|
12-mavzu: yo‘l xo‘JALIGIDA yo‘llardan foydalanishni boshqarish. Reja
|
| bet | 2/2 | | Sana | 09.01.2024 | | Hajmi | 53,76 Kb. | | #133455 |
Bog'liq yasghnarAsosiy qism.
II.1. Avtomobil yo‘l xo‘jaligining iqtisodiyotda tutgan o‘rni va optimal rivojlantirishning vazifalari.
Har bir mamlakatda transport tizimi iqtisodiyot va ijtimoiy hayotni rivojlantirishda eng muhim rollardan birini o‘ynaydi. Yillar davomida transport tizimi tobora kengayib, mamlakat taraqqiyoti va uning gullab -yashnashida yangi ufqlarni ochib berdi. Lekin, albatta, mamlakatda avtomobillar oqimini ko‘paytirish bo‘yicha keyingi maqsadlarga erishish uchun yo‘llar talab qilinadi. Ushbu maqolada yo‘llar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhitdagi ahamiyati, O‘zbekiston Respublikasidagi avtomobil yo‘llarining uzunligini oshirish yo‘llari tasvirlangan.
Har qanday davlat iqtisodiyoti transportsiz muvaffaqiyatli ishlay olmaydi. Transport mamlakat iqtisodiyotida katta rol o‘ynaydi va iqtisodiyotning ajralmas qismi hisoblanadi.
Iqtisodiyot
Sanoat
Qishloq xo’jaligi
Savdo
Transport
Qurilish
1-rasm. Iqtisodiyot tuzilishi
Sanoat, qishloq xo‘jaligi, ta’minot va savdo korxonalarining rivojlanishi va normal ishlashi transport ishiga bog‘liq. Tashqi iqtisodiy aloqalarda, mamlakatni himoya qilishda, yangi iqtisodiy rayonlarni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Transport insonning eng muhim ehtiyojlaridan birini - yuk va yo‘lovchilarni tashish ehtiyojini qondiradi.
TRANSPORT (lotincha "transporto" men harakat qilaman) - yuk va yo‘lovchilarni tashishda jamiyat uchun zaruriy ehtiyojni ta’minlaydigan ishlab chiqarish tarmog‘i. Transport - bu normal ishlashi turli xil texnik qurilmalar va inshootlar tomonidan ta’minlanadigan aloqa vositalari va vositalar majmui.
Aloqa vositalari - bu transportning harakatlanuvchi tarkibi (avtomobillar va tirkamalar, kemalar, barjalar, samolyotlar, vertolyotlar, vagonlar, lokomotivlar va boshqalar).
Aloqa yo‘llari - bu transport turining harakatlanishi uchun maxsus mo‘ljallangan va jihozlangan yo‘nalishlar (avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar, havo yo‘llari, dengiz yo‘llari va boshqalar).
Texnik qurilmalar va inshootlar yuk va yo‘lovchi stantsiyalari, terminallar, yuklash -tushirish punktlari, ta’mirlash ustaxonalari, yonilg‘i quyish shoxobchalari, aloqa va signalizatsiya uskunalari va boshqalar majmuasidir.
Transport, bir tomondan, tovarlar almashinuvini jismoniy jihatdan amalga oshiruvchi va aholiga xizmat ko‘rsatadigan bozor infratuzilmasining bir qismi, boshqa tomondan, u bozor sub’ekti sifatida o‘z xizmatlarini sotadi, tovarlar va aholi tashiydi. Har xil turdagi xizmatlar har xil yo‘llar bilan ta’minlanishi mumkin, shuning uchun transport bozorini tashkil qiladi. Transport xodimlarining mehnati - bu samarali mehnat, chunki u milliy daromadni yaratadi, milliy boylikni oshiradi, qiymat ko‘rinishida o‘lchanadi.
Transportning milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan ajralib turadigan ba’zi xususiyatlari bor:
Birinchidan, transport moddiy mahsulot ishlab chiqarmaydi, bu mahsulot iste’mol qilinadigan joyga etkazib berilganda tugaydigan transport jarayonining davomi.
