2-amaliy mashg’ulot ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari (Venn diagrammasi asosida) Ishning maqsadi

 bo‘lajak tadqiqotlarga taalluqli muammolar bilan mamlakat va xorijiy adabiy 
manbalar bo‘yicha tanishish, uning dolzarbligini asoslash;
 muammolar bo‘yicha tadqiqotlarning muhim yo‘nalishlarini belgilash va tasniflash; 
 mavzuni ifodalash va tadqiqot annotatsiyasini tuzish; 
 texnikaviy topshiriqni ishlab chiqish va ilmiy tadqiqot ishlari (ITI) umumiy kalendar 
rejasini tuzish;
 kutilayotgan iqtisodiy yoki boshqa foydali samarani oldindan belgilash.
2-bosqich. Tadqiqotning maqsadi va vazifasini ifodalash:
 mamlakat va xorijiy nashrlar bibliografik ro‘yxatini tanlash va tuzish (monografiya, 
darsliklar, maqolalar, patentlar, kashfiyotlar va b.), shuningdek, tanlangan mavzu 
bo‘yicha ilmiy-texnikaviy hisobot tuzish;
 mavzu bo‘yicha manbalar va referatlar annotatsiyasini tuzish;
 mavzu bo‘yicha masalalarning ahvolini tahlil qilish;
 tadqiqot maqsad va vazifalarining bayonini tuzish. 
3-bosqich. Nazariy tadqiqotlar: 
 obyekt va tadqiqot predmetini tanlash, fizik mohiyatini o‘rganish va tadqiqot 
topshirig‘i asosida ishchi farazni shakllantirish;
 ishchi farazga muvofiq modelni aniqlash va uni tadqiq etish; 
 tadqiq etilayotgan muammo nazariyasini ishlab chiqish, tadqiqot natijalarini tahlil 
qilish. 
4-bosqich. Ilmiy tadqiqotlarni tahlil qilish va rasmiylashtirish:
 nazariy va eksperimental tadqiqotlar natijalarini taqqoslash, ularning farqlarini 
tahlil qilish;
 
tadqiqot obyekti nazariy modelini aniqlashtirish va xulosalar;
 
ishchi farazni nazariyaga yoki uning raddiga aylantirish;
 ilmiy va ishlab chiqarish xulosalarini shakllantirish, tadqiqot natijalarini baholash;
 
ilmiy-texnikaviy hisobot tuzish va uni retsenziya qildirish.
Venn diagrammasi asosida ilmiy tadqiqot o’tashda amaliy ko’nikmalar: 
Ilmiy tadqiqot olib boorishning 1-boshqichida – muammolar bo‘yicha tadqiqotlarning 
muhim yo‘nalishlarini belgilash va tasniflashdegan topshirig’i bor unda muhim 
muammolarni saralash uchun Vinn diagrammasidan foydalanamiz: 
Faraz qilaylik, bir shaharda 800 kishi tasodifiy tanlab olish usullari bilan tanlangan 280 
nafari ishga faqat mashinada, 220 nafari ishga faqat velosipedda, 140 nafari esa ikki 
yoʻldan foydalanadi – baʼzan mashinada, baʼzan esa velosipedda boradi. 
Mana bir nechta muhim savollarga javob topamiz: 

 
Qancha odam ishga faqat mashinada boradi? 
 
Qancha odam ishga faqat velosipedda boradi? 
 
Qancha odam na mashinada, na velosipedda boradi? 
 
Har ikkala transport turidan ham qancha odam foydalanadi? 
 
Qancha odam faqat bitta mashina yoki velosipeddan foydalanadi? 
Quyidagi Venn diagrammasi yuqoridagi ma'lumotlarni aks ettiradi: 
 
Endi biz savollarimizga javob beramiz: 
 
Ishga faqat mashinada boradiganlar soni = 280 
 
Ishga faqat velosipedda boradiganlar soni = 220 
 
Na mashinada, na velosipedda yuradiganlar soni = 160 
 
Har ikkala transport turidan kamida bittasini ishlatadigan odamlar soni = n (faqat 
avtomobil) + n (faqat velosiped) + n (ham avtomobil, ham velosiped) = 280 + 220 
+ 140 = 640 
 
Avtomobil yoki velosipeddan faqat bittasini ishlatadigan odamlar soni = 280 + 220 
= 500 
Eslatma: Na mashinada, na velosipedda yuradigan odamlar soni (160) doiralardan 
tashqarida tasvirlangan. O'rganilgan to'plamlarning hech biriga tegishli bo'lmagan 
elementlarning soni diagramma doiralaridan tashqarida ko'rsatilishi odatiy holdir. 
 
