15-ma’ruza. Linux operatsion tizimi. Linux distributivlari
Reja:
1. Linux operatsion tizimi haqida
2. Linux va Windows OT lari qiyosiy tahlili
1. Linux operatsion tizimi haqida
Operatsion tizim - bu bir-biri bilan bog‘langan tizimli dasturlar majmuasidir,
uning maqsadi foydalanuvchilarning kompyuter bilan o‘zaro aloqasini va boshqa
barcha dasturlarning bajarilishini tashkil etishdir.
Operatsion tizim kompyuter uskunalari va foydalanuvchi bajariladigan
dasturlar o‘rtasida bog‘lovchi vazifasini bajaradi.
Dunyodagi eng mashhur operatsion tizimlar Microsoft koorporatsiyasidan
taklif qilingan va qo‘llab quvatlanadigan Windows operatsion tizimidir.
Uning
barcha foydalanuvchilar operatsion tizimlari orasidagi o‘rtacha ulushi 90%dan
ko‘proqni tashkil qiladi. Ko‘pchilik foydalanuvchilar kompyuterda ishlash uchun
Windows operatsion tizimi o‘rnatilgan bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Hamma
foydalanuvchilar ham muqobil yoki boshqa operatsion tizimlar haqida bilishmaydi,
lekin oxirgi besh yillikda foydalanuvchilar, ayniqsa
axborot texnologiyalari
sohasida ta’lim oluvchi talabalar va ishlovchi xodimlar Linux operatsion tizimidan
foydalanishga o‘tishmoqda.
Linux operatsion tizimi 1991 yil Xеlsinkidagi univеrsitеtlardan birida taxsil
oluvchi talaba Linus Torvaldsning disеrtatsiya ishi natijasida, UNIX opеratsion
tizimi asosida yangi opеratsion tizimi sifatida yuzaga kеldi. Avvaliga Torvalds yangi
operatsion tizimni Freax (inglizcha "free", "freak" so‘zlari hamda UNIX oilasiga
mansubligini bildiruvchi "X" xarflari birlashmasi) deb atamoqchi edi. Biroq kernel
birinchi bor joylashtirilgan FTP serverning administratori
hamda Torvaldsning
do‘sti Ari Lemka kernelga tegishli jildni linux deb nomladi. Shu-shu bu operatsion
tizim ushbu nom bilan atala boshlandi.
Opеratsion tizim Intеrnеt tarmog‘iga joylashtirishi natijasida tеz orada o‘z
foydalanuvchilari va muxlislariga ega bo‘ldi va ko‘pgina dasturchi
(programmist)larni o‘ziga jalb qilishi Linux opеratsion tizimining kеskin
rivojlanishi uchun katta omil sifatida xizmat qildi.
1991 yilda Linux ning 0.01 versiyasi vujudga kelgan. Linux OT turli
mamlakatlarning dasturchilari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ochiq kodli operatsion
tizim bo‘lib, internet mahsuloti hisoblanadi.
OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo‘lib, ma'lumotlarni saqlash va printer,
ekran, klaviatura,
sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga interfeysni
ta'minlab beradi. OT ikki qismdan iborat: yadro va tizim dasturlari. Yadro
kopmyuterdagi barcha dasturlar uchun CPU, qattiq diskdan,
tezkor xotira kabi
mashina resurslarini taqsimlab beradi. Tizim dasturlari yuqori darajadagi
topshiriqlarni, klient/server qismiga oid vazifalarni bajaradi.
Bugungi kunda dunyo miqyosidagi opеratsion tizimlar ichida o‘ziga xos
o‘riniga egadir. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, Linux erkin tarqatiladigan
ta’minotlardan biridir, ya’ni har bir foydalanuvchi dastlabki tizim kodlarini Intеrnеt
tarmog‘i orqali yoki bo‘lmasa kompakt-diskdagi nusxasini sotib olish imkoniyatiga
ega. Bu opеratsion tizimning 2 ta ishlash uchun mo‘ljallangan intеrfеyslari bo‘lib,
ular GUI (Graphic User Interface) - grafikali intеrfays hamda CLI (Command Line
Interface) - konsol, ya’ni komandalar qatoridan iboratdir.