Ikkinchidan, transport mahsulotlari, yuklar va yo‘lovchilarni tashish transport ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, ularni to‘plash mumkin emas (uning zaxirasini yaratish uchun), shuning uchun transportdagi zaxiralarning muammolari mahsulot zaxiralarini yaratishda emas, balki yuk ko‘tarish va yuk ko‘tarish zaxiralarida. Yo‘l tarmog‘i bo‘ylab zaxiralarni manevr qilish mumkin emas, shuning uchun yuk tashish va tashish quvvatining maqbul zaxiralarini hamma joyda va birinchi navbatda tezlik bilan o‘sib borayotgan marshrutlarda yaratish kerak.
Uchinchidan, transport mahsulotlarida xom ashyo yo‘q. Ish haqining uning tannarxidagi ulushi sanoatga qaraganda ikki baravar yuqori. Amortizatsiya, yoqilg‘i va elektr energiyasi xarajatlari avtotransport xarajatlarining deyarli yarmini tashkil qiladi.
To‘rtinchidan, transportni rivojlantirish uchun ajratilgan mablag‘larning aylanishi transport bozorida sanoat va qishloq xo‘jaligidan farq qiladi, bu sotiladigan tovarlar emas, balki ishlab chiqarish jarayonining o‘zi, shuning uchun transport tizimining samaradorligi va sifatiga qo‘yiladigan talablar. nafaqat uning bozor mahsulotlariga, balki to‘g‘ridan -to‘g‘ri transport ishlab chiqarish jarayoniga ham tegishli.
Mamlakatda transportning rivojlanish darajasi ma’lum darajada uning sivilizatsiyasi darajasini belgilaydi. U iqtisodiy o‘sishga, savdoning kengayishiga va turmush darajasining oshishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishga qodir. Bu mehnat unumdorligining oshishiga va tovarlarni etkazib berish yoki ish joyiga borish vaqtining qisqarishiga yordam beradi. Transport atrof -muhitga faol ta’sir qiladi, uning ishlab chiqarish faoliyatining barcha mahsulotlaridan chiqadigan yalpi havo chiqindilaridagi ulushi deyarli 40% ni tashkil qiladi. Ifloslanishning asosiy ulushi avtomobil transportidan keladi (taxminan 80%).
Transportning rivojlanish sur’ati mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga (odatda yalpi mahsulotiga) mos kelishi kerak, transportning asosiy vositalari qiymatining mutanosib o‘sishi bilan birga bo‘lishi kerak.
Transport qiymati:
Iqtisodiy. Transportning rivojlanishi iqtisodiyotga yangi hududlar, tabiiy resurslar va mehnat zahiralarini o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy-siyosiy. Transportning rivojlanishi aholining harakatchanligini oshiradi, madaniy darajasi va ijtimoiy kayfiyatini yaxshilaydi.
Mudofaa. Harbiy transportning 95% temir yo‘l orqali amalga oshiriladi.
Siyosiy. Transport tizimlarining, shu jumladan xalqaro transport yo‘laklarining rivojlanishi qo‘shni davlatlar va yirik xalqaro transmilliy korporatsiyalar manfaatlariga ta’sir qiladi.
Hozirgi vaqtda deyarli hech bir transport turi tovarlarni "uyma-uy" sxemasi bo‘yicha ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga mustaqil ravishda ta’minlay olmaydi. Bir transportda bir nechta transport turlari qatnashishi mumkin, masalan, avtomobil, temir yo‘l, dengiz transporti. Bunday harakat faqat transport majmuasining alohida qismlarining aniq o‘zaro ta’siri bilan mumkin.
Hozirgi vaqtda alohida transport turlarining o‘zaro ta’siri juda zaif va samarasiz. Asosiy muammolar har xil transport turlarining birlashuvida paydo bo‘ladi. Muvofiqlashtirilmagan harakatlar natijasida transport katta yo‘qotish va yo‘qotishlarga olib keladi. Shuning uchun transportning barcha turlari yagona transport tizimini yaratishga qiziqadi.
Yagona transport tizimi kabi majmuaning ishini tashkil etish mamlakat iqtisodiyoti uchun murakkab va zaruriy ehtiyojdir.
