2 – leksiya.
Neft va gazning xosil bo’lish gipotezalari. Neft va tabiiy gazni kazib olish va
kayta ishlashga tayerlash. Neftning klassifikasiyasi. Ilmiy va texnologik
klassifikasiya.
Neftning kelib chiqishi to’g’risidagi hozirgi zamon tushunchalar boshlang’ich
manbalar XVIII – XIX asrning boshlarida vujudga kelgan M.V.Lomonosov neftning
organik kelib chiqishi gipotezasiga asos solib, uning hosil bo’lishini «toshga
aylangan ko’mirlarga», «yer ostidagi olovning ta’siri bilan» tushuntiradi, uning
fikricha buning natijasida asfaltlar, neft va «tosh moylari» hosil bo’lgan. Neftning
mineralli kelib chiqishi to’g’risidagi g’oya birinchi marta 1805 yilda Gumbolt
tomonidan bayon qilingan.
Kimyoning rivojlanishi, M.Bertlo (1866 yil), G. Biasson tomonidan
o’tkazilgan uglevodorodlarning anorganik sintezi bo’yicha tajribalar mineral kelib
chiqish gipotezasining rivojlanishi uchun dastlabki qadam bo’lib xizmat qildi.
1867 yilgacha neftning organik kelib chiqishi to’g’risidagi g’oyaning tarafdori
bo’lgan D.I.Mendeleyev 1877 yilda uning mineral kelib chiqishi to’g’risidagi
gipotezani shakllantirdi, unga binoan neft katta chuqurliklarda yuqori haroratda
suvning metall karbidlari bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi.
O’tgan asr davomida ko’p sonli kimyoviy, geokimyoviy va geologik va
neftning kelib chiqishi to’g’risidagi ma’lumotlarga asoslanib neftning kelib chiqishi
to’g’risidagi muammoga aniqlik kiritildi. Hozirgi vaqtda olimlarning ko’p qismi –
kimyogarlar, geokimyogarlar va geologlar neftning organik genezisi to’g’risidagi
g’oyalarni eng asoslangan deb hisoblaydi, ammo uning mineralli hosil bo’lishi
gipotezasini afzal ko’radigan olimlar hozirgacha ham bor.
Neftning mineralli kelib chiqishi gipotezalari.
Neftning barcha mineralli kelib chiqish gipotezalarini uglevodorodlar,
kislorod, oltingugurt va azot saqlagan neftning
komponentlari oddiy dastlabki moddalar – S, N2, SO, SO2, SN4, N2O va
radikallardan yuqori haroratlarda sintez qilish g’oyasi birlashtirildi.
D.I.Mendeleyevning fikricha uglevodorodlarning hosil bo’lish jarayonining
asosi bo’lib chuqurlikdagi jinslarning metall karbidlari yuzadan katta chuqurlikka
sizib o’tadigan suv bilan o’zaro ta’sirlashishi hisoblanadi. Jarayonning sxemasi
quyidagicha ifolanadi:
D.I.Mendeleyev taxminiga ko’ra, hosil bo’lgan gaz holidagi uglevodorodlar
yer qatlamining yuqoridagi sovuq qismiga ko’tarilib, u yerda kondensirlangan va
g’ovak qoldiqli jinslarda to’planib turgan. O’sha vaqtda chuqurlikdagi jinslarda ham
metall karbidlari ma’lum bo’lmagan.
Hozirgi vaqtda D.I.Mendeleyev taxmini tasdiqlandi, karbidlar (Fe3C, TiC,
Cr2C3, WC, SiC) topilgan. Ammo ular juda katta uyumlarni hosil qilmaydi, bu juda
kichik (millimetrning ulushlari) juda kam uchraydigan va jinslarda tarqalgan mineral
qo’shimchalardir. Shuning uchun tabiatda ma’lum bo’lgan juda ko’p miqdorda
uglevodorodlarning hosil bo’lish jarayonini bu nuqtai–nazardan tushuntirish juda
qiyin.
Shubhasiz suv yuzadan katta chuqurlikka sizib o’ta olmaydi. Ammo bu
muhim emas, chuqurlikdagi jinslarning flyuid fazasi ma’lum sharoitlarda o’zida
suvni saqlaydi, shuning uchun uning karbidlar bilan o’zaro ta’siri mumkin bo’lgan
narsadir. Ehtimol oddiy uglevodorodlarning hosil bo’lishi ham mumkin, ammo katta
miqdorda emas.
Neftning organik kelib chiqish to’g’risidagi tushunchalarining rivojlanishi.