Va xuddi shunday ilmiy tadqiqot o’tkazishning 3-boshqichidan – ishchi farazga muvofiq 
modelni aniqlash va uni tadqiq etish; – tadqiq etilayotgan muammo nazariyasini ishlab 
chiqish, tadqiqot natijalarini tahlil qilish. Bu ikki topshiriqda ham qandaydi sifatlarni 
solishtish bilan bo’lgan muammoni Vinn diagrammasi orqali yechish mumkin. 
Mana bu misolga qaraylik:

Marketing 
tadqiqoti maqsadida shaharda 
1000 
nafar 
ayol 
o'rtasida 
so'rov 
o'tkaziladi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, 52% komediyalarni tomosha qilishni, 45% 
fantastik filmlarni tomosha qilishni va 60% romantik filmlarni tomosha qilishni yaxshi 
ko'radi. Bundan tashqari, 25% komediya va fantastik filmlarni ham, 28% ham romantik, 
ham fantastik filmlarni tomosha qilishni, 30% esa komediya va romantik filmlarni 
ko‘rishni yoqtirgan. 6% ushbu film janrlarining hech birini ko'rmaslikni yoqtirgan. 
Mana bizning savollarimizga javob topishimiz kerak: 
 
Qanchadan-qancha ayollar uchta film janrini tomosha qilishni yoqtirishadi? 
 
Uch janrdan faqat bittasini tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar sonini toping. 
 
Berilgan janrlardan kamida ikkitasini tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar sonini 
toping. 
Keling, Venn diagrammasi formulasi elementlaridan foydalangan holda yuqoridagi 
ma'lumotlarni yanada hazm bo'ladigan tarzda ifodalaylik: 
 
n(C) = komediya tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar foizi = 52% 
 
n(F ) = fantaziya tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar foizi = 45% 
 
n(R) = romantik filmlarni tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar foizi = 60% 
 
n(C∩F) = 25%; n(F∩R) = 28%; n(C∩R) = 30% 
 
6% berilgan janrlarning hech birini tomosha qilishni yoqtirmaganligi sababli, n 
(C 
∪
 F 
∪
 R) = 94%. 
Endi biz Venn diagrammasi formulasini 3 ta doira uchun qo'llaymiz.
94% = 52% + 45% + 60% - 25% - 28% - 30% + n (C ∩ F ∩ R) 
Ushbu oddiy matematik tenglamani yechish, bizni quyidagilarga olib keladi: 
n (C ∩ F ∩ R) = 20% 
Yuqoridagi vaziyat (muammo) bilan bog'liq Venn diagrammamizni yaratish uchun ajoyib 
vaqt: 
Qarang, Venn diagrammasi bizning vaziyatimizni yanada aniqroq qiladi! 
Venn diagrammasi misolidan biz savollarimizga osonlik bilan javob berishimiz mumkin. 

 
Barcha uch janrni tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar soni = 1000 dan 20% = 
200. 
 
Uch janrdan faqat bittasini tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar soni = (17% + 
12% + 22%) 1000 = 510 
 
Berilgan janrlardan kamida ikkitasini tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar soni 
= ( faqat ikkita janrni tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar soni) +( uchta janrni 
ham tomosha qilishni yoqtiradigan ayollar soni) = (10 + 5 + 8 + 20 )% ya'ni 43% 
1000 = 430. 
Xuddi shunday qilib Vinn diagrammsidan foydalanamiz. Ilmiy tadqiqot ishlarni olib 
borayotganimizda taliliy, saralash va shu kabi filtirlash ishlari olib borilayotganda kerak 
bo’ladi. 

Download 176.38 Kb.