|
Kompaniya baholarini shakllantirish siyosati. Geografik belgi boʻyicha bahoning shakllanishi. Narx shakllantirish uslublari. Narxlashtirish uslubini tanlash
|
| bet | 3/3 | | Sana | 22.05.2024 | | Hajmi | 4,98 Mb. | | #249427 |
Bog'liq TL 17 MAVZU17.2. Kompaniya baholarini shakllantirish siyosati. Geografik belgi boʻyicha bahoning shakllanishi. Narx shakllantirish uslublari. Narxlashtirish uslubini tanlash.
1
2
3
4
5
6
7
Narx bilan iste’molchilar o‘rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentasiyasi bilan izohlash mumikn. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko‘proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to‘g‘ri kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko‘proq tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga mo‘ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari, mo‘yna va boshqalar.
Ikki narx segmenti yaqqol ko‘zga tashlanadi: «narx» xaridori va «sifat» xaridori bor. Ko‘pincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortiqcha pul sarflaydilar. YUqoriroq narxlar go‘yo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib, bu ayniqsa, noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar xaridida ko‘p kuzatiladi.
Narx ravonligi iste’molchilarning xarid qilinadigan tovarlar miqdori nuqtai nazaridan narx o‘zgarishlariga o‘ta sezuvchanligini belgilaydi.
Amalda talab ravonligini uch ko‘rinishi, ya’ni ravon talab, noravon talab hamda yakka (unitar) talabga bo‘lish mumkin.
Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga o‘ta sezuvchan bo‘ladi.
Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga etarli darajada sezgirlik ko‘rsatmaydi.
- 17.2. Kompaniya baholarini shakllantirish siyosati. Geografik belgi boʻyicha bahoning shakllanishi. Narx shakllantirish uslublari. Narxlashtirish uslubini tanlash.
Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar ko‘p bo‘lgan, ularning bir mahsulot o‘rnini ikkinchisining mahsuloti bosa oladigan joylarda ko‘zga tashlanadi. Ko‘pgina qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talab yakka ravonligi aks ettiradi. SHunday qilib, narxlardagi o‘zgarishlar talab va taklifga muvofiq ko‘tarilib-pasayib turadi, mahsulot ishlab chiqaruvchilar xohishi bilan narx belgilanmaydi.
Azaldan talab darajasi narxlarning eng yuqori chegarasini ko‘rsatadi, ya’ni bu chegaradan yuqorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bo‘lmaydi. Ammo iste’molchilar mahsulotni xayolidagi yagona qat’iy narxda izlaydi. Marketologning vazifasi ham bozor belgilaydigan chegaralar doirasida maqbul narxlarni topish hisoblanadi. Ko‘pgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tadqiq etish, tekshirish, o‘rinbosar tovarlar narxi darajasini raqiblar narxni o‘rganish yo‘li bilan statistik tahlil qilish usuli, grafik ekspert baholovchi usullaridan foydalanib, talab o‘zgarishini o‘lchashni o‘tkazishga intiladi.
Ma’lumki, xarajatlar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi yoki kamayishi bilan bog‘liq holda o‘zgarish-o‘zgarmasligiga qarab doimiy, shartli-doimiy, o‘zgaruvchan turlarga bo‘linadi. Doimiy xarajatlar chiqarilgan mahsulot hajmiga qarab o‘zgarmaydi. Bu xarajatlar tarkibiga qurilma va asbob-uskunalar amortizatsiyasi, mulk solig‘i (daromad solig‘i), qo‘shimcha xarajatlar va boshqa chiqim turlari kiradi.
Firmaning tovar siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishi bo‘yicha shart – sharoitlar quyidagilardan iborat:
-o‘z imkoniyatlarini aniq belgilab olish (moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslar bo‘yicha);
-bozorni, uni kelajagi va talablarini yaxshi bilish;
-uzoq muddatli korporativ strategiyasiga ega bo‘lish;
-kelajakdagi ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish va sotuv maqsadlarini aniq bilish.
