SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF
SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
100
«MA'LUMOTLARNI KODLASH VA SHIFRLASH»
Исманова Маргуба Нумоновна
МВД Наманганский академический лицей
учитель информатики,
Эл-почта:
ismanovamarguba99@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ma’lumotlarni kodlash va shifrlash usullari
to’g’risida ma’lumot berib o’tilgan. Ayrim kodlash usullari alohida tahlil etilgan.
Kalit so’zlar:
Kriptografiya, shifrlash, kodlash, algoritm, deshifrlash, almashtirish.
КОДИРОВАНИЕ И ШИФРОВАНИЕ ДАННЫХ
Аннотация:
В этой статье представлена информация о том, как кодировать
и шифровать данные. Некоторые методы кодирования анализируются отдельно.
Ключевые слова:
Криптография, шифрование, кодирование, алгоритм,
дешифрование, переключение.
DATA CODING AND ENCRYPTION
Ismanova Marg’uba Numonovna
Ministry of Internal Affairs Namangan Academic Lyceum
Informatics teacher
, E-mail:
ismanovamarguba99@gmail.com
Annotation:
This article provides information on how to encode and encrypt data.
Some coding methods are analyzed separately.
Keywords:
Cryptography, encryption, coding, algorithm, decryption, switching.
Axborot so‟zi lotincha “information”
-tushuntirmoq, bayon etmoq so‟zidan olingan
bo‟lib, zamonaviy fan va siyosatning asosiy tushunchalaridan biri bo‟lib xizmat qiladi.
Dastlab kishilar tomonidan og`zaki, keyinroq yozma yoki boshqa shakllar uzatilgan
ma`lumot sifatida qaralgan bo‟lsa, XX asrning o`rtalaridan boshlab insonlararo, inson-
avtomat, avtomat-avtomat o`rtasidagi ma`lumot hamda hayvonlar va o`simliklardagi signal
almashinuvi, hujayrada hujayraga muayyan belgilarning uzatilishi va shu kabilarni anglata
boshlagan.
Axborotning muhimlik darajasi qadim zamonlardan ma‟lum. SHuning uchun xam
qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo‟llanilgan. Ulardan biri –
sirli
yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o‟qiy olmagan.
Asrlar davomida bu san‟at – sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona
rezidentsiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o‟n yil
oldin hamma narsa tubdan o‟zgardi, ya‟ni axborot o‟z qiymatiga ega bo‟ldi va keng
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
101
tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi,
sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o‟g‟irlaydilar,
buzib talqin etadilar va
soxtalashtiradilar. Shunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug‟iladi. Axborotni qayta
ishlash sanoatining paydo bo‟lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo bo‟lishiga olib
keladi. Bu esa o‟z navbatida axborot xavfsizligi tushunchasi kirib kelishiga sababchi bo‟ldi.
Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib
borishi bilan izohlash mumkin. Bu zarurat axborotlarni kodlash hamda shifrlash jabhasida
yanada ulkan ishlar amalga oshirishga turtki bo‟ldi desak mubolag‟a bo‟lmaydi.
Kodlash - bir kodni belgilarini yoki belgilar guruhini boshqa kod belgilariga yoki
belgilar guruhiga keltirish. Biror aloqa kanaliga yoki qandaydir boshqa qurilmaga 1243
axborot shaklini moslashtirish talab etilganda amalga oshiriladi. Masalan, harflar ketma-
ketligi koʻrinishidagi axborotlar telegraf kodi yordamida maʼlum impulsi toklarga
aylantiriladi. Bularni hisoblash qurilmasiga kiritilganda oʻnli
sistemadagi sonlar ikkilik
sistemasiga oʻzgartiriladi va boshqa kodlashdan koʻp sohalarda foydalaniladi.
Shifrlash - Kriptografik uslublardan foydalanishga asoslangan axborotni oʻzgartirish
jarayoni. Axborotni shifrlash uni begonalar tomonidan oʻrganish yoki oʻzgartirish
imkoniyatini yoʻqqa chiqaradi. Shuningdek, maʼlumotlarga va dasturlarga, ulardan
noqonuniy foydalanish maqsadida, ruxsatsiz raqamli imzo tizimiga kirishning oldini olishni
taʼminlaydi.
