129
ALISHER NAVOIY SIYMOSI SHARQ MINIATYURALARIDA
Firdavs ABDUXOLIQOV
O‘zbekiston madaniy merosini saqlash, o‘rganish
va ommalashtirish b
o‘yichia Butunjahon kengashi
boshqaruvi raisi
Annotatsiya
Mazkur maqolada buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning
o‘rta asr
miniatyuralaridagi tasviri, shuningdek,
miniatyura san’atining rivoji, uning o‘ziga xos xususiyatlari
bayon qilinadi. Muallif ushbu miniatyuralarning Alisher Navoiy qiyofasini belgilashdagi
o‘rni,
ularning qanchalik haqiqatga mos kelishi, shoir portretini ishlagan musavvirlarning uslubi,
yondashuvi haqida
o‘z qarashlarini bayon etgan.
Kalit s
o‘zlar: Navoiy, miniatyura, Temuriylar, Behzod, tasviriy san’at, Hirot, devon,
“Xamsa”.
Annotation
This article describes the image of the great poet and thinker Alisher Navoi in medieval
miniatures, the development of miniature art, and its specific features. The author expressed his
views on the role of these miniatures in determining the image of Alisher Navoi, how realistic they
are, the style and approach of the painters who worked on the portrait of the poet.
Key vords: Navoi, miniatures, Timurids, Behzad, art, Herat, divan, Khamsa
Ma’lumki, o‘rta asr Sharq miniatyuralari Vatanimiz tarixini o‘rganish, voqea-
hodisalar, tarixiy shaxslarning tashqi k
o‘rinishi haqida muayyan tasavvur hosil qilishda
katta
o‘rin tutadi.
Portret janri miniatyura
san’atining alohida yo‘nalishi sifatida Hirotda XV asrning
s
o‘nggi choragida temuriy Sulton Husayn (1438-1507) hukmronligi davrida uning vaziri,
mashhur shoir va mutafakkir Alisher
Navoiyning sa’y-harakatlari yordamida shakllangan.
Ularning ikkisi ham san’atga homiylik qilgan bo‘lib, tasavvuf ta’limoti va Kamoliddin
Behzod (1455-
1536) ta’siri ostida bo‘lganlar [Gorelik, 1969: 111-121].
Behzod kompozitsiyaning tekis yechimini saqlab
qolgan holda an’anaviy tamoyillar
doirasida portretlar yaratgan, portretda tasvirlanayotgan shaxsning individual xususiyatlarini
aks ettirish orqali unga jonli tus bergan va shu tufayli chehralarni tanib olish (U chizgan
Shayboniyxon, Sulton Husayn, Navoiy, Jomiy portretlari misolida) samarasiga erishgan.
Shu bilan birga, u nafaqat miniatyuraning badiiy tilini saqlab qolgan, balki tasvirlangan
insonga
o‘zining shaxsiy munosabatini ham bildirgan [Semenov, 1941: 37].
Zayniddin Vosifiy shunday yozadi: «Har doim shoh qayg‘u va g‘am-tashvishlar
sabab tushkunlikka tushganda, Behzod qandaydir suratlar yaratar, unga bir qaragan
shohning qalb k
o‘zgusi g‘ubor-u changlardan tozalanib, uning shohona tafakkur
zarvaraqlarini qay
g‘u alomatlari tark etar edi» [Vosifiy, 2017: 258].
Vosifiyning ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, portretlar xotiradagi obrazlardan
chizilgan b
o‘lib, aftidan, u chizgan portretlar qahramonlarining odatlari va xatti-
harakatlarini qayta-qayta kuzatishlar va xomaki chizgilar asosida yaratilgan. Ehtimol, aynan
shu grafik chizgilar kelajakda obrazli portret san’atining poydevorini yaratgan bo‘lishi
mumkin.
130
Bir paytlar shoirning majlisiga Behzod olib kelgan Alisher Navoiy surati haqidagi
Vosifiyning hikoyasi barchaga ma’lum. Bu bo‘lgan voqea edi: “...chappar urib gullagan
bo
g‘dagi daraxtlarning shoxlarida turli xildagi chiroyli qushlar qo‘nib turibdi. Har joyda
ariqlarda suvlar oqmoqda, g
o‘zalligi bilan qalbni quvontiradigan gullar ochilgan. Mir
Alisherning
o‘zi hassaga suyanib turibdi, qarshisida esa sadaqa va hadyalar uchun
m
o‘ljallangan oltin va kumush bilan to‘ldirilgan tovoq turibdi. Hazrati Mir bu ijod
mahsulini k
o‘rgach, qalbi shodlikka to‘lib, «Ofarin!» deb hayqirdi” [Vosifiy, 2017: 258].