Tovar siyosati maqsadi – bu bozorga aniq va ma’lum bir ehtiyojlarni qondiradigan tovarlarni taklif etishdir.
Tovar siyosatining vazifalari quyidagilardan iborat:
- tovarni hayotiy davrini boshqarish;
- tovarni raqobatbardoshligini boshqarish;
- tovar assortimenti va nomenklaturasini boshqarish. Tovar siyosatidagi marketologlar yondashuvi, quyidagicha:
- innovatsion siyosat, ya’ni iste’molchilarni aniq talablarini e’tiborga olgan holda, eng so‘nggi g‘oyalar asosida yangi tovarlar ishlab chiqish va ularni bozorga olib chiqish;
- assortiment siyosati, ya’ni tovar birliklari yig‘indisi bo‘yicha bozorda optimal nisbatni aniqlash.
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‘rib chiqiladigan, zarar ko‘rmasligini ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalanadi. Bunday tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi. Ammo tor ishlab chiqarish ixtisoslashuvi sharoitida, o‘zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash mumkin bo‘lgan
paytlarda uni qo‘llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘rmaslikni tahlil etishda asosiy e’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, to‘liq daromad to‘liq xarajatlarga teng bo‘lgan, ya’ni na foyda na zarar bo‘lmagan nuqtaga qaratiladi.
Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar kiyoslanadi.
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‘lib xizmat qiladi. Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx bilan bog‘liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos hislatlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
1. Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‘lgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo‘naltirilgan narx);
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import
tovarlari, raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish.
17.3. Baholarni shakllanish usullarini tanlash. Narx strategiyasi toʻgʻrisida tushuncha. Narx strategiyalarining turlari. Transport tariflarning oʻrni va oʻrnatish tamoyillari.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:
- narxlashtirish masalasi qo‘yiladi,
- talabi aniqlanadi,
- xarajatlari baholanadi,
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
- oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi.
Firma talab hajmiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini belgilab, raqiblar narxlarini o‘rganib, o‘z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin (10.2-rasm).
Narx belgilashning 3 ta usuli mavjud:
1. Firmaning ichki manfaatlariga kuchli yo‘naltirilganligini namoyon etib, sarf – xarajatlar asosida narx belgilash.
2. Raqobatchilarning narxiga qarab narx belgilash.
3. Marketingga yo‘naltirilgan narx belgilash usuli. Bunda muayyan bozorda iste’molchi uchun qimmatli bo‘lgan xususiyatlari va marketing strategiyasi hisobga olinib narx belgilanadi.
Bozor tez o‘zgarib boradi va shunga ko‘ra, har bir mahsulot ham o‘z yashash davrini ham o‘taydi. SHu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o‘zgartirishlar kiritadi.
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. YAngi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, raqiblar harakati hali etarli darajada ma’lum emas.
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi darajasiga ham bog‘liq. Bu daraja esa uchga bo‘linadi:
- eng yangi mahsulot;
- texnikaviy ilg‘or mahsulot;
- original bo‘lmagan (yangi taqlidiy) va o‘rinbosar mahsulotlar.
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada tezlik bilan kirib kelishi mumkinligini o‘rganadilar. O‘ziga o‘xshash o‘rinbosarlari bo‘lgan yangi mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi. Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi muqobil tovarlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan sifat va miqdorga qarab o‘zgaradi.
Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o‘sishi bosqichidan to‘yinish bosqichiga harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi.
To‘yinish bosqichida narxlarni ko‘tarish odatda talabning ko‘payishi emas, balki ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibatidir. SHu sababli mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo‘yiladi yoki tovarlar sotish hajmini ko‘paytirish uchun narxlar pasaytiriladi.
17.4. Baholarga nisbatan talabning elastikligi. Baho oʻzgarishini soxtalashtirib koʻrsatish va baho oʻzgarishiga boʻlgan reaktsiya. Transport xizmatlariga boʻlgan talab narxining egiluvchanligini aniqlash.