Jahon transport tarmog‘i mamlakatlar va qit’alarda notekis rivojlangan. Evropa va Shimoliy Amerikadagi eng zich transport tarmog‘i, Afrika va ba’zi Osiyo mamlakatlarida eng kam rivojlangan. O‘zbekiston Respublikasida, boshqa rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgani kabi, transport ham iqtisodiyotning eng yirik bazaviy tarmoqlaridan biri, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Transport kommunikatsiyalari mamlakatning barcha hududlarini birlashtiradi, bu uning hududiy yaxlitligi, iqtisodiy makonining birligi uchun zarur shartdir. Ular mamlakatni jahon hamjamiyati bilan bog‘laydilar, mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini ta’minlash va uning global iqtisodiy tizimga qo‘shilishining moddiy asosi bo‘ladi.
Transport mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Transport tizimi iqtisodiy o‘sish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va aholining hayot sifatini oshirish shartlarini belgilaydi. Mamlakatning geografik xususiyatlari transportning mamlakatning tranzit salohiyatini amalga oshirish nuqtai nazaridan raqobatbardosh ustunliklarini rivojlantirishdagi ustuvor rolini belgilaydi.
Xavfsiz va sifatli transport xizmatlaridan foydalanish ish samaradorligini va ishlab chiqarish, biznes va ijtimoiy sohaning rivojlanishini belgilaydi. Shu munosabat bilan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida transportning o‘rni transport xizmatlari darajasining bir qator hajmli, narx va sifat xususiyatlari bilan belgilanadi.
Transport xizmatlari sifatining sifat xususiyatlari transport tizimining ishlash tezligi, o‘z vaqtida, ritmi, xavfsizligi va ekologik xavfsizligi bilan bog‘liq.
Transport tizimining xavfsizligi va ekologik xavfsizligi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatning mudofaa qobiliyati va milliy xavfsizligini ta’minlashda transportning roli mamlakat Qurolli Kuchlarining harakatchanligiga qo‘yiladigan talablarning ortishi bilan bog‘liq. Yo‘l harakati, parvozlar va navigatsiya xavfsizligini oshirish muhimligidan tashqari, transport tizimining xavfsizligi favqulodda xizmatlar, fuqarolik mudofaasi, maxsus xizmat bo‘linmalarining samarali ishlashini, transport tizimining harbiy xizmatni ta’minlash vazifalariga muvofiqligini belgilaydi. mamlakat xavfsizligini ta’minlaydi va shu tariqa milliy xavfsizlikni oshirish va terrorchilik xavfini kamaytirish shartlarini belgilaydi.
Atrof -muhit omillariga jamoatchilik e’tiborining kuchayishi sharoitida transportning atrof -muhitga zararli ta’sirini kamaytirish katta ijtimoiy ahamiyatga ega va shahar aglomeratsiyalari rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shunday qilib, transport iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha elementlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan eng yirik magistral tayanch tarmoqlardan biridir. Mamlakatning yanada rivojlanishi, uning ichki va tashqi transport -iqtisodiy aloqalarining kengayishi, ishlab chiqarish hajmining o‘sishi va aholi turmush darajasining oshishi bilan transportning ahamiyati va uning asosiy omili rolini o‘ynaydi. kattalashtirish; ko‘paytirish.
Bundan kelib chiqadiki, transport mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida juda muhim rol o‘ynaydi. Va transport uchun yo‘llar muhim rol o‘ynaydi. Har qanday mamlakatda yo‘llar iqtisodiyotning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Yomon yo‘llar iqtisodiyotdagi yomon narsalarni anglatadi. Davlat uchun off-road muammosining qiymati yo‘l tarmog‘ining rivojlanmaganligi va uning texnik holati bilan bog‘liq yo‘qotishlar va yo‘qotilgan foydaning umumiy miqdori sifatida belgilanishi mumkin.