U
o‘z yonida hozir bo‘lganlardan ushbu asarni baholashlarini so‘raydi. Vosifiy
suratni
maqtashda
jonbozlik
k
o‘rsatgan saroy a’yonlari tasvirlaydi. Anjuman
ishtirokchilarining har biri rassom ijodining hayot bilan hamnafas ekanini alohida
ta’kidlashadi. Portretda aynan Alisher Navoiy tasvirlanganiga hozir bo‘lganlarning hech biri
shubha qilmaydi. Bu holat
o‘sha uzoq zamonlarda ham zohiriy o‘xshashlik nihoyatda
qadrlanganidan dalolat beradi.
Behzod Alisher Navoiy obraziga ham bir necha bor murojaat qilgan. Vosifiyning
hikoyalaridan ma’lumki, Behzod shoirning bog‘da qo‘lida hassa bilan tasvirlangan portret-
suratini chizgan. Biz XVI asrda yashab ijod qilgan buxorolik rassom Mahmud
Muzahhibning portretida ham uni shunday holatda k
o‘ramiz.
Shu
o‘rinda aytish joizki, Mahmud Muzahhibga tegishli bu miniatyura ilk bor
professor A. A. Semyonov tomonidan shoirning 500 yillik yubileyi oldidan 1940-yili chop
ettirgan edi. Keyinchalik, V. Kaydalov, A. Abdullayev, L. Abdullayev, Ch. Ahmarov
singari musavvir hamda haykaltaroshlar
o‘z asarlarini ana shu rasm asosida ishlaganlar.
Bu rasm 1500-yili Behzodning shogirdi Mahmud Muzahhib tomonidan yaratilgan
b
o‘lib, Eronning Mashhad shahridagi Ostonai quds kutubxonasida saqlanmoqda. Bu
rasmda Navoiy hassaga suyangan, ancha keksa holatda tasvirlangan. Rasmning yuqorigi
chap burchagida «Suvrati Amiri Kabir Mir Alisher», pastki o‘ng burchagida esa «Amali
Mahmud Muzahhib» so‘zlari yozilgan.
Aftidan, bu surat shoir ikonografiyasining asosini tashkil qilgan, chunki q
o‘lida hassa
tutgan keksa shoirning xuddi shunday obrazi Behzodning quyidagi k
o‘plab
miniatyuralarida uchraydi: «Masjid qurilishi» (Yazdiyning «Zafar-noma»si. 1467-yil.
Baltimor) miniatyurasida u Amir Temur qiyofasida qurilishni kuzatayotgani tasvirlangan;
Xusravning otasi Shoh Hurmuzd qiyofasidagi Sulton Husayn esa oqsoqollarning maslahati
bilan
o‘g‘lini kechirgani aks ettirilgan.
Yana bir tarixiy surat Turkiyaning Istanbul shahridagi T
o‘pqopi saroyida saqlanadi.
Rasm 2155 saqlov
raqami ostidagi muraqqa’ning 29
b
vara
g‘idan olingan. Miniatyuraning
uslubiga qarab uni Tabrizda, taxminan 1525-1530-yillarda Qosim Ali ismli rassom
tomonidan ishlangan deb taxmin qilinadi.
Rasmda bir yosh yigit bilan 30-35 yoshlik kishi tasvirlangan. Suratning yuqori
tomonidagi chap burchagida mayda arab yozuvida «Suvrati dilpazir Mirzochuchuk bo Amir
be sh
ibhu nazir Nizomiddin Alisher», pastki qismida, o‘ng tomonda esa mayda yozuvda
«Amali al-faqir Ali» so‘zlari bor. Demak, rasmda Navoiy tasvirlangani haqida hech qanday
shubha tu
g‘ilmaydi.
Chuchuk Mirzo Navoiyning jiyani b
o‘lib, shoirning katta e’tibori va nazarida
b
o‘lgan. Uning asl ismi Sulton Muhammad Mirzo edi. Bu miniatyurada Navoiy boshqa
131
portretlaridagi kabi hassaga suyangan holatda
– dastlab Behzod qo‘llagan ikonografik
pozada tasvirlangan.
