|
13-mavzu: uy xo‘jaliklari moliyasi reja
|
| bet | 1/4 | | Sana | 20.12.2023 | | Hajmi | 61 Kb. | | #124434 |
Bog'liq 13-MAVZU UY XO‘JALIKLARI MOLIYASI
13-MAVZU: UY XO‘JALIKLARI MOLIYASI
Reja:
1. Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo‘jaliklari
moliyasi va uning ta’rifi.
2. Uy xo‘jaliklari moliyasining davlat moliya tizimida tutgan
o‘rni va uning moliyaviy ahamiyati.
Kalit so‘zlar: iste’mol, pirovard, jamiyat va qarindoshlik.
Mashg‘ulotning maqsadi: Iqtisodiy ma’noda uy xo‘jaliklari
deganda qarindoshlik munosabatlari bilan bog‘langan va oilaviy
iste’mol uchun birgalikda xo‘jalik yuritadigan shaxslar guruhi
jarayonini yoritib berish.
O‘qitish vositalari: yozuv doskasi, turli plakatlar, taqdimot
materiallari, tarqatma materiallar, videoproyektor. Ilmiy adabiyotlar:
darslik, o‘quv qo‘llanma, statistik ma’lumotlar, uslubiy qo‘llanma va
shu kabilar
O‘qitish usullari: Talabalarni ma’ruza materiallari bilan
tanishtirish, suhbat, mavzuni nazariy yoritish, savollarga javob
berish. O‘qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini
qo‘llash: aqliy hujum, taqdimot, dialog, Internet yordamida mavzuni
qo‘shimcha yoritish.
1. Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy
xo‘jaliklari moliyasi va uning ta’rifi
Uy-xo‘jaliklari moliyasi har bir davlat moliya tizimining
ajralmas tarkibiy qismi (elementi) hisoblanadi. Bozor munosabatlari
tizimida uy xo‘jaliklarining moliyaviy ahamiyati uning iqtisodiy
jihatdan nimaga mo‘ljallanganligi bilan belgilanadi. Bir tomondan,
uy xo‘jaliklari ishlab chiqarish omillarining (mehnat, yer, kapital,
tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning) xususiy egalari hisoblanadi
va xuddi shu asosda o‘zlarining daromadlar manbalari va moliyaviy
tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir tomondan esa, uy
xo‘jaliklari iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar
sifatida maydonga chiqadi va demak, bozor talabini belgilab
201
(aniqlab) beradi. Bir vaqtning o‘zida, uy xo‘jaliklari jamiyat yalpi
daromadining bir qismini jamg‘aradi, real va moliyaviy aktivlarni
sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok etadi, soliq
to‘lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan moliyaviy
fondlarini shakllantirishda katta (muhim) rol o‘ynaydi.
Odatda, “uy xo‘jaligi” atamasidan milliy statistikada aholidan
(kishilar to‘plamidan) iborat bo‘lgan institutsional birlikni ifodalash
uchun foydalanmoq kerak. Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar
Tashkiloti (BMT) tomonidan tavsiya etilgan Milliy hisoblar
tizimining (MHT) zamonaviy xalqaro andozasi (standarti) uy
xo‘jaligini yagona (bir) yashash maydonchasida (maydonida)
birgalikda yashayotgan, umumiy fondga o‘zlarining daromadlari va
boyliklarini to‘liq yoki qisman o‘tkazayotgan (berayotgan) va ayrim
tovarlar hamda xizmatlarni, eng asosan uy-joy va iste’mol
mahsulotlarini umumiy tarzda (birgalikda) iste’mol qilayotgan
kishilarning katta bo‘lmagan guruhi, deb ta’riflaydi (aniqlaydi)8.
Ayrim hollarda o‘zbek iqtisodiy adabiyotida “uy xo‘jaligi”
atamasining “xonadon” yoki “oila” atamalari bilan almashtirilishiga
yo‘l qo‘yilmoqda. Shunga mos ravishda “uy xo‘jaligi moliyasi”
iborasining o‘rniga “xonadon moliyasi” va “oila moliyasi” iboralari
ham ekvivalent yoki sinonim iboralar shaklida ishlatilmoqda. Shu
munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo‘jaligi”dan ajratmoq
(farqlamoq) lozim. Eng avvalo, “uy xo‘jaligi” aniqlilik darajasining
“oila”ga nisbatan kamroq darajada cheklangan xarakterga ega
ekanligini qayd etib o‘tmoq lozim. Masalan, o‘zlarining o‘g‘illariga
tegishli bo‘lgan joyda (binoda) yashayotgan keksa ota-onalar uy
xo‘jaligining a’zolari bo‘lsalar-da, uning oilasi bo‘la olmaydi. Xuddi
shuningdek, bir xonani ijaraga olgan talaba uy-joy egasining uy xo‘jaligi tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi va h.k.
Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi qarindosh bo‘lmaganlarni ham o‘z
ichiga olishi yoki bir kishidan (shaxsdan) iborat ham bo‘lishi mumkin.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda ta’kidlash joizki, uy
xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan aniqliligini (aniqlanishini)
belgilashda oilaviy aloqalar asosiy omil bo‘la olmaydi. Buning
_______________________
8 Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Под общ. Ред. А.Г.Грязновой. – М.: 2002. С. 299.