So‘ngi yillarda Linux OT, Unix oilasiga mansub OTning innovatsion
mahsulotlari ichida eng yaxshisi bo‘lib kelmoqda. Linux OT ning avzalliklari:
Ilovalar: Linux OT ning pullik va pulsiz versiyalari uchun keng ko‘lamda
ilovalarning mavjudligi hamda web server, tarmoq havsizligi, administratsiyalash,
grafik instrumentlarining keng mashtabdaligi bilan avzal hisoblanadi.
Dunyoning
yirik kompaniyalari Linux ilovalarining doimiy yangilab borishini, Linuxning
yadrosiga doimiy qo‘shimchalar kiritib borish qiziqishlarini bildirishgan. Masalan
IBM kompaniyasi Linuxning doimiy hamkori hisoblanadi. Linux POSIX
standartining barcha talablariga javob beradi.
Periferiya qurilmalari: Barcha kompyuter qurilmalari bilan tez oson ulanishi
bilan ajralib turadi.
Dasturiy ta'minot: Foydalanuvchilarga dasturiy mahsulotlardan foydalana olish
imkoniyati, nafaqat dastur kodi (source code) balki
uning kompilyatsiyalangan
versiyasi, dasturlarning oson or'natilishi va tezda ishga tushishi bilan muhim
hisoblanadi. Bunday dasturlarga Java ni qo‘llab quvatlovchi ochiq kodli dasturiy
ta'minot Netscape ni keltirishimiz mumkin. Shu bilan birgalikda Mozilla,
Thunderbird, Firefox ham ular qatorig kiradi.
Platforma: Linux nafaqat Intel bazasidagi platformalar uchun balki,
Apple
(PPC Linux), Compaq's alfa, MIPS, Motorola 68K asoslangan mashinalar, 64 bitli
tizimlar va IBM S/390x platformalari uchun mo‘ljallangan. Linux ko‘pprotsessorli
hisoblash mashinalarida ishlaydi.
Emulyator: Linux boshqa OT uchun mo‘ljallangan dasturlarni, Linux muhitida
ishlashini ta'minlab beruvchi emulyator dasturlarini qo‘llab quvatlaydi. Emulyator
yordamida DOS, Windows va Macintosh dasturlarini Linux ostida ishlatishni
ta'minlaydi. Ochiq kodli dastur bo‘lgan Wine Unix/Linux oilasiga mansub bo‘lgan
x86 arxitekturali tizimlarda Windowsning 16-32-64 bitli ilovalarini ishlatishni
amalga oshirib beradi.
Linux ixcham (portable) tizim hisoblanib, har xil hisoblash mashinalarida
ishlashi mumkin. Linux oilasiga mansub barcha OT ning 95 foizi C dasturlash tilida
yozilgan bo‘lib, hisoblash mashinasiga bo‘g‘liq bo‘lmagan
dasturlash tili
hisoblanadi.
Linux portativ hisoblangani uchun, turli xil hisoblash mashinalarning asosiy
talablariga to‘liq javob bergan holda moslashadi. Masalan Linux mobil telefonlar,
Televizor kabel qurilmalari kontrollerlariga o‘rnatish mumkin. Fayl tizim strukturasi
qattiq disk bilan tez ishlashi uning ustunligi hisoblanadi. Linux OT
ko‘pfoydalanuvchi OT sifatida qaraladi.
Linux ОT Internet tarmog‘idagi ochiq sistemalar va protokollar standartlarini
qo‘llab-quvvatlaydi hamda Unix, Dos, MS Windows sistemalariga mos keladi.
Sistemaning
barcha
komponentiari,
dastlabki
matnlar
bilan
birgalikda
chegaralanmagan holda barcha foydalanuvchilarga ochiq nusxa olish va o‘rnatish
uchun litsenziya bilan birga tarqatiladi.
Linux ОT Internet PC Pentium Pro platformalarida keng tarqalgan va qator
boshqa platformalarda ham joy egallamoqda (DEP AXP, Power Macintosh va h.k.).