Hisob -kitoblarga ko‘ra, mamlakat iqtisodiyotining normal ishlashi uchun o‘sha mamlakatda yo‘lning adolatli uzunligi talab qilinadi. Biroq, yo‘l iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ajratilgan mablag ‘miqdori, shuningdek, so‘nggi yillarda yo‘llar tarmog‘ining uzunligi oshganligi haqidagi ma’lumotlarga asoslanib, qurilish ishlarining tugash sanasini oldindan aytish mumkin. XXI asr boshlarida rivojlangan yo‘l tarmog‘i. Har yili mamlakat byudjetidan mamlakat yo‘llarining uzunligini oshirish, shuningdek umumiy ta’mirlashni talab qiladigan yo‘llarni tiklash uchun mablag ‘ajratiladi. Biroq, mamlakat yo‘llarining uzunligi va holatidagi o‘zgarishlar statistikasiga, shuningdek, amalga oshirilgan ishlar to‘g‘risidagi hisobotlarga, byudjet mablag‘lari hisobiga, shu kunlarda, biz shaharlarimizdagi o‘zgartirilgan yo‘llarni ko‘rishimiz kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, kelajak avtomobil transportiga tegishli. Ilm -fan va texnikaning zamonaviy rivojlanishi yuk ko‘tarish qobiliyati oshgan transport vositalarini ishlab chiqishga imkon berdi, ulardan oqilona foydalanish yuk tashish xarajatlarini kamaytirishi mumkin. Biroq, bu tashishning iqtisodiy samarasi to‘g‘ridan -to‘g‘ri yo‘llarning holatiga bog‘liq. Ikkinchisi yuqori tezlik va o‘tkazuvchanlikni ta’minlashi kerak. Xabaringiz bor, yangi avtomobil yo‘llarining qurilishi aholining nafaqat qurilish sohasida, balki loyihalashda ham bandligini oshirish imkonini beradi. Bu aholi daromadlarining o‘sishiga olib keladi va iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlarda ikkinchi darajali bandlikka yordam beradi. Keyinchalik bu milliy daromadning oshishiga olib keladi.
O‘tgan o‘n yil mobaynida yo‘l sektorini moliyalashtirishning mavjud tizimining nomukammalligi va yo‘l tarmog‘ining barqaror rivojlanishini ta’minlay olmasligi haqida ko‘p gapirilgan. Shu munosabat bilan xususiy investorlarni jalb qilish va pullik yo‘llar qurishni o‘z ichiga olgan bir nechta moliyalashtirish manbalari taklif etiladi. Ikkinchisini qurishda chet el tajribasiga ham murojaat qilish mumkin. Masalan, AQSh, Italiya, Frantsiyada avtomobil yo‘llarini kontsessiyali qurish usuli keng tarqalgan. Buning mohiyati shundan iboratki, ob’ektlar qurilishi kredit asosida amalga oshiriladi, bu esa ishtirokchilardan yo‘l ishtirokchilaridan yig‘imlar hisobidan qaytariladi. Imtiyoz muddati ob’ektning narxi va texnik xizmat ko‘rsatilishi, avtomobil transportining harakatlanish intensivligi, yo‘l haqi miqdori, harakat ishtirokchilariga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar hisobga olingan holda belgilanadi. Bu muddat oxirida ob’ekt davlatga qaytariladi.
Biroq, investitsiya loyihalarini amalga oshirishga tayyorgarlik jarayonida qonunchilik bazasining etarli emasligi bilan bog‘liq qator muammolar yuzaga keldi. Natijada O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik bazasiga bir qator o‘zgarishlar kiritildi. Uning maqsadi-mamlakat iqtisodiyotiga, xususan, pullik yo‘llar qurilishiga va davlat mulkidan samarali foydalanishni ta’minlashga xususiy sarmoyalarni jalb qilish. Shu bilan birga, davlat moliyalashtirishda ishtirok etadi, pullik yo‘llar qurilishi va qurilish maydonini tayyorlash uchun er sotib oladi, shuningdek, barcha hujjatlarni ishlab chiqadi.
Shu bilan birga, mavjud yo‘llarning transport va ekspluatatsiya holatini yaxshilash muammosi hal etilmagan. Uning holati to‘g‘ridan -to‘g‘ri transport operatsiyalarining umumiy hajmida transport vositalarining ulushining o‘sish sur’atlariga bog‘liq. Shu sababli, yo‘llarni rekonstruksiya qilish va ta’mirlash foydasiga byudjet mablag‘larini qayta taqsimlash zarur. Ammo cheklangan mablag ‘tufayli rekonstruksiya yoki kapital ta’mirlashning mohiyati ko‘pincha qatnov qismining biroz kengayishiga qadar kamayadi. Ammo, qoida tariqasida, 3-4 yildan keyin qo‘shimcha imkoniyatlar tugaydi, chunki avtoturargoh yiliga 7-10% ga o‘sadi va aholini avtomobil yo‘llari bilan ta’minlash atigi 0,5-1,5% ga oshadi. Va hamma narsani boshidan takrorlash mumkin.
