2-
AMALIY MASHG’ULOT
2. ILMIY TADQIQOT TURLARI VA UNI OLIB BORISHNING ASOSIY
USULLARI (Venn diagrammasi asosida)
Ishning maqsadi: Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
haqida qisqacha ma’lumotlar berish,mavzuga tahliliy yondashuv, Venn diagrammasi
asosida mavzuni umumiy yoritib berish.
Metodik ko’rrsatmalar: Ilm-fan umumiy ma'noda odamlarning tajriba yoki tajriba
natijasida to'plagan tajribalarini anglatadi va tadqiqotlar bu natijalar va kuzatuvlarga
erishish jarayonidir.Tadqiqotlar insonning qiziqishidan yoki ba'zida odamlarning biror
narsani izlashga bo'lgan ehtiyojidan kelib chiqadi. Bu tizimli,
tushunarli,
osonlashtiruvchi, innovatsion va rekonstruktiv jarayon bo'lishi kerak.
Nazariy qism
Umumiy tushunchalar
Ilmiy tadqiqot faoliyati insonga o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini baholashga amaliy
yordam beradi, ya’ni agar inson haqiqiy olim bo'lishni istasa, o'zining ehtiros va
intilishlarini boshqarishi, oqilona, samarali va optimal qarorlar qabul qilishi, ezgulikka
xizmat qiladigan evristik faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lishi lozim. Bunday faoliyatning
natijasi kashf qilish, yaratuvchanlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu holat, ilmiy-ijodiy
faoliyatni tahlil qilish, tushunish va unga baho berishda yangidan-yangi imkoniyatlami
ochadi. Shu nuqtai nazardan ham ilmiy tadqiqot jarayoniga
oid yondashuvlami yanada
chuqurroq tadqiq etish, uning o‘ziga xos xususiyatlarini izlab topishga yordam beradi.
Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan
biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniqlik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal
qilib takrorlanganda hamisha birdek natija berishi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi
lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan bog‘langan ikki kiyem — tajriba va nazariyadan
iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash,
mavjud axborotni,
tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan taxlil etish,
tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan
farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish,
ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamen-tal va amaliy, miqdoriy va sifatiy,
noyob va kompleks tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod
va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy
va ijtimoiy masalalarni
qal qilishda ham keng qoʻllaniladi.
Tadqiqotlar insonning qiziqishidan yoki ba'zida odamlarning biror narsani izlashga
bo'lgan ehtiyojidan kelib chiqadi. Bu tizimli, tushunarli, osonlashtiruvchi, innovatsion va
rekonstruktiv jarayon bo'lishi kerak. Malumki, inson o‘z ijodiy izlanishlari asosida
dunyoni o‘zgartiradi va o‘zini yaratuvchi, ijodkor, kashfiyotchi sifatida namoyon etadi.
Ijodning maxsus shakli bo’lgan ilmiy tadqiqot jarayoni o‘ziga xos metodologik
xarakterga ega. U subyektning borliq hodisalarini qay darajada bilishida namoyon boiadi.
Shu nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqot fanda evristik xarakterga ega. Zero, ilmiy-tadqiqot
jarayonida subyekt obyektga faol, izchil ta’sir ko'rsatadi. Bu ta’sir jarayonida inson o‘zini
qurshab turgan muhitni o‘zgartiradi, shu paytgacha ko‘rilmagan, anglanilmagan,
o'rganilmagan, g‘aroyib va jozibali yangilikni yaratadi yoki kashf etadi. Shu ma’noda
faoliyat kishilik jamiyati mavjudligining zaruriy sharti sifatida dunyoni o‘zining
maqsadiga ko‘ra o'zgartirishga qaratilgan inson xatti-harakatini namoyon etadi.
Ilmiy
tadqiqot - bu insonning o‘zi va atrofidagi o‘zgarishlami anglab yetishga doimiy ravishda
tayyor turish, yangicha tafakkur qilish asosida o‘z qobig’idan chiqa olishidir. Yangi
narsalami ixtiro etishga bo’lgan intilish olimning nazariy huzur-halovatini namoyon
etadi.
