya vositasini o’tovchi
elementlar bilan qoplangan po’lat listlar;yupqa listlarni yelimlab tayyorlangan material- antifonlar kiradi.
| 