Iqtisodiy nazariya, zamonaviy jamiyat rivojlanishida transportning o‘rni va rolini belgilab, uni universal mehnat vositasi, ishlab chiqarishning umumiy shartlaridan biri deb hisoblaydi.
Mehnat vositalari va ishchilarni korxonalar ichida harakatlantirish orqali transport mehnatni texnologik taqsimlash natijasida hosil bo‘ladigan aloqalarni amalga oshiradi. Bu vazifalar ichki transport orqali amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar (yetkazib beruvchilar) va iste’molchilar o‘rtasida har xil turdagi mahsulotlarni tashish, transport hududiy mehnat taqsimoti natijasida hosil bo‘ladigan aloqalarni amalga oshiradi. Bu funksiyalarni ijtimoiy mehnat taqsimotining tarixiy jarayonida mustaqil ishlab chiqarish sohasi sifatida paydo bo‘lgan muomala sohasini tashish amalga oshiradi. Zamonaviy sharoitda aylanish jarayonida tashish asosan jamoat transporti - temir yo‘l, dengiz, daryo, avtomobil, havo, shuningdek maxsus transport (quvurlar, yuqori voltli elektr uzatish liniyalari va korxonalarning temir yo‘l kirish yo‘llari) orqali amalga oshiriladi. asosiy aloqa liniyalari tarmog‘i). Bu transport turlari ombor tizimi bilan birgalikda aylanish jarayonining moddiy asosi hisoblanadi.
Transport, bir tomondan, tovar almashishni "jismonan" amalga oshiradigan va aholiga xizmat ko‘rsatadigan bozor infratuzilmasining bir qismidir, boshqa tomondan, o‘zi bozor sub’ekti sifatida o‘z xizmatlarini sotadi, tovarlarni ko‘chiradi va yo‘lovchilar. Turli xil transport turlari bu xizmatlarni har xil yo‘llar bilan taqdim etishi mumkin, shu bilan transport bozorini shakllantiradi. Transport xodimlarining mehnati - unumli mehnat, u milliy daromad keltiradi, ijtimoiy boylikni oshiradi, qiymat shaklida o‘lchanadi. Sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari qiymatida transport xarajatlarining ulushi o‘rtacha 15-20% ni tashkil etadi, ayrim yuklar uchun 45-50% ga etadi.
Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 fevraldagi «Yo‘l xo‘jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-4954-son Farmoniga asosan Avtomobil yo‘llari qurish va foydalanish davlat-aksiyadorlik kompaniyasi («O‘zavtoyo‘l» DAK) negizida tashkil etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 1 fevraldagi «Transport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5647-son Farmoniga asosan O‘zbekiston Respublikasi Avtomobil yo‘llari davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi huzuridagi Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi etib qayta nomlangan holda Transport vazirligi tarkibiga kiritilgan.
Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi avtomobil yo‘llari sohasida maxsus vakolatli organ bo‘lib, umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini loyihalashtirish, qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va ekspluatatsiya qilish bo‘yicha ishlarning yagona buyurtmachisi hisoblanadi.
Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, Transport vazirligining qarorlariga hamda Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi Nizomiga amal qiladi.
Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi o‘z vazifalari va funksiyalarini amalga oshirishda davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari va boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qiladi.
Avtomobil yo‘llari qo‘mitasining o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlari davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi.
Transport iqtisodiy o‘sishga, savdoning kengayishiga va turmush darajasining oshishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tovarlarni etkazib berish yoki ish joyiga sayohat qilish vaqtini qisqartirish orqali mahsuldorlikni oshiradi. Transport atrof -muhitga faol ta’sir ko‘rsatadi va bu ta’sir asosan salbiy. Shunday qilib, sanoat faoliyatining barcha mahsulotlarining atmosferaga umumiy emissiyasida transportning ulushi 40%ni tashkil etadi, shu jumladan avtomobil transportining ifloslanishining asosiy ulushi (80%dan ortiq). 2
|
| |