Binobarin, transport o'z faoliyati natijasida transport yoki etkazib berishni sotadi. Bu asosiy "mahsulot", ya'ni moddiy bo'lmagan iste'mol shakliga ega bo'lgan transport xizmati. Biroq, har qanday mahsulot singari, u o'zining sifat xususiyatlari bilan ajralib turadi, ya'ni uni muvaffaqiyatli sotish uchun yuqori darajani ta'minlash kerak transport xizmatlarining sifati: mijozlarga maksimal qulaylik bilan, o'z vaqtida, yo'qotishsiz etkazib berish. Bularning barchasini ta'minlash uchun muhim moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar talab etiladi. Binobarin, transportning asosiy mahsulotlari - transport va boshqa transport xizmatlari ma'lum bir qiymatga ega (iste'mol va ayirboshlash), bu tashish jarayonida paydo bo'ladi va iste'mol joyidagi tovarlarning narxiga kiritiladi. Biroq, transport mahsulotlarining bozordagi narxi, boshqa har qanday mahsulot singari, ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari va transportning iste'mol xususiyatlarini hisobga olgan holda talab va taklif bilan belgilanishi kerak.
Transport bozorida ma'lum bir transport turining roli ko'p jihatdan ularning ko'p qirraliligiga, kommunikatsiyalarni joylashtirish samaradorligiga, texnik jihozlanish darajasiga, yuk ko'tarish va tashish imkoniyatlariga, transport xarajatlari, qulayligi va xavfsizligiga bog'liq. Ushbu ko'rsatkichlar transport xizmati takliflari hajmi va sifatini tavsiflaydi. Yuk tashish uchun ularga bo'lgan talab moddiy almashinuvning ijtimoiy zaruriy ehtiyojlari bilan shakllanadi. Transport turlari bo'yicha transport xizmatlariga talab va taklifning nisbati ularning har birining transport tizimi ishidagi ishtiroki darajasini belgilaydi va shu bilan birga ularning rivojlanishiga turtki bo'ladi.
Xorijiy temir yo'llarda marketing elementlaridan foydalanishga tijoratlashtirish jarayoni deb nomlangan sharoitda e'tibor berila boshlandi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarning temir yo'llari boshqa transport turlari va, avvalambor, avtotransport bilan raqobat sharoitida ekspluatatsion faoliyat uchun davlat subsidiyalarini bekor qilish va tejamkor ishlashni ta'minlashni maqsad qilib qo'ygan.
17.5. Bahoning shakllanishida transport xarajatlarni tahlili. Transport turiga koʻra ta’rif siyosatini ishlab chiqish. Yuk tashish tariflar. Transport tariflar tizimida chegirmalar va ularning turlari.
Marketing maqsadlari ushbu maqsadga erishishda muhim rol o’ynaydi. Savol tug’iladi: temir yo’l transporti deyarli yakkahokimlik mavqeini egallab turgan va avtomobil yo’llarining texnik holati va harakatlanuvchi tarkibning etishmasligi yuk tashish sifatini oshirishga imkon bermaydigan mamlakatimizda hozirda bunday choralar e’tiborga loyiqmi?
Temir yo’llarning transport marketingiga e’tibor qaratish zarurati ko’plab holatlar bilan bog’liq.
Birinchidan, yuklarni tashish sifatini oshirish dolzarb vazifalardan biri bo’lib, marketingni rivojlantirish mahsulot sifatini boshqarish (transport xizmatlari) bilan chambarchas bog’liq.