Cho’kindi jinslarning biogen organik moddasiga yuqori haroratning ta’siri
natijasida neftning hosil bo’lishi haqidagi M.V. Lomonosovning dohiyona farazi
XIX asrning boshlarida tajriba kimyoviy va geologik tekshirishlarni o’tkazganda o’z
isbotini topa boshladi.
Engler (1888 yil) seld yog’ini haydashda jigarrang moylarni, yonuvchan
gazlarni va suvni hosil qildi. Moylarning yengil fraksiyalarida S5 dan S9 gacha
uglevodorodlar, >300 0S dagi fraksiyada parafinlar, naftenlar, olefinlar va aromatik
uglevodorodlar saqlagan. Neftning hayvon yog’laridan hosil bo’lish gipotezasi
vujudga keldi.
1919 yilda N.D.Zelinskiy ko’lning sapropelli balchig’ini haydashga duchor
qildi, bu balchiq to’liq o’simlik materialidan lipidlarning miqdori ko’p bo’lgan
planktonli yo’sin (suvda o’sadigan ko’kat)larning qoldiqlaridan tarkib topgan edi.
Bunda koks, smolalar, gaz va pirogenetik suv hosil bo’lgan
edi. Gaz: - SN4, SO2, N2 va N2S dan tarkib topgan. Smolada benzin, kerosin va
og’ir smolali moddalar bor edi.
Benzinda alkanlar, naftenlar va arenlar aniqlangandi; kerosinda siklik
polimetilen uglevodorodlar ko’pchilikni tashkil qilgandi. Hosil qilingan
uglevodorodlarning aralashmasi ko’p jihatdan tabiiy neftga o’xshash bo’lib, og’ir
fraksiyalar optik faolikga ega edi.
Optik faollik – tirik modda, uning o’zgarish mahsulotlari va tabiiy neftlar
uchun umumiy bo’lgan fundamental xossalardan biridir. Uglevodorodlarning
mineralli sintezida optik faollikka ega bo’lmagan rasemik aralashmalar hosil bo’ladi,
chunki ular teng miqdordagi chapga va o’ngga buruvchi molekulalardan iborat,
bunday holat termodinamik nuqtai – nazardan qulaydir (bunday aralashma
entropiyaning maksimumi bilan xarakterlanadi). Tirik tabiat uchun aksincha ko’zgu
assimetriyasi xarakterlidir: barcha biogen aminokislotalar – chapga buruvchi,
shakarlar – o’ngga buruvchi ko’zgu izomeridir. Organik molekulalarning optik
assimetriyasi – tirik modda yoki uning o’lgandan keyin o’zgarishlari natijasida hosil
bo’lgan mahsulotlarning borligi to’g’risidagi fikrni tasdiqlash uchun yetarli asosdir.
Bu nuqtai – nazardan optik faol neft faqat biosferaning mahsuloti bo’lishi mumkin,
ammo mineralli sintezniki emas. Neftlarning optik faolligi asosan triterpanlar va
steranlar turidagi uglevodorodlar bilan bog’liqdir.
Planktonli yo’sinlarning organik moddasini haydaganda neftga o’xshagan
optik faol mahsulotlarning olinishi neftning o’simlik materialidan kelib chiqishi
gipotezasi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Bunga geologik tekshirishlar ham yordam
berdi. XIX asrdayoq neft konlarini izlash va tekshirish paytida geologlar neft yarata
oluvchi deb atalgan soproporelli organik modda bilan boyitilgan qadimgi dengiz
qatlamlariga neft uyumlarining tez–tez to’g’ri kelishini ta’kidlab o’tganlar.
Dengiz plaktonli organizimlari va balchiqli bakteriyalarni tekshirish shuni
ko’rsatadiki ular ko’p miqdorda o’z tarkibida ilpidli materialni saqlaydi (ba’zida 40
% gacha), ulardan uglevodorodlar hamda kam miqdorda uglevodorodlarning o’zlari
–0,06 % gacha oson hosil bo’ladi. Dengiz balchiqning organik moddasida 3–5 %
gacha bituminoz moddalar va 0,5 % gacha bo’lgan uglevodorodlar aniqlangan shu
bilan birga ular neft uning xarakterli bo’lgan sinf alkanlar, naftenlar va arenlar bilan
ifodalangan ular neftdan farq qilib tarkibida yengil benzinli fraksiyalarni
saqlamaydi. 100–150 0S gacha bo’lgan harorat va 2–3 km ga cho’ktirishni o’zida
sinagan cho’kindi jinslarning sapoprelli organik moddasini o’rganish shuni
ko’rsatdiki, uning tarkibida allaqachon 10–20 % gacha bituminoz moddalar
(moylar, smolalar, asfaltenlar), 10–12 % uglevodorodlar shu jumladan 2–3
% gacha past harorotda qaynaydiganlar (S6–S14) uglevodorodlar bor.