202
ustiga, uy xo‘jaligining miqdoriy tarkibi ham o‘ziga xos bo‘lgan
xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar, eng avvalo, shu bilan belgilanadiki, birgalikda yashayotgan va umumiy xo‘jalikni yuritayotgan
shaxslar (kishilar) guruhi ham va bir vaqtning o‘zida, o‘zining
iste’molini mustaqil ravishda ta’minlayotgan yagona bir shaxs (kishi)
ham uy xo‘jaligi bo‘lib hisoblanishi mumkin. Uy xo‘jaligini xo‘jalik
yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida
ajratilishi quyidagi me’zonlar asosida amalga oshirilmog‘i lozim:
birgalikda (bir joyda) yashash;
umumiy byudjetning mavjudligi;
iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish.
Uy xo‘jaliklari moliyasi moliya tizimining muhim elementi
hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo‘jaliklarida iste’mol
maqsadlari va jamg‘arish uchun pul mablag‘lari fondlarini
shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli (oid)
bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ana shuni
e’tiborga olgan holda uy xo‘jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif
berish mumkin. Uy xo‘jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg‘arish
uchun pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va
foydalanishga tegishli (oid) bo‘lgan iqtisodiy (moliyaviy)
munosabatlar majmuiga uy xo‘jaliklari moliyasi deyiladi .
2. Uy xo‘jaliklari moliyasining davlat moliya tizimida tutgan
o‘rni va uning moliyaviy ahamiyati
Zamonaviy adabiyotlarda oilaga turlicha ta’rif beriladi. Oila –
bu uy joy sharoiti umumiy va bir qator tovarlar xizmatlarni birgalikda
iste’mol etish pul daromadlari va moddiy mablag‘larni birlashtirgan
kishilar guruhi tushuniladi. Oila evolyutsion tarzda rivojlanadi, uning
tarkibi o‘zgaradi, undagi qadriyatlar yangilanadi, urf odatlar, uning
funksiyalarida ham siljishlar yuz berishi namoyon bo‘ladi. Baribir,
oila iste’molni yakunlovchi vazifasini bajaraveradi. Binobarin, oila
o‘tkinchi emas, u doimiy, biroq evolyutsion shaklda rivojlanish
salohiyatiga ega. Oila xo‘jaligining iqtisodiyot sektorida muhim o‘rin
tutishi, uning davlat bilan aralashivi, bu esa hozirgi kunda davlatning
qay darajada rivojlangan yoki rivojlanmaganligini oilalarning
203
iqtisodiy ahvolidan bilib olish qiyin emas. Shuning uchun oilani
o‘rganish, oilani boshqarish, oila xo‘jaligi rejalarini tuzish, oilani
iqtisodiy ahvolining yaxshilanishi davlatga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Oila moliyasi – bu bizga maosh yoki daromadning boshqa
manbalari (meros, renta daromadi, lotoreya yutug‘i investitsiya
daromadi) va biz xarajat qiladigan va xarajat qilmaydigan,
investitsiya qiladigan ko‘rinishda keladigan puldir.
Iqtisodiyotning ijtimoiyligi birinchi navbatda oilada ifoda
etilganligi sababli, oilaning moliyaviy resursi qanchalik ko‘p bo‘lsa
shunchalik u to‘q va faravon yashaydi. Xalqi faravon yashaydigan
mamlakatgina gullab – yashnashi, xalqi nochor mamlakat esa xarob
bo‘lishi tarixiy ma’lumotlarda aniq ko‘rinib turadi. Barcha ijtimoiy
muammolar oilalarda jamlanadi, yig‘iladi va ularni hal etishda oila
moliyasi faol qatnashadi, chunki oilaning moliyaviy salohiyatining
qanchalik kuchli yoki kuchsizligi aytilgan muammolarning shu yerning
o‘zida qanchalik tez yoki sekin bajarilishida o‘z aksini topadi.
Oila moliyasini o‘rganish, uni tatqiq etish birinchi bo‘lib g‘arb
mamlakatlarida boshlangan. Oila iqtisodiyotiuning moliyasini
fundamental tatqiq etishga bir necha g‘arb olimlari o‘z hissalarini
qo‘shgan bo‘lib, ular N.Pigu, L.Atkinson va D.Stiglislar o‘z
asarlarida oila hatti-harakatlari, motivatsiyasi, moliya-kredit
tizimidagi o‘rni oila moliyasi tahlilining metodologiyasi ilk bor g‘arb
olimlari asarlarida ishlab chiqilgan.