Bugungi kunda ko‘plab olimlar ilm-fanning nazariy va amaliy masalalarini ilmiy
asosda tadqiq etmoqdalar. Bizning nazarimizda nazariy g'oyalami amaliyot bilan
uyg‘unlashtirish, kashfiyotlar yaratish va ixtirolar qilishda buyuk olimlar tajribasidan
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki ilmiy tadqiqot jarayonida shaxs yoki jamoa
jamiyat taraqqiyotini ilgarilashiga ta’sir qiluvchi yangilik yaratiladi.
Ijod va uning barcha turlari (badiiy, texnikaviy, ilmiy va boshqalar) haqidagi ilmiy
bilimlaming rivoji uning mohiyatiga nisbatan turlicha
falsafiy talqinlaming
shakllanishiga olib kelgan. Bu esa, ijodiy faoliyat doirasida erishilgan ilmiy
izlanishlar
natijalariga tayangan holda uning mazmuniga aniqlik kiritish, ilmiy asoslangan ta’rifni
ishlab chiqishni taqozo qilmoqda.
Ilmiy tadqiqotlarning tiplari. F.Bekon fanda o‘z-o‘zicha foyda keltirmaydigan, lekin
«sabablar va aksiomalar»ni bilishga ko‘maklashadigan tajribalar hamda foydali
kashfiyotlar va ixtirolarga eltadigan tajribalar borligini ta’kidlagan edi1. Yangi davrdan
boshlab, fan o‘zining birinchi toifadagi tajribalari ikkinchi toifadagi tajribalarga yo‘l
ochishiga qarab tobora ko‘proq mo‘ljal oladi. Hozirgi zamon fanining amaliyotga qarab
mo‘ljal olishi mazkur fanga xos bo‘lgan xususiyat va shu bilan bir vaqtda jamiyat fanga
qo‘yuvchi muhim talablardan biridir. 0 ‘z navbatida, amaliyot ham fanga tobora ko‘proq
tayanmoqda. Fanning amaliyot sari harakatining turli bosqichlariga ilmiy tadqiqotlarning
birbiri bilan bog‘langan, lekin shunga qaramay turli tiplari muvofiq keladi:
1) fundamental tadqiqotlar;
2) amaliy tadqiqotlar;
3) tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalar;
4) innovatsion tadqiqotlar;
5) Yoshlarning amaliy va fundamental tadqiqotlari.
Fundamental tadqiqotlar- Fundamental tadqiqotlar voqelik hodisalari va qonunlari
haqida yangi bilim olishga qaratiladi. Ular bironbir amaliy
maqsadlarga erishishni
bevosita ko‘zlamaydi. Bu erda tadqiqotchini haqiqat o‘z-o‘zicha qiziqtirmaydi, u mazkur
haqiqatning tagiga etish qanday foyda keltirishi mumkinligini bilmasdan uni izlaydi.
Amaliy tadqiqotlar
- Amaliy tadqiqotlaming xususiyati shu bilan belgilanadiki, ular
amaliy vazifalarni yechish uchun kerakli bo‘Igan bilimni olishga qarab to ‘g ‘ridan-to ‘g
‘ri mo ‘Ijal oladi. Bunda gap ayrim turdagi amaliy vazifalarni yechish haqida boradi.
Ilmiy xodim boshqa imkoniyatlami o‘rganish uchun, hatto ular qiziqarli natijalami va’da
qilayotgan bo'lsa ham, mazkur tadqiqot chizig‘idan chetga chiqishi mumkin emas. Ish
rejalari va grafiklarini hamda ulami bajarish to‘g‘risida hisobotlami vaqti-vaqti bilan
taqdim etish odatda, amaliy tadqiqotlami moliyalashtirish sharti hisoblanadi.
Tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalari- Amaliy tadqiqotlardan farqli
o'laroq loyiha konstruktorlik ishlanmalari konkret texnik vazifani bajarish maqsadini k o
‘zlaydi. Bu, masalan, biron-bir 283 apparat yoki inshoot loyihasini yaratish, ishlab
chiqarishning texnologik sxemalarini tayyorlash bo‘lishi mumkin. Tadqiqotchilik