Ularda naften uglevodorodlarining barcha sinflari alkanlar, izoalkanlar,
naftenlar va arenlar bor. Bundan tashqari neftlarga xos bo’lgan azot, oltingugurt va
kislorod saqlagan birikmalar ham mavjud.
Muhim «biogenli belgilar» («biomarkerlar») bo’lib tirik moddaga xos bo’lgan
ko’pgina izoprenoid uglevodorodlar ayniqsa fitan (S20) va pristan (S19) lardir,
ularning kelib chiqishini fitol bilan, ya’ni xlorofill molekulasining perifirik tuzilish
elementi bilan bog’laydilar. Pristan
«tayyor holda» ham ba’zi hayvonlarning tanasida uchraydi.
Shunday qilib, barcha kimyoviy, geokimyoviy va geologik ma’lumotlar
neftning organik kelib chiqishi to’g’risida shubhasiz dalolat beradi.
Neft va gazni hosil bo’lishi to’g’risida hozirgi zamon tasavvurlar.
Ma’lumki
sapoprelli
slanslar
150–170
0S
gacha
qizdirilsa
ekstraksiyalanadigan moddalar chiqishining oshishiga olib keladigan organik
moddaning
kuchsiz
termik
parchalanishi
boshlanadi,
200
0S
da
ekstraksiyalanadigan moddalar ko’proq hosil bo’ladi, 370–400 0S da 1 soat
davomida qizdirganda slanes organik moddasining 60–80 % eruvchan holatga o’tadi.
Neft uglevodorodlarining barcha asosiy sinflarini va SO2, SN4, H2S, hamda
pirogenetik suvni saqlagan ko’pgina smolaliasfalten moddalar hosil bo’ladi.
Xuddi shunday termik parchalanish jarayoni (yoki termokatalitik) tabiiy
sharoitlarda sopoprelli organik moddani saqlagan qatlamlarni ularning ustida
to’planayotgan yosh cho’kmalarning tagiga cho’ktirishda sodir bo’ladi. Ammo
tabiiy sharoitlarda u juda sekin sodir bo’ladi, odatda cho’kmalarning 50–100 dan
300 m/mln. yil cho’kish tezligi bilan hosil bo’lgan uyumlari ko’p qismining
tarqalishi va 150–160 0S gacha harorat bilan xarakterlanadigan 2–3 km chuqurlikga
tushish 10 dan 60 mln. yilgacha amalga oshadi. Harorati 1 0S ga 60–400 ming yil
vaqt ichida ko’tariladigan soporelli organik moddaning bunday sekin tabiiy termik
o’zgarishning
«texnologik» jarayonini tasavvur qilish juda qiyin, ammo o’tkazilgan tabiiy
sharoitlarda mumkinligi isbotlandiki tabiiy sharoitlarda u haqiqatdan ham
to’plangan cho’kmalarning kuchli qatlamlari bilan to’ldirilgan chuqurliklarda juda
keng amalga oshadi.
Bituminoz moddalarning va yuqori molekkulyar neft uglevodorlarning
konsentrasiyasi deyarli oshmaydi; past haroratda qaynaydigan uglevodorodlar
organik moddada ham yo’q.
Organik moddaning gazli fazasi takibida bu bosqichda hosil bo’ladigan
uglevodorod (IV)-oksidning miqdori metan va uning gomologlarining miqdoriga
qaraganda ancha ko’p. Organik moddaning molekulyar tuzilishi bu bosqichda uncha
destruksiyalanmaydi. Faol neft hosil bo’lish jarayonning har qanday davomiyligida
400–600 mln. Yilgacha sodir bo’lmaydi. Harorat 50–70 0S gacha (ehtimol, hato 90
0S gacha) bo’lganda organik modda molekulyar tuzilishining destruksiyalanish
reaksiyasining faollanish bo’sag’asiga hali erishilmagan va har qanday uzoq davom
etadigan geologik vaqt harorat yetishmasligini qoplay olmaydi.