Davlat va uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar
ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) va qaytarma (yana orqaga
qaytariluvchi) aloqalar asosida quriladi (vujudga keladi) va ular
byudjet hamda nobyudjet fondlarni shakllantirish va ulardan
foydalanishdagi munosabatlarni ifodalaydi. Uy xo‘jaliklarining
daromadlari va mol-mulklari soliqqa tortilish obyekti sifatida
maydonga chiqadi. Demak, byudjet tizimi daromadlar bazasining
tuzilmaviy elementi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida soliqlar,
pensiya tizimi transfertlar orqali davlat moliyaviy oqimlarni uy
xo‘jaliklarining turli guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlaydi. Uy
xo‘jaliklari va davlat o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni amalga
oshirish jarayonida milliy daromadning ikkilamchi qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uy
204
xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan daromadning taqsimlanish jarayoniga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish instrumentlariga ega emas. Moliyaviy
munosabatlarning bu sohasi davlat tomonidan eng kam darajada
reglamentatsiya qilinadi. Buning sababi shundaki, uy xo‘jaliklari pul
fondlarini shakllantirishning zarurligi, usuli va maqsadi to‘g‘risida,
ularni sarflashning o‘lchami va vaqti xususida qarorlar qabul qilishda
mustaqildir. Shu bilan birgalikda davlat uy xo‘jaliklariga tegishli
bo‘lgan daromad va yakuniy (oxirgi) iste’molning o‘lchamiga
(ko‘lamiga) ta’sir qilishga qodir. Bu narsa, jumladan, quyidagilar
orqali amalga oshirilishi mumkin:
– soliqli tartibga solish (tartiblash);
– mehnat haqini to‘lash stavkalarini o‘rnatish (belgilash);
– birinchi darajali zaruriy mahsulotlar baholarini tartibga solish
(tartiblash);
– imtiyozlar tizimi;
– sog‘liqni saqlash va maorifni byudjetdan moliyalashtirish
orqali ta’minotni rivojlantirish;
– va boshqalar.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari o‘rtasidagi (uy xo‘jaliklararo)
moliyaviy munosabatlar uy xo‘jaliklari sektorining ichida moliyaviy
resurslarning harakatlanishi jarayonida vujudga keladigan
munosabatlar sifatida qaraladi. Bu yerda ushbu jarayon hamma vaqt
ham oydinlashmagan va kuchsiz tartibga solinuvchi hisoblanadi.
Moliyaning bu sohasiga, jumladan, quyidagilarni kiritish mumkin:
– fermer xo‘jaliklarining hamkorlikdagi maqsadli fondlari;
– iste’mol kooperatsiyasiga xizmat ko‘rsatuvchi fondlar;
– uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi norasmiy kredit munosabatlari;
– uy xo‘jaliklari sektori doirasida (chegarasida) hamkorlikdagi
pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususidagi
boshqa munosabatlar.
Uy xo‘jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o‘zaro aloqalari
moliyaviy munosabatlarning alohida guruhini ifodalaydi. Ularning
kredit muassasalari bilan munosabatlari uy xo‘jaligi byudjeti
defitsitini to‘ldirish (iste’mol krediti vositasida, yordamida), bo‘sh
turgan pul mablag‘larini bank hisob varaqalarida joylashtirish yoki
ularni saqlash va jamg‘arish maqsadida boshqa moliyaviy aktivlarga
205
qo‘yish orqali namoyon bo‘ladi. Uy xo‘jaliklarining sug‘urta
kompaniyalari bilan bo‘ladigan munosabatlari esa turli ko‘rinishdagi
sug‘urta fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida
gavdalanadi.
Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon
bo‘lganligi uchun uy xo‘jaliklari moliyasining mohiyati ham uning
funksiyalari yordamida ifodalanadi. Uy xo‘jaliklari moliyasining
funksiyalari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
– taqsimlash;
– takror ishlab chiqarish;
– nazorat;
– tartibga solish (tartiblash);
– rag‘batlantirish;
Uy xo‘jaliklari moliyasining bu funksiyalari o‘zaro bog‘langan
va bir-birini doimiy ravishda to‘ldirib turadi. Bir vaqtning o‘zida,
ma’lum ma’noda va darajada ular o‘zlarining namoyon bo‘lishiga
qarab moliyaning umumiy funksiyalaridan biroz farqlanishi ham
mumkin.
Uy xo‘jaliklari darajasida daromadlarni shakllantirish bo‘yicha
moliyaviy qarorlar quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:
mol-mulk va undan foydalanish (buyumlashgan yoki pul
shaklida) imkoniyatining mavjudligiga;
uy xo‘jaligi ishtirokchilari ish vaqti fondining taqsimlanishiga
– uy xo‘jaligi a’zolari ishlovchilarining soni, ularning ish joylari, ish
vaqti rejimi va h.k.;
uy xo‘jaligi a’zolarining tashabbuskorligiga, faolligiga va
inson kapitalidan foydalanishga;
uy xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatadigan tashqi muhitga.
Daromadlarni shakllantirish omillari va baholarning darajasi bu
yerda cheklanmalar (cheklanishlar) sifatida amal qiladi, ya’ni
iste’mol tanlanmasining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan variantlari
majmuini belgilab (aniqlab) beradi. Ana shu nuqtai-nazardan uy
xo‘jaliklarining iste’mol fondi minimal va ratsional iste’mol
byudjetlari yoki yanada detallashtirilgan tarzda quyidagicha
klassifikatsiya qilinishi mumkin:
– hayotiy minimum byudjeti;
206
– minimal iste’mol byudjeti;
– optimal iste’mol byudjeti.
|
| |