Ikkinchidan, hozirgi vaqtda daromad va foydaning eng ти qismini ta’minlaydigan yuk tashish hajmining o’sish sur’atlari kelajakda pasayadi. Bu yoqilg’i-energetika resurslarini qazib olish va ishlab chiqarishni cheklash, qurilish ishlarining old qismini qisqartirish, resurslarni tejashning qabul qilingan kursi bilan bog’liq. So’nggi yillarda mamlakatimizda temir yo’l transporti hajmi milliy ishlab chiqarishning pasayishi tufayli kamayib bormoqda. Bularning barchasi an’anaviy tarzda transport va transportdan daromad olishni qiyinlashtiradi. O’z-o’zini ta’minlashning zarur shart-sharoitlarini ta’minlash uchun temir yo’l transporti orqali tushgan foydaning o’rnini qoplashni istagan foydasi tufayli allaqachon yordamchi – yordamchi faoliyat bilan shug’ullanmoqda. Shu munosabat bilan transport sifatini oshirish, shuningdek, qo’shimcha xizmatlarning barcha turlarini kengaytirish nafaqat milliy iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan, balki temir yo’llar va ularning tarkibiy bo’linmalarining o’zini o’zi ta’minlash manfaatlari nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega.
Uchinchidan, Rossiya transport bozoridagi temir yo’llarning ulushini to’g’ri va xolis baholash muhim muammo hisoblanadi. Marketingda bizning ishlab chiqarishimiz va mahsulotimiz haqida o’ylashimiz emas, balki xaridorlarning ular haqida o’ylashi muhim deb ishoniladi. Odatda, barcha forumlarda temir yo’l transporti jamoat transporti orqali ichki yuk aylanmasining 80% dan ortig’ini tashkil etishi haqida xabar beriladi. Biroq, barchaga ma’lumki, avtotransport harakatlanuvchi tarkibining yarmidan ko’pi va suv transportining deyarli 80% aktsionizatsiya qilingan va xususiylashtirilgan, ya’ni ular jamoat transporti emas. Neft quvurlari transporti, garchi u ixtisoslashtirilgan deb hisoblansa-da, davlatga tegishli temir yo’l va avto yo’l transporti, ayniqsa, engil neft mahsulotlarini tashishda raqobatdosh hisoblanadi.
To’rtinchidan, mamlakat iqtisodiyotida, xususan, temir yo’l transportida bozor munosabatlarining o’rnatilishi bilan markazlashgan rejalashtirishdan farqli vaziyat yuzaga keldi. Katta mustaqillik temir yo’llar, yo’l boshqarmalari va yo’nalish kompaniyalariga beriladi. Yuk tashish jarayonini boshqarish temir va avto yo’l transportining butun tarmoq muammolarini hal qilishni muvofiqlashtirish bo’yicha alohida funktsiyalar tarmoq darajasiga o’tkazildi. Rejalashtirish temir yo’llarda (korxonalarda) amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuk tashish hajmining o’sishi va pasayishi temir yo’llarning moliyaviy holatiga keskin ta’sir ko’rsatmoqda.
Bozor munosabatlarini rivojlantirish va transportdagi moliyaviy vaziyatni barqarorlashtirish bo’yicha amaliy choralar ko’rilmoqda, ammo bu etarli emas. Biz temir yo’lda marketingni tashkil qilishning zamonaviy yondashuvlarini izlashimiz kerak.
Marketingning asosiy g’oyasi shundaki, har bir temir yo’l, bir tomondan, o’zgaruvchan bozor sharoitlariga imkon qadar ko’proq moslashishi kerak, boshqa tomondan, u bozorga, transport xizmatlari iste’molchilariga (mijozlarga) faol ta’sir ko’rsatishi va o’z maqsadlariga erishishi – daromad (foyda) ortishi. Bozor munosabatlari rejimida bunday maqsadlarni belgilashning qat’iyligi temir yo’llarning ekspluatatsion faoliyatini ta’minlash uchun davlat subsidiyalari yo’qligi yoki etishmasligi bilan qonuniydir. Bozor bu ehtiyojni qondirish uchun to’lash imkoniyatiga ega bo’lgan transport xizmatlariga umumiy ehtiyojga ega bo’lgan yuk egalari – odamlar guruhlari, muassasalar, korxonalar ko’pligi sifatida qaraladi.