Ancha chuqur bo’lgan zonada (2,5–3 km gacha 90–100–150 0S gacha bo’lgan
haroratda) sapoprelli organik moddaning termik o’zgarish jarayonining yo’nalishi
tamoman o’zgaradi. Kerogenda uglerod miqdori bir oz o’zgarganda vodorodning
miqdori ancha o’zgaradi; Xloroformin bitumoidning konsentrasiyasi tez va ancha
oshadi hamda maksimumga yetadi shu jumladan yuqori molekulali neft
uglevodorodlarining (S15S45) ham, benzinli fraksiyaning past haroratda
qaynaydigan uglevodorodlari (S6– S14) hosil bo’ladi va maksimal konsentrasiyaga
organik moddaning gazli fazasi tarkibida metan gomologlarining (S2–S5)
konsentrasiyasi maksimumga yetadi; SN4 ning miqdori hozircha ko’p emas.
Bitumoidning ko’pgina qismining va neft uglevodorlarining geologik ma’noda
tez hosil bo’lishi bosqichini N.B.Vassoyevich neft hosil bo’lishning bosh fazasi deb
atadi (NHBF). 150–160 0S gacha bo’lgan haroratlar zonasida neft hosil bo’lishning
bosh fazasining yoshi 10–20 ln. yil bo’lgan «yosh» cho’kmalarida ham to’liq amalga
oshishga ulgurdi, bundan ham qadimgi bo’lgan qatlamlarda esa xususan ko’rib
turganimizday, geologik vaqt masshtabida tabiiy sharoitlarda bitumoid va neft
uglevodorlarining hosil bo’lishi bilan boradigan kerogen molekulyar tuzulishining
ancha faol destruksiyalanish jarayoni laboratoriya sharoitidagiga qaraganda 2–2,5
marta past bo’lgan haroratda bir necha milliondan ko’p bo’lmagan vaqt davomida
amalga oshadi.
Infraqizil spektroskopiya ma’lumotlariga ko’ra, kerogenning molekulyar
tuzilishi destruksiyadan keyin lipidli komponentning ancha miqdori yo’qolishi bilan
xarakterlanadi, avval karbon kislota, keton va aldegidlarning funksiyalari
bo’lganlari so’ngra SN2 – guruhli uzun zanjirli tuzilishlari kerogen qoldiqli
qismining aromatlanishi kuchayishi polikondensasiyalanishi sodir bo’ladi.
Kerogenning qoldiqli qismi element tarkibi va molekulyar tuzilishi bo’yicha
«sopoprelli» qiyofani yo’qotadi va vodorodi kam bo’lgan gumusli organik moddadan
deyarli farq qilmaydi. Neft hosil qilishning bosh fazasi ochishda hosil bo’lgan ko’p
miqdordagi eruvchan bituminoz komponentlar ( kerogenning dastlabki
massasidan 30 % dan ko’p) S–80–82 %, N–9,5–10 % miqdor bilan xarakterlanadi,
ya’ni sapoprelli slanslarning termik parchalanishida hosil bo’ladigan bitumga tarkibi
bo’yicha yaqindir (S–81– 82,5 %, N–9,1–9,5 %). Hosil bo’lgan bitumning yarmidan
ko’pi (60–80 % gacha) smolalar va asfaltenlar bilan 20–40 % gacha uglevodorodlar
bilan ifodalangan, ulardagi n–alkanlarning ulushi 10–30 % gacha, izoalkan va
siklanlarning ulushi 20–60 % gacha va arenlarning 20–25 % gacha. Past haroratda
qaynaydigan uglevodorodlar tarkibida siklanlar ancha ko’p ulushni tashkil qiladi
(siklopentanlar ko’pchilikni tashkil qiladi); n–alkan va arenlarning ulushi katta emas.
Haroratning ko’tarilishi va chuqurlikni ortishi bilan n–alkan, arenlar va
siklogeksanlarning ulushi sezilarli darajada oshadi, siklopentanlarniki esa pasayadi.
Bu joyda yosh qatlamlardan qadimgi atlamlargacha alkanlar ulushining oshishi va
siklanlar hamda arenlar ulushining kamayishi kuzatiladi. Ba’zida alkanlar orasida
ulushning ko’p qismi (50 % gacha) izoalkanlarga to’g’ri keladi.
Neft hosil qilishning bosh fazada hosil bo’lgan asfalten smolali va neft
uglevodorodlarining aralashmasi elemantli va guruhli tarkibi bo’yicha A. F.
Dobrenskiy tomonidan sapoprelli moddaning neftga aylanishidagi oraliq bosqich
deb qaralgan astfaltlarga o’xshaydi.
