3 – Ma’ruza . Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va
ta’minot .
Reja :
1.1 Metrologik ta’minot va uning asosiy jihatlari
1.2 Ishlab chiqarish tarmoqlarida metrologik ta’minot
3.3 Respublika metrologik xizmati – metrologik ta’minotning tashkiliy asosi
sifatida
3.1. Metrologik ta’minot va uning asosiy jihatlari
O‘lchashlarning metrologik ta’minoti deganda talab etilgan o‘lchash aniqligi
va birligiga erishish uchun zarur bo‘lgan texnik vositalar, qoida va me’yorlar, ilmiy
va tashkiliy asoslarni o‘rnatish va qo‘llash tushiniladi.
Batafsil va kengroq ma’noda
o‘lchashlarning metrologik ta’minoti – bu
mamlakatda zaruriy etalonlar, namunaviy va ishchi o‘lchash vositaarini yaratish;
ularni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash; metrologik qoida va me’yorlarni ishlab chiqish va
qo‘llash; iqtisodiyotda, vazirlik (mahkam)larda, korxonalarda,
ish joylarida talab
etilgan o‘lchash sifatini ta’minlash uchun metrologik ishlarni bajarishga
yo‘naltirilgan metrologik va boshqa xizmatlarning faoliyatidir.
Metrologik ta’minot tushunchasi juda keng ya’ni texnik o‘lchashlarni amalga
oshirishda to o‘lchashlar biriligi ta’minlashgacha va qonunlashtiruvchi metrologiya
qo‘llanib, asosan o‘zchash, sinash va nazoratga munosabati bo‘yicha faoliyatda
qo‘llaniladi hamda bir vaqtda
ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining
metrologik ta’minoti tushunchasi qo‘llanilishiga ham ruxsat etilgan.
Metrologik ta’minotni tashkil-uslubiy asoslarini
tashkil etuvchi faoliyatlar
quyidagilar:
1. Metrologik ta’minot asoslari;
2. Metrologiyaning me’yoriy-huquqiy asoslari;
3. Metrologik xizmatlar va tashkilotlar.
Ishlab chiqarish korxonalari, o‘lchash vositalari ishlab chiqaruvchilar va
ulardan foydalanuvchilar uchun metrologik ta’minotning korxona metrologik
xizmati faoliyati bilan bog‘liq qismi amaliy qiziqishni namoyon etadi.
Va shuning uchun “korxona metrologik ta’minoti” va “ishlab chiqarishni
metrologik ta’minoti” atamalari keng qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti asosan quyidagilardan iborat:
-
o‘lchashlar holatini tahlil qilish;
- belgilangan aniqlikga mos keluvchi o‘lchash vositalari (etalonlar va ishchi
o‘lchash vositalari) foydalanish va o‘lchanayotgan
kattaliklarning
ratsional nomenklaturasini o‘rnatish;
-
o‘lchash vositalari qiyoslash va kalibrlashdan o‘tkazish;
-
o‘rnatilgan aniqlik me’yorlarini ta’minlash uchun o‘lchashlarni bajarish
uslubiyotini ishlab chiqish;
- konstruktorlik va texnologik hujjatlarni metrologik ekspertizadan
o‘tkazish;
- zaruriy me’yoriy hujjatlarni (xalqaro, davlat, tarmoq va tashkilot
standartlarini) joriy qilish;
- texnik omilkorlikka akkreditatsiyalash;
- metrologik nazoratni o‘tkazish.
Bozor munosabatlari sharoitida foydalanilayotgan o‘lchash vositlarini asosiy
fond qismi sifatida maksimal foyda olishda ishchi holatda bo‘lishi korxonaning
asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi.
Ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti korxona va texnologik jarayonlarini,
tayyorlanayotgan mahsulot sifatini ta’minlovchi va jarayonlarni turg‘unlashtirish
maqsadida aniq bir darajada optimal boshqarishni ta’minlashi lozim. Bunda ishlab
chiqarishni metrologik ta’minoti uchun xarajatlar ishlab chiqarish qo‘lamiga,
texnologik siklining murakkabligiga mos bo‘lishi va uning yakuniy hisobida nafaqat
qoplashi, balki daromad olib kelishi lozim. Ishlab
chiqarishni metrologik
ta’minotining iqtisodiy samaradorligi va mosligini baholash ilmiy-tadqiqot
institutlarning metrologik xizmati yoki MI 2240-92 “DO‘T. Korxona, tashkilot
birlashmalarda o‘lchashlar, nazorat va sinash holatlari tahlili” tavsiyasi asosida
tashkiliy va uslubiy jihatdan mumkin.
Bu hujjat metrologik ta’minotini takomillashtirish dasturini ishlab chiqish
uchun texnik omilkorlikka akkreditlashtirishda, sifat
tizimini ishlab chiqish va
sertifikatlashtirishda foydalaniladi. Unda “korxonada metrologik ta’minot,
o‘lchashlar, nazorat va sinashlar holatini takomillashtirish bo‘yicha chora-
tadbirlarning iqtsidiy smaradorligi baholash usuli” keltirilgan.
Uning 2-ilovasi “Axborot ta’minoti. Korxonada o‘lchashlar, nazorat,
sinashlar holatini tahlil qilish bo‘yicha axborotlari avtomatlashgan qayta ishlash
uchun dialog va algoritmlar ssenariyalar” juda ham dolzarb va zarurdir. Ushbu
materialga qo‘shicha ravishda dasturiy ta’minotlar va texnik vositalarga muvofiq
korxonaning metrologik xizmat ishlarini avtomatlashtirish va operatsiyalar hajmini
kamaytirish, ishab chiqarishni metrologik ta’minotining
iqtisodiy samaradorligini
hisoblashni soddalashtirish va uning samaradorligini oshirishga tavsiyalar
keltirilgan.
Turli xil parametrlar va kelgusida ularning iqtisodiy samaradorligi; ishlab
chiqarishning optimal metrologik ta’minotini avtomatlashtirilgan qidiruv (tanlash)ni
ta’minlash bo‘yicha variantlari bilan ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti
variantlarini modellashtirish istiqbolli bo‘lib hisoblanadi.
Metrologik ta’minotning to‘rtta tashkil etuvchisi mavjuddir (7.1-rasm):
1.
Ilmiy asosi: metrologiya - o‘lchashlar haqidagi fandir;
2.
Tashkiliy asosi - davlat va mahkamalardagi metrologik xizmatdan tashkil
topgan O‘zbekiston Respublikasi metrologiya xizmati;
3.
Texnikaviy asoslari - kattaliklar birligining davlat etalonlari, kataliklar
birligini etalonlardan ishchi vositalarga uzatish, o‘lchash vositalarini yaratish va
ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish, o‘lchash vositalarining majburiy davlat sinovlari va
ularni bajarish uslublarining
metrologik attestatsiyasi, o‘lchash vositalarini ishlab
chiqishda, ta’mirlashda va ishlatishda majburiy davlat qiyoslashidan o‘tkazish,
modda va materiallarning tarkibi va xossalari bo‘yicha standart namunalarni
yaratish, standart ma’lumotnomalar, mahsulotning majburiy davlat sinovlari.
4.
Me’yoriy-uslubiy (qonuniy) asoslari - tegishli respublika qonunlari, davlat
standartlari, davlat va tarmoqlarning me’yoriy hujjatlari.
Metrologik ta’minotning o‘z oldiga qo‘ygan
asosiy maqsadlari:
− mahsulot sifatini, ishlab chiqarish va
uni avtomatlashtirishning
samaradorligini oshirish;
− detallar va agregatlarning o‘zaro almashuvchanligini ta’minlash;
− moddiy boyliklarning va energetik resurslarining hisobini olib borish
ishonchliligini ta’minlash;
− atrof-muhitni himoya qilish;
− salomatlikni saqlash va hokazolar.