Uzoq vaqtdan beri ma’lum bo’lgan an’anaviy transport xizmatlari turlarida ham doimiy takomillashtirish taktikasini amalga oshirish orqali temir yo’l bozor ulushi, xizmatlari va daromadlarining ko’payishini ta’minlay oladi. So’nggi yillarda temir yo’l transport harakati hajmining pasayishi bilan yordamchi – yordamchi faoliyat va boshqa pullik xizmatlardan (aholiga pullik xizmat ko’rsatish, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish) daromadlarni ko’paytirish bo’yicha chora-tadbirlarni doimiy ravishda amalga oshirmoqda.
Yuklarni tashishga bo’lgan ehtiyojni aniqlash transport bozoridagi vaziyatni to’liq tahlil qilish va bashorat qilishni hamda uning temir yo’llarning moliyaviy natijalariga ta’sirini baholashni talab qiladi. Qo’shimcha yuklarni jalb qilishning mumkin bo’lgan usullarini, shu jumladan yangi yuk tashuvchilar yoki boshqa transport turlari, tijorat tuzilmalari, jismoniy shaxslar orqali, shuningdek, daromad yo’qotishlarini qisman to’ldirish uchun shartnomaviy tariflardan foydalangan holda transport xizmatlarini kengaytirish muammosini hal qilish zarur. Raqobatbardosh bozorda operatsion xarajatlarni ma’lum chegaradan pastga tushirish deyarli mumkin emas. Trafik hajmini va daromadni ko’paytirish yo’llarini izlashimiz kerak. Tasavvur qilish kerak: raqobat kurashida temir yo’lning afzalligi nimada? Siz bozorni, mijozlarni, transport xizmatlarini va raqobatchilarni o’rganishning zamonaviy usullarini bilishingiz va tushunishingiz kerak. Jahon miqyosidagi ishlab chiqarishga ega bo’lgan korxonalarda zaxiralar umuman bo’lmasligi kerak. Ushbu protsedura transport sifatini boshqarish va tovarlarni etkazib berishni tashkil qilish bo’yicha mutlaqo boshqacha yondashuvni, marketing talablariga muvofiq transport jarayonini takomillashtirishning yangi usullarini talab qiladi.
Nisbatan barqaror bozorda, uzoq vaqtdan beri ma’lum bo’lgan (an’anaviy) transport va xizmatlarni amalga oshirishda, nafaqat narxlarni pasaytirish haqida g’amxo’rlik qilish, balki sifatini yaxshilash, transport xizmatlarining hech bo’lmaganda ba’zi iste’mol xususiyatlarini yaxshilash haqida o’ylash kerak. Mijozlarni birinchi navbatda qaysi xususiyatlarga jalb qilishini oldindan bilish kerak. Marketing nima uchun kerak. Shu bilan birga, yangiliklarni, transportni tashkillashtirishni ba’zi yaxshilanishlarini, sifatini oshirish, transportdan tushadigan daromadlarni doimiy ravishda emas, balki har doim o’ylab ko’rish kerak. Marketing asosida hal qilinadigan ko’plab savollar va vazifalar mavjud. Bu:
- eng qimmat transport vositalarini sug’urtalash bo’yicha qo’shimcha xizmatlar, ayniqsa yangi texnologiyalar joriy qilinganidan so’ng birinchi yil;
- mijozlar tomonidan shartnomalar asosida arizalar berish tartibini soddalashtirish;
- axborot faoliyati;
- tovarlar kelgandan keyin xizmatlarni ko'rsatish, shuningdek mijoz an'anaviy yoki yangi texnologiyalardan foydalangan holda yuklarni tushirish yoki tushirish paytida qiyinchiliklarga duch kelgan barcha hollarda xizmatlar.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Kompaniya baholarini shakllantirish siyosati. Geografik belgi boʻyicha bahoning shakllanishi. Narx shakllantirish uslublari. Narxlashtirish uslubini tanlash
|