Tabiiy ma’lumotlar bo’yicha qayd qilinadigan neftning hosil bo’lishi bu
fikrlarga to’liq javob beradiganday. Ammo neft hosil bo’lish qyeyingi borish
jarayoni A. F. Dobrenskiy faraz qilganday emas balki boshqacha rivojlanadi. Qattiq
kerogendan ko’p miqdorda asfalt-smolali moddalar va past haroratda qaynaydiganlar
ham kiritilgan neft uglevodorodlari hamda gazlarning (S1,S2 –S5, SO2, H2S, N2)
hosil bo’lishi hajmning bir necha marta oshishi bilan sodir bo’ladi. Buning natijasida
yuqorida yotgan qatlamlar massasi ta’sirida zichlashayotgan loyli jinslarda anomal
yuqori bosimlar vujudga keladi, bu bosimlar qo’shni g’ovakli suvga to’yingan
qumtoshlardagi normal gidrostatik bosimdan 20– 30 MPa ga yuqori bo’ladi. Kritik
bosimga yetganda vaqt–vaqti bilan loyli jinslarning mikroyoriqlar hosil bo’lishi
bilan boradigan flyuidouzilishlari va siqilgan neft hamda gazli uglevodorodlarning
suvga to’yingan qumtoshlarga irg’itilishi bilan sodir bo’ladi, u yerda ularning
akkumulyasiyalanishi (to’planishi) dan neftning uyumlari hosil bo’ladi.
Kerogenda bituminoz moddalar va uglevodorodlar konsentrasiyasining tez
oshishi 2,5–3 km gacha bo’lgan chuqurlashgan zonada qayd qilinishiga sabab shuki
ularning chuqurlik va haroratning o’sishi bilan eksponensial o’sib borayotgan
generasiyalanish (paydo bo’lish) tezligi uglevodorodlarning loyli jinslardan
emigrasiyalanish tezligidan yuqori bo’ladi. So’ngra neft uchun
dastlabki lepidli materialning konsentrasiyasi kamayishi sari uglevodorodlar
generasiyasining tezligi ancha pasayadi ularning emigrasiyalanish tezligi esa oshadi
bu esa uglevodorodlarning hosil bo’lish tezligidan yuqori bo’lib avval o’sishning
to’xtashiga so’ngra esa 2,5–3 km dan chuqurroqda bo’lgan organik moddadagi neft
uglevodorodlari va bitumoidlar konsentrasiyasining tez tushishiga olib keladi.
Bitumoidlar miqdorining tez kamayishiga yana bir sabab keyinchalik harorat
ko’tarilganda uglevodorodlar asosiy qismining emigrasion yo’qotishlaridan keyin
smola va asfaltenlarning fizikaviy xossalari va fazoviy holatinig o’zgarishidir.
Asfalt–simolali komponentlarning ko’pgina qismi past haroratda qaynaydigan neft
uglevodorodlari va gazlarni hosil qilish bilan boradigan termodestruksiyalanishga
duchor bo’ladi, so’ngra esa yana erimaydigan holatga o’tib erimaydigan kerogen
tarkibiga kiradi.
Uglevodorodlarning loyli neft hosil qiluvchi jinslardan ularga yaqin
joylashgan
g’ovakli
suvga
to’yingan
qumtoshlarning
qatlamlariga
emigrasiyalanishida asfalt–smolali neft va gaz uglevodorodlaridan hosil bo’lgan
aralashmaning xromatografik ajralishi vujudga keladi.
Hosil bo’lgan bituminoz moddali loyli qatlam tabiiy xromotografik kolonka
bo’lib hisoblanadi. Elyuent rolini bajaradigan gaz va neftning past haroratda
qaynatadigan eng harakatchan uglevodorotlari bu kolonka orqali qumtoshga qarab
qancha ko’p o’tsa shuncha asfalt–smolali moddalar va uglevodorodlarning
birlamchi aralashmasi komponentlari to’liq ajralishi bilan xarakterlanadi.Qumli
kollektorga neft uglevodorodlarining aralashmasi chiqariladi ulardagi smola va
asfaltenlar miqdori odatdagi neftdagi kabi 5–10 % dan ortiq emas. Bu haqiqiy
neftning o’zidir.