Shifrlashning ikki usuli mavjud:
Simmetrik- Simmetrik shifrlashda, kodlash va kodni ochish uchun birgina kalitning
oʻzidan foydalaniladi;
Asimmetrik- Asimmetrik shifrlashda ikkita kalitdan foydalaniladi.
Ulardan biri
(ochiq kalit) dastlabki matnni shifrmatnga oʻgirishni, ikkinchisi esa (yopiq kalit) dastlabki
matnga oʻgirishni taʼminlaydi. Samaradorlikni yanada oshirish maqsadida simmetrik va
asimmetrik shifrlash algoritmlari birgalikda ishlatiladi. Bu holatda simmetrik shifrlashdan
maʼlumotlarni ochiq kanallar orqali uzatishda maʼlumotlarni shifrlashda, asimmetrik
shifrlashdan esa simmetrik shifrlash algoritmlarining kalitlarini shifrlashda ishlatiladi.
Ma‟lumotlarni shifrlash – bu axborot himoyaning dasturlar vositasining turlari va
amaliyotda alohida o„rniga ega axborotni birdan bir ishonchli himoyasi.
“Shifrlash” tushunchasi “Kriptografiya” tushunchasiga qaraganda ko„proq ishlatadi.
Kriptografiyani ichiga shifrlash kiradi va sonli ma‟lumotlarni imkoni boricha almashtirishga
bog„liq muammolarni hal etish usullarini qo„shimcha ko„rib chiqadi. Shifrlash аlgоritmi
maxfiy emas ammo, yopilgan kalitni bilmasdan deshifrlash juda qiyin. Zamonaviy shifrlash
dasturlari bu хususiyatini kalitdan foydalanib berilgan ochiq axborotni ko„p pog„onali qayta
ishlash jarayonida ta‟minlaydi. Umuman 1244
aytganda, shifrlash uchun foydalaniladigan
har bir murakkab usullar (algoritmlar) nisbatan oddiy usullarni kombinatsiyasini ifodalaydi.
Shifrlash klassik algoritmlari bir-biridan quyidagicha farq qiladi:
algoritmlash;
o„rin almashtirish;
gammalshtirish.
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
102
Almashtirish ishlatadigan alfavit o„rniga alternativ alfavitlardan foydalanishni nazarda
tutadi.
Oddiy almashtirish bo„lsa, masalan, ingliz alfavit simvollari uchun quyidagi
almashuvini taklif qilish mumkin: “cache” degan so„z shifrlangan ko„rinishda “usuxk”
bo„ladi. Biroq xolis olingan uzun matnda simvollarni ma‟lum stаtistik chastotasini
qaytarilishi yordamida xabarni shifrini yechish imkoniyati mavjud.
Ko„p аlfаvitli almashtirishda
shunday qilish mumkinki, shifrlangan mаtndа xamma
simvollar bir xil chасtоtаdа uchrashi mumkin, bu esa shifrlаngаndаgi alternativ alfavit va
tаrtibni bilmasdan turib shifrni yechish ancha qiyinchiliklargа olib keladi.
Sonli kalit qaytarilmaydigan sonlardan unga tegishli kalit so„zi esaqаytаrilmаydigаn
simvollardan iborat. Kelib chiqadigan matn kalit tagiga qatormaqator yoziladi. Shifrlangan
xabar ustunlargа kalit sonlariga qarab o„sha tartibda yozib chiqishadi.
Shifrlashning klassik usullari almashtirish, o„rnini almashtirish va gаmmаlаshtirish
bular - to„g„ri chiziqli dеyish mumkin shu ma‟nodaki, shifrlangan
xabarning uzuligi
berilgan matnning uzunligiga teng. Chiziqli bo„lmаgаni qayta tuzish mumkin.
Shuni ta‟kidlash joizki, maxfiy va shaxsiy axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash
eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Foydalanuvchilarning mulki huquqlarini
himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy iqtisodiy va boshqa moddiy
hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo‟lgan turli kirishlar va o‟g‟irlashlardan
himoyalash ishlab chiqaruvchining asosiy vazifalaridan biri bo‟lib hisoblanadi. Buning
uchun axborotni kodlash hamda shifrlash muhim sohasini takomillashtirish maqsadga
muvofiq bo‟lib hisoblanadi.