Chuchuk Mirzo Navoiyga gul sov
g‘a qilayotgan yigit sifatida tasvirlangan. Uning
tashqi k
o‘rinishi va sallasiga o‘ziga xos ukpar (egret) taqilgan liboslari Tabrizdagi
Safaviylar portretida tasvirlangan noziktabiat yigitlarnikiga
o‘xshaydi. Portretning pastki
o‘ng tomonida – “Al faqir – Ali” degan yozuv bor va ehtimol bu atributi bo‘lishi mumkin.
Navoiy rasmda kulcha yuzli, qirraburun, kalta qilib olingan qiz
g‘ish soqol-mo‘ylab,
qoboqlari keng etib tasvirlangan. Shoirning libosi ham
o‘ziga xos — oq ko‘ylak ustidan
yoqasiz moviy kamzul, ustidan uzun yenglik, pushti astarlik jigarrang chakmon, oyo
g‘ida
oq chuvak, boshida esa yashil d
o‘ppiga oq salla o‘ralgan.
Nizomiyning «Xamsa» qo‘lyozmasidagi «Xusravning tavbasi» miniatyurasida ham,
shuningdek, Behzod qalamiga mansubligi aytilgan "S
o‘fiylar raqsi" miniatyurasida ham
shunday tasvirni k
o‘ramiz.
«Xusravning tavbasi» miniatyurasida Navoiy jigarrang chopon kiyib, boshiga kichik
oq salla
o‘ragan. U so‘fiylarning shayxlariga xos tarzda hassaga suyangan holda turibdi.
«So‘fiylar raqsi» miniatyurasida ham Navoiy ko‘k libosda, hassaga suyangan holda
tasvirlangan. Shoirning bu ikonografiyasidan keyingi avlod rassomlari Mahmud Muzahhib
va Qosim Alilar ham foydalanishgan (T
o‘pqopi saroyi, N 2155, sahifa. 29b.).
Navoiy siymosi aks etgan yana bir surat AQShning Nyu-York shahridagi
Metropoliten muzeyida saqlanmoqda. 1490-yillarda chizilgani taxmin qilingan ushbu
miniatyura “Darveshlar raqsi” deb nomlanib, u ham Kamoliddin Behzodga nisbat beriladi.
Behzod va uning shogirdlari ulardan oldin
o‘tgan davrlardagi ko‘zga ko‘ringan diniy
arboblar va shoirlarning xayoliy siymolarini jonli, real qiyofalarda aks ettiruvchi «guruh
portreti»ga ham asos solishgan. Behzodning bu miniatyurasidagi shod-xurram o‘ynayotgan
s
o‘fiylar obrazlari orasida real odamlar ham (Jomiy, Navoiy va Behzodning o‘zi)
tasvirlangan.
Behzodning shogirdi Qosim Alining «Bog‘dagi mutasavviflar» nomi bilan mashhur
b
o‘lgan miniatyurasida Hamid Sulaymon fors shoirlarining (Nizomiy, Sa’diy, Jomiy va
boshqalarning) xayoliy portretlarini tasvirlagan [Suleyman, 1980: 34].
Ushbu syujetga H.Sulaymon tomonidan aniqlik kiritilgan. Uning taxminiga k
o‘ra, bu
yerda Sharqning buyuk shoirlari: Fir
davsiy, Nizomiy Ganjaviy, Dehlaviy, Sa’diy,
Abdurahmon Jomiy, Mir Alisher Navoiy va boshqa shoirlarning majlisi tasvirlangan. Agar
ushbu taxmin t
o‘g‘ri bo‘lsa, miniatyurada fors tilida ijod qilgan shoirlarning tasavvuriy
guruh portreti namoyish qilingan.
H.Sulaymonov
uni «Navoiy buyuk shoirlar o‘rtasida» deb nomlagan. Chunki
suratda dostonning s
o‘nggi epizodlaridan biri, ya’ni Navoiy tugallangan «Xamsa»ni ustozi
Jomiy huzuriga olib kelgani, ustozi asarni varaqlar ekan, shoir
o‘z salaflarini xayolan
bog
‘da ko‘rgani tasvirlanadi:
| 