Sapoprelli organik moddaning termik o’zgarishlari va olingan tajriba
malumotlarga binoan neft uglevodorodlari emigrasiyalanish jarayonining balansli
hisoblashlari neft hosil bo’lishining nazariy miqdoriy modelini yaratishtga yordam
berdi. Neft hosil bo’lishning bosh fazasi neft uglevodorodlarning generasiyasining
maksimal tezligi bilan odatda 80–90 dan 150–180 0S gacha haroratda 2–3 km
chuqurlik diapazonida harakterlanadi. Past geotermik gradiyentda chuqurlik bilan
birgalikda harorat asta-sekin oshganda NHBF chuqurroq zonada taxminan 6–8 km
gacha bo’lgan chuqurlikda amalga oshadi. Hosil bo’ladigan bitumoz moddalar va
neft uglevodorodlarining umumiy miqdori 30 % dan yuqori g’ovakli qatlam
kollektorlariga emigrasiyalangan neftning miqdori sopoprelli organik moddaning
daslabki massasining 20 % ni tashkil qiladi.
Loyli neft hosil qiladigan jinslardan suvga to’yingan g’ovakli qatlamga
chiqarilgan neftning qalqib chiqishi qatlamlarning ancha ko’tarib
turilgan joylaridan (antiklinal tuzilishlarda) asta-sekin neft to’plamlarining xosil
bo’lishiga olib keladi. Neft hosil bo’lishi va uning qatlamlarning shakllanishi shu
bilan tugaydi.
Neft hosil qiladigan yotqizig’lar keyinchalik chuktirilganda haroratning
oshishi bilan kerogenning qoldig’ida uglerod miqdorining ancha oshishi (95–97 %
gacha) va vodorodning kamayishi (05–1 % gacha) kuzatiladi. Metamorflashayotgan
kerogen massasining ancha yo’qolishi kuzatiladi. Empirik ma’lumotlarga binoan
chuqurlik zonasida 3–6 km (harorat 200–260 0S gacha bo’lganda) metanning
organik modda tarkibidagi neft uglevodorodlariga nisbati bir necha o’n martaga
oshadi. Organik moddadagi SN4 miqdorining maksimumgacha tez o’sishi so’ngra
esa pasayishi qayd qilinadi. Nazariy balansli hisoblashlarga binoan bu bosqichda
metanning asosiy qismi hosil bo’ladi, ya’ni organik moddaning daslabki massasidan
hisoblaganda 12 % gacha shu tufayli bu bosqich gaz xosil bo’lishining bosh fazasi
deyiladi.
Cho’kindi jinslarining bunday chuqur zonasida ko’p miqdordagi metanning
generasiyasi neft uyumlarining chuqurligi o’sishi bilan miqdorning kamayishini va
so’ngra to’liq yo’qolishini belgilaydi. Bu uyumlar avval gazokondensatli so’ngra esa
quruq metan gazning uyumlari bilan almashinadi. Qoldiqli sopoprelli organik
modda bu zonada jadal metamorflanishga duchor bo’lib natijada grafitning uglerodli
kristall panjarasini hosil qiladi.
NHBF ning ko’rinish zonalari zichligi 820–840 kg/m3 bo’lgan neftlar 200 oS
gacha bo’lgan fraksiyalarning chiqishi 25–35 % atrofida alkanlarning miqdori 25–40
%, siklanlarniki 30–50 % va arenlarniki 10–30 % bilan harakterlanadi. Bu
qatlamlardan qadimgi qatlamlarga o’tganda neftlarda yengil fraksiyalar chiqimining
oshishi siklanlarning miqdori pasayganda alkan va arenlar ulushining oshishi
kuzatiladi.
Mavjud bo’lgan jinslar bilan birgalikda NXBF zonasidan pastroqda ancha
yuqori haroratlar sohasiga botayotib neft yengil bo’lib qoladi past haroratda
qaynaydigan uglevodorotlarga to’yinadi;
Uglevodordlarda alkanlarning ulushi oshadi va siklonlar konsentrasiyasining
sezilarli darajada pasayishi bilan arenlarning ulushi kamayadi.
Yuzaga yaqin kelib qolganda neft yengil fraksiyalarni yo’qotib og’irlashdi
oksidlanadi. Uyumlarda rivojlanayotgan mikro biologik oksidlanish jarayonlari
neftning biodegradasiyasini (biotanazulini) keltirib chiqaradi. Bunday gepergen
o’zgargan neftlarning belgilari bo’lib ancha yuqori zichlik, benzinli fraksiyalar
miqdorining kamligi, asfalt–
smolali moddalarning miqdori yuqoriligi n–alkanlarning deyarli to’liq yo’qolishi va
siklanlarning ustunligi hisoblanadi.
